เอวํ ยํ ปรวาทมูลกํ จตุกฺกํ ทสฺสิตํ, ตเทว ปุน สกวาทมูลกํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ ปกาเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ยญฺหิ กิญฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว, ตถา อสมานํ ปีติฯ สมานาสมานตนฺติ สมานาสมานตามตฺตํฯ อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพานํ ธมฺมานํ ปหานํ สกวาเท ทิสฺสติ, น ปรวาเทฯ ตถา ปริปุณฺณเมว จ อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนํ สกวาเท, น ปรวาเทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาห’’นฺติอาทิฯ

สมนุยุญฺชาปนกถาวณฺณนา

[385] ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กิํ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยาฯ เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธิํ วทา’’ติ ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตฯ การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน เอวมตฺถํ คาหยา’’ติ การณํ ปุจฺฉนฺโตฯ อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต, อุภยํ ปุจฺฉนฺโต การณสฺส จ ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิเต สมฺมเทว อนุปจฺฉา ภาสนฺโต นิคเมนฺโต สมนุภาสติ นามฯ อุปสํหริตฺวาติ อุปเนตฺวาฯ ‘‘กิํ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํฯ ทุติยปเทติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเทฯ

ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ อตฺถํฯ โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวาฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขํ คตาติ สงฺขาตา ตตฺถ ปุริมปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ทุติยปเทน ตํสหคเต, ตํปกฺขิเย จ, เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสํ วา กตฺวา ฐปิตา’’ติ, อกุสลปกฺขิยภาเวน ววตฺถาปิตาติ อตฺโถฯ อวชฺชฏฺโฐ โทสฏฺโฐ คารยฺหปริยายตฺตาติ อาห ‘‘สาวชฺชาติ สโทสา’’ติฯ อริยา นาม นิทฺโทสา, อิเม ปน กตฺถจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเฐน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถาฯ

[386-392] ยนฺติ การเณ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยน วิญฺญู’’ติฯ ยํ วา ปนาติ ‘‘ยํ ปน กิญฺจี’’ติ อสมฺภาวนวจนเมตนฺติ อาห ‘‘ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตก’’นฺติฯ คณาจริยา ปูรณาทโยฯ สตฺถุปฺปภวตฺตา สงฺฆสฺส สงฺฆสมฺปตฺติยาปิ สตฺถุสมฺปตฺติ วิภาวียตีติ อาห ‘‘สงฺฆปสํสายปิ สตฺถุเยว ปสํสาสิทฺธิโต’’ติฯ สา ปน ปสํสา ปสาทเหตุกาติ ปสาทมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสีทมานาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปิ-สทฺเทน ยถา อนฺวยโต ปสํสา สมุจฺจียติ, เอวํ สตฺถุวิปฺปฏิปตฺติยา สาวเกสุ, สาวกวิปฺปฏิปตฺติยา จ สตฺถริ อปฺปสาโท สมุจฺจียตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ สรีรสมฺปตฺตินฺติ รูปสมฺปตฺติํ, รูปกายปาริปูรินฺติ อตฺโถฯ ภวนฺติ วตฺตาโร รูปปฺปมาณา , โฆสธมฺมปฺปมาณา จฯ ปุน ภวนฺติ วตฺตาโรติ ธมฺมปฺปมาณวเสเนว โยเชตพฺพํฯ ยา สงฺฆสฺส ปสํสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถ ยา พุทฺธานํ, พุทฺธสาวกานํเยว จ ปาสํสตา, อญฺเญสญฺจ ตทภาโว โชติโต, ตํ วิรติปฺปหานสํวรุทฺเทสวเสน นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยมธิปฺปาโย’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เสตุฆาตวิรติ นาม อริยมคฺควิรติฯ วิปสฺสนามตฺตวเสนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา วิวิธํ ทสฺสนมตฺตวเสน, น ปน นามรูปววตฺถานปจฺจยปริคฺคณฺหนปุพฺพกํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา สงฺขารานํ สมฺมสนวเสนฯ อิตรานีติ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหานานิฯ ‘‘เสส’’นฺติ ปญฺจสีลโต อญฺโญ สพฺโพ สีลสํวโร, ‘‘ขโม โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.24; 3.159; อ. นิ. 4.114) วุตฺโต สุปริสุทฺโธ ขนฺติสํวโร, ‘‘ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ (สุ. นิ. 1041; จูฬนิ. 60) เอวํ วุตฺโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทโก มคฺคญาณสงฺขาโต ญาณสํวโร, มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ ปิทหนวเสน ปวตฺโต ปริสุทฺโธ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทายา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.402; ม. นิ. 1.135; สํ. นิ. 5.8; วิภ. 205) วุตฺโต สมฺมปฺปธานสงฺขาโต วีริยสํวโรติ อิมํ สํวรปญฺจกํ สนฺธายาหฯ ปญฺจ โข ปนิเม ปาติโมกฺขุทฺเทสาติอาทิ สาสเน สีลสฺส พหุภาวํ ทสฺเสตฺวา ตเทกเทเส เอว ปเรสํ อวฏฺฐานทสฺสนตฺถํ ยถาวุตฺตสีลสํวรสฺเสว ปุน คหณํฯ

อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[393] สีหนาทนฺติ เสฏฺฐนาทํ, อภีตนาทํ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยนาทนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อยํ ยถาวุตฺโต มม วาโท อวิปรีโต, ตสฺส อวิปรีตภาโว อิมํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา อปรปฺปจฺจยโต ชานิตพฺโพ’’ติ เอวํ อวิปรีตภาวาวโพธนตฺถํฯ ‘‘อตฺถิ กสฺสปา’’ติอาทีสุ ยํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน สมโณ โคตโม วทนฺโต ยุตฺตปตฺตกาเล, ตถภาวโต ภูตํ, เอกํสโต หิตาวิหภาเวน อตฺถํ, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, วินยโยคโต ปเรสํ วินยนโต จ วินยํ วทตีติ สามํเยว อตฺตปจฺจกฺขโตว ชานิสฺสติ, โส มยา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิโต สกลวฏฺฏทุกฺขนิสฺสรณภูโต อตฺถิ กสฺสป มคฺโค, ตสฺส จ อธิคมูปายภูตา ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อยเมตฺถ โยชนาฯ เตน ‘‘สมโณ โคตโม อิเม ธมฺเม’’ติอาทินยปฺปวตฺโต วาโท เกนจิ อสํกมฺปิโย ยถาภูตสีหนาโทติ ทสฺเสติฯ

‘‘เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.134) วิย มคฺคญฺจ ปฏิปทญฺจ เอกโต กตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ ‘‘อยเมวา’’ติ วจนํ มคฺคสฺส ปุถุภาวปฏิกฺเขปนตฺถํ, สพฺพอริยสาธารณภาวทสฺสนตฺถํ, สาสเน ปากฏภาวทสฺสนตฺถญฺจฯ เตนาห ‘‘เอกายโน อยํ ภิกฺขเว มคฺโค’’ติ, (ที. นิ. 2.373; ม. นิ. 1.106; สํ. นิ. 5.367, 384, 409)‘‘เอเสว มคฺโค นตฺถญฺโญ ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา’’ติ (ธ. ป. 274),

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,

มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.384, 409; มหานิ. 191; จูฬนิ. 107, 121; เนตฺติ. 170);

สพฺเพสุ สุตฺตปเทเสสุ อภิธมฺมปเทเสสุ จ เอโกวายํ มคฺโค ปากโฏ ปญฺญาโต อาคโต จาติฯ