8. มหาสีหนาทสุตฺตวณฺณนา

อเจลกสฺสปวตฺถุวณฺณนา

[381] ยสฺมิํ รฏฺเฐ ตํ นครํ, ตสฺส รฏฺฐสฺสปิ ยสฺมิํ นคเร ตทา ภควา วิหาสิ, ตสฺส นครสฺสปิ เอตเทว นามํ, ตสฺมา อุรุญฺญายนฺติ อุรุญฺญาชนปเท อุรุญฺญาสงฺขาเต นคเรติ อตฺโถฯ รมณีโยติ มโนหรภูมิภาคตาย ฉายูทกสมฺปตฺติยา, ชนวิวิตฺตตาย จ มโนรโมฯ นามนฺติ โคตฺตนามํฯ ตปนํ สนฺตปนํ กายสฺส เขทนํ ตโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ ตปสฺสี, ตํ ตปสฺสิํฯ ยสฺมา ตถาภูโต ตปํ นิสฺสิโต, ตโป วา ตํ นิสฺสิโต, ตสฺมา อาห ‘‘ตปนิสฺสิตก’’นฺติฯ ลูขํ วา ผรุสํ สาธุสมฺมตาจารวิรหโต นปสาทนียํ อาชีวติ วตฺตตีติ ลูขาชีวี, ตํ ลูขาชีวิํฯ มุตฺตาจาราทีติ อาทิ-สทฺเทน ปรโต ปาฬิยํ (ที. นิ. 1.397) อาคตา หตฺถาปเลขนาทโย สงฺคหิตาฯ อุปฺปณฺเฑตีติ อุหสนวเสน ปริภาสติฯ อุปวทตีติ อวญฺญาปุพฺพกํ อปวทติ, เตนาห ‘‘หีเฬติ วมฺเภตี’’ติฯ ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมํติ เอตฺถ ธมฺโม นาม เหตุ ‘‘เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 720) วิยาติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติฯ การณนฺติ เจตฺถ ตถาปวตฺตสฺส สทฺทสฺส อตฺโถ อธิปฺเปโต ตสฺส ปวตฺติเหตุภาวโตฯ อตฺถปฺปยุตฺโต หิ สทฺทปฺปโยโคฯ อนุการณนฺติ จ โส เอว ปเรหิ ตถา วุจฺจมาโนฯ ปเรหีติ ‘‘เย เต’’ติ วุตฺตสตฺเตหิ ปเรหิฯ วุตฺตการเณนาติ ยถา เตหิ วุตฺตํ, ตถา เจ ตุมฺเหหิ น วุตฺตํ, เอวํ สติ เตหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา ตโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ วิญฺญูหิ ครหิตพฺพํ ฐานํ การณํ นาคจฺเฉยฺย, กิเมวํ นาคจฺฉตีติ โยชนาฯ ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ สงฺเขปโต ทสฺเสติฯ

[382] อิทานิ ยํ วิภชฺชวาทํ สนฺธาย ภควตา ‘‘น เม เต วุตฺตวาทิโน’’ติ สงฺเขปโต วตฺวา ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธาหํ กสฺสปา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทิมาห ฯ

ภควา หิ นิรตฺถกํ อนุปสมสํวตฺตนิกํ กายกิลมถํ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30) ครหติฯ สาตฺถกํ ปน อุปสมสํวตฺตนิกํ ‘‘อารญฺญิโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหตี’’ติอาทินา วณฺเณติฯ อปฺปปุญฺญตายาติ อปุญฺญตายฯ ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิภาวโต กมฺมผลํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; 2.94, 95, 225; 3.91, 115; สํ. นิ. 3.210; ธ. ส. 1221; วิภ. 938) มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา ตถา ตถา ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวาฯ อเนสนวเสนาติ โกหญฺเญ ฐตฺวา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย มิจฺฉาชีววเสนฯ อิเม ทฺเวติ ‘‘อปฺปปุญฺโญ ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต ทุจฺจริตการิโน ทฺเว ปุคฺคเล สนฺธายฯ

‘‘อิเม ทฺเว สนฺธายา’’ติ เอตฺถ ปน ทุติยนเย ‘‘อปฺปปุญฺโญ, ปุญฺญวา’’ติ จ วุตฺเต สุจริตการิโนติ อาทินา โยเชตพฺพํฯ กมฺมกิริยวาทิโน หิ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาฯ อิติ ปฐมทุติยนเยสุ วุตฺตนเยเนว ตติยจตุตฺถนเยสุ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

พาหิรกาจารยุตฺโต ติตฺถิยาจารยุตฺโต, น วิมุตฺตาจาโรฯ อตฺตานํ สุเขตฺวาติ อธมฺมิเกน สุเขน อตฺตานํ สุเขตฺวา, เตนาห ‘‘ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา’’ติฯ ‘‘น ทานิ มยา สทิโส อตฺถี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนํ มญฺญนานํ วเสน ทุจฺจริตปูรณมาหฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสนาติ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ เอวํ ปวตฺตมิจฺฉาทิฏฺฐิวเสนฯ ปริพฺพาชิกายาติ ปพฺพชฺชํ อุปคตาย ตาปสทาริกายฯ ทหรายาติ ตรุณายฯ มุทุกายาติ สุขุมาลายฯ โลมสายาติ ตนุตมฺพโลมตาย อปฺปโลมายฯ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุฯ ปาตพฺยตนฺติ ปริภุญฺชิตพฺพํ, ปาตพฺยตนฺติ วา ปริภุญฺชนกตํฯ อาปชฺชนฺโตติ อุปคจฺฉนฺโตฯ ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท, กตฺตุสาธโน จ ตพฺพ-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภุญฺชนฺโตติ อตฺโถฯ กิเลสกาโมปิ หิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยวฯ

อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถปฺปเภทํ วิภชฺชนํฯ ติตฺถิยวเสน อาคตํ อฏฺฐกถายํ ตถา วิภตฺตตฺตาฯ สาสเนปีติ อิมสฺมิํ สาสเนปิฯ

อรหตฺตํ วา อตฺตนิ อสนฺตํ ‘‘อตฺถี’’ติ วิปฺปฏิชานิตฺวาฯ สามนฺตชปฺปนํ, ปจฺจยปฏิเสวนํ, อิริยาปถนิสฺสิตนฺติ อิมานิ ตีณิ วา กุหนวตฺถูนิฯ ตาทิโส วาติ ธุตงฺค- (มิ. ป. 4.2; วิสุทฺธิ. 1.22) สมาทานวเสน ลูขาชีวี เอวฯ ทุลฺลภสุโข ภวิสฺสามิ ทุคฺคตีสุ อุปปตฺติยาติ อธิปฺปาโยฯ

[383] อสุกฏฺฐานโตติ อสุกภวโตฯ อาคตาติ นิพฺพตฺตนวเสน อิธาคตาฯ อิทานิ คนฺตพฺพฏฺฐานนฺติ อายติํ นิพฺพตฺตนฏฺฐานํฯ ปุน อุปปตฺตินฺติ อายติํ อนนฺตรภวโต ตติยํ อุปปตฺติํ, ปุน อุปปตฺตีติ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติฯ เกน การเณนาติ ยถาภูตํ อชานนฺโต หิ อิจฺฉาโทสวเสน ยํ กิญฺจิ ครเหยฺย, อหํ ปน ยถาภูตํ ชานนฺโต สพฺพํ ตํ เกน การเณน ครหิสฺสามิ, ตํ การณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘ครหิตพฺพเมวา’’ติอาทิฯ ตมตฺถนฺติ ครหิตพฺพสฺเสว ครหณํ, ปสํสิตพฺพสฺส จ ปสํสนํฯ

น โกจิ ‘‘น สาธู’’ติ วทติ ทิฏฺฐธมฺมิกสฺส, สมฺปรายิกสฺส จ อตฺถสฺส สาธนวเสเนว ปวตฺติยา ภทฺทกตฺตาฯ ปญฺจวิธํ เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปญฺจวิธํ เวรํฯ ตญฺหิ ปญฺจวิธสฺส สีลสฺส ปฏิสตฺตุภาวโต, สตฺตานํ เวรเหตุตาย จ ‘‘เวร’’นฺติ วุจฺจติฯ ตโต เอว ตํ น โกจิ ‘‘สาธู’’ติ วทติ, ตถา ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถานํ อสาธนโต, สตฺตานํ สาธุภาวสฺส จ ทูสนโตฯ น นิรุนฺธิตพฺพนฺติ รูปคฺคหเณ น นิวาเรตพฺพํฯ ทสฺสนียทสฺสนตฺโถ หิ จกฺขุปฏิลาโภติ เตสํ อธิปฺปาโยฯ ยทคฺเคน เตสํ ปญฺจทฺวาเร อสํวโร สาธุ , ตทคฺเคน ตตฺถ สํวโร น สาธูติ อาห ‘‘ปุน ยํ เต เอกจฺจนฺติ ปญฺจทฺวาเร สํวร’’นฺติฯ

อถ วา ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘สาธู’’ติ เต ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา’’ติ วุตฺตา ติตฺถิยา ยํ อตฺตกิลมถานุโยคาทิํ ‘‘สาธู’’ติ วทนฺติ, มยํ ตํ น ‘‘สาธู’’ติ วทามฯ ยํ เต เอกจฺจํ วทนฺติ ‘‘น สาธู’’ติ ยํ ปน เต อนวชฺชปจฺจยปริโภคํ, สุนิวตฺถสุปารุปนาทิสมฺมาปฏิปตฺติญฺจ ‘‘น สาธู’’ติ วทนฺติ, ตํ มยํ ‘‘สาธู’’ติ วทามาติ เอวํ เปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ยํ ปรวาทมูลกํ จตุกฺกํ ทสฺสิตํ, ตเทว ปุน สกวาทมูลกํ กตฺวา ทสฺสิตนฺติ ปกาเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ ยญฺหิ กิญฺจิ เกนจิ สมานํ, เตนปิ ตํ สมานเมว, ตถา อสมานํ ปีติฯ สมานาสมานตนฺติ สมานาสมานตามตฺตํฯ อนวเสสโต หิ ปหาตพฺพานํ ธมฺมานํ ปหานํ สกวาเท ทิสฺสติ, น ปรวาเทฯ ตถา ปริปุณฺณเมว จ อุปสมฺปาเทตพฺพธมฺมานํ อุปสมฺปาทนํ สกวาเท, น ปรวาเทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺยาห’’นฺติอาทิฯ

สมนุยุญฺชาปนกถาวณฺณนา

[385] ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘กิํ สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตติ, อุทาหุ ปเร คณาจริยาฯ เอตฺถ ตาว อตฺตโน ลทฺธิํ วทา’’ติ ลทฺธิํ ปุจฺฉนฺโตฯ การณํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘สมโณ โคตโม สํกิเลสธมฺเม อนวเสสํ ปหาย วตฺตตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน เอวมตฺถํ คาหยา’’ติ การณํ ปุจฺฉนฺโตฯ อุภยํ ปุจฺฉนฺโตติ ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณ’’นฺติ การณํ วตฺวา ปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิยมาเน อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ การณํ สมตฺเถตุํ สทิสาสทิสเภทํ อุปโมทาหรณทฺวยํ ปุจฺฉนฺโต, อุภยํ ปุจฺฉนฺโต การณสฺส จ ติลกฺขณสมฺปตฺติยา ยถาปฏิญฺญาเต อตฺเถ สาธิเต สมฺมเทว อนุปจฺฉา ภาสนฺโต นิคเมนฺโต สมนุภาสติ นามฯ อุปสํหริตฺวาติ อุปเนตฺวาฯ ‘‘กิํ เต’’ติอาทิ อุปสํหรณาการทสฺสนํฯ ทุติยปเทติ ‘‘สงฺเฆน วา สงฺฆ’’นฺติ อิมสฺมิํ ปเทฯ

ตมตฺถนฺติ ตํ ปหาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ ปหาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ สมาทาตพฺพธมฺมานํ อนวเสสํ สมาทาย วตฺตนสงฺขาตญฺจ อตฺถํฯ โยเชตฺวาติ อกุสลาทิปเทหิ โยเชตฺวาฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อกุสลา เจว ตโตเยว อกุสลาติ จ สงฺขํ คตาติ สงฺขาตา ตตฺถ ปุริมปเทน เอกนฺตากุสเล วทติ, ทุติยปเทน ตํสหคเต, ตํปกฺขิเย จ, เตนาห ‘‘โกฏฺฐาสํ วา กตฺวา ฐปิตา’’ติ, อกุสลปกฺขิยภาเวน ววตฺถาปิตาติ อตฺโถฯ อวชฺชฏฺโฐ โทสฏฺโฐ คารยฺหปริยายตฺตาติ อาห ‘‘สาวชฺชาติ สโทสา’’ติฯ อริยา นาม นิทฺโทสา, อิเม ปน กตฺถจิปิ นิทฺโทสา น โหนฺตีติ นิทฺโทสฏฺเฐน อริยา ภวิตุํ นาลํ อสมตฺถาฯ