1. พฺรหฺมชาลสุตฺตวณฺณนา

ปริพฺพาชกกถาวณฺณนา

เอวํ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, อิทานิ ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อิมิสฺสา’’ติอาทิมาหฯ

[1] เอตฺตาวตา จ พฺรหฺมชาลสฺส สาธารณโต พาหิรนิทานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานํ สํวณฺเณตุํ ‘‘ตตฺถ เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อถ วา ฉหิ อากาเรหิ สํวณฺณนา กาตพฺพา สมฺพนฺธโต ปทโต ปทวิภาคโต ปทตฺถโต อนุโยคโต ปริหารโต จาติฯ ตตฺถ สมฺพนฺโธ นาม เทสนาสมฺพนฺโธฯ ยํ โลกิยา ‘‘อุมฺมุคฺฆาโต’’ติ วทนฺติฯ โส ปน ปาฬิยา นิทานปาฬิวเสน, นิทานปาฬิยา ปน สงฺคีติวเสน เวทิตพฺโพติ ปฐมมหาสงฺคีติํ ทสฺเสนฺเตน นิทานปาฬิยา สมฺพนฺธสฺส ทสฺสิตตฺตา ปทาทิวเสน สํวณฺณนํ กโรนฺโต ‘‘เอวนฺติ นิปาตปท’’นฺติอาทิมาหฯ ‘‘เมติอาทีนี’’ติ เอตฺถ อนฺตรา-สทฺท-จ-สทฺทานํ นิปาตปทภาโว, วตฺตพฺโพ, น วา วตฺตพฺโพ เตสํ นยคฺคหเณน คหิตตฺตา, ตทวสิฏฺฐานํ อาปฏิ-สทฺทานํ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหนโตฯ ‘‘ปทวิภาโค’’ติ ปทานํ วิเสโส, น ปน ปทวิคฺคโหฯ อถ วา ปทานิ จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโค, ปทวิคฺคโห จ ปทวิภาโค จ ปทวิภาโคติ วา เอกเสสวเสน ปทปทวิคฺคหาปิ ปทวิภาค สทฺเทน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ปทวิคฺคโห ‘‘ภิกฺขูนํ สงฺโฆ’’ติอาทิเภเทสุ ปเทสุ ทฏฺฐพฺโพฯ

อตฺถโตติ ปทตฺถโตฯ ตํ ปน ปทตฺถํ อตฺถุทฺธารกฺกเมน ปฐมํ เอวํ-สทฺทสฺส ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํสทฺโท ตาวา’’ติอาทิมาหฯ อวธารณาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อิทมตฺถปุจฺฉาปริมาณาทิอตฺถานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ ‘‘เอวํคตานิ, เอวํวิโธ, เอวมากาโร’’ติอาทีสุ อิทํ-สทฺทสฺส อตฺเถ เอวํ-สทฺโทฯ คต-สทฺโท หิ ปการปริยาโย, ตถา วิธาการ-สทฺทา จฯ ตถา หิ วิธยุตฺตคต-สทฺเท โลกิยา ปการตฺเถ วทนฺติฯ

‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ, ‘‘เอวํ สุ เต สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสุ, อามุตฺตมาลาภรณา โอทาตวตฺถวสนา ปญฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิตา สมงฺคีภูตา ปริจาเรนฺติ, เสยฺยถาปิ ตฺวํ เอตรหิ สาจริยโกติ? โน หิทํ โภ โคตมา’’ติ จ อาทีสุ ปุจฺฉายํฯ ‘‘เอวํ ลหุปริวตฺตํ, เอวํ อายุปริยนฺโต’’ติ จ อาทีสุ ปริมาเณฯ นนุ จ ‘‘เอวํ นุ โข, เอวํ สุ เต, เอวํ อายุปริยนฺโต’’ติ เอตฺถ เอวํ-สทฺเทน ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํ วุตฺตตฺตา อาการตฺโถ เอว เอวํ-สทฺโท ติ? น, วิเสสสพฺภาวโตฯ อาการมตฺตวาจโก เหตฺถ อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต, ยถา ‘‘เอวํ พฺยาโขติอาทีสุ ปน น อาการวิเสสวาจโก เอวญฺจ กตฺวา ‘‘เอวํ ชาเตน มจฺเจนา’’ติอาทีนิ อุปมาทีสุ อุทาหรณานิ อุปปนฺนานิ โหนฺติฯ ตถา หิ ‘‘ยถาปิ…เป.… พหุ’’นฺติ? เอตฺถ ปุปฺผราสิฏฺฐานิยโต มนุสฺสุปปตฺติสปฺปุริสูปนิสฺสยสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิทานาทิปุญฺญกิริยาเหตุสมุทายโต โสภาสุคนฺธตาทิคุณโยคโต มาลาคุณสทิสิโย ปหูตา ปุญฺญกิริยา มริตพฺพสภาวตาย มจฺเจน สตฺเตน กตฺตพฺพาติ โชทิตตฺตา ปุปฺผราสิมาลาคุณาว อุปมา, เตสํ อุปมากาโร ยถา-สทฺเทน อนิยมโต วุตฺโตติ เอวํ-สทฺโท อุปมาการนิคมนตฺโถติ วตฺตุํ ยุตฺตํฯ โส ปน อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมาว โหตีติ อาห ‘‘อุปมายํ อาคโต’’ติฯ

ตถา เอวํ อิมินา อากาเรน ‘‘อภิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อุปทิสิยมานาย สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา โย ตตฺถ อุปทิสนากาโร, โส อตฺถโต อุปเทโสเยวาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ เต…เป.… อุปเทเส’’ติฯ ตถา เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตาติ เอตฺถ จ ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต ชานนฺเตหิ กตํ ตตฺถ สํวิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ สมฺปหํสนํ, โย ตตฺถ สมฺปหํสนากาโรติ โยเชตพฺพํฯ เอวเมวํ ปนายนฺติ เอตฺถ ครหณากาโรติ โยเชตพฺพํฯ โส จ ครหณากาโร ‘‘วสลี’’ติอาทิ ขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต อิธ เอวํ-สทฺเทน ปกาสิโตติ วิญฺญายติฯ

ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปมาการาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺจ วเทหีติ ‘‘ยถาหํ วทามิ, เอวํ สมณํ อานนฺทํ วเทหี’’ติ วทนากาโร อิทานิ วตฺตพฺโพ เอวํ-สทฺเทน นิทสฺสียตีติ นิทสฺสนตฺโถ วุตฺโตฯ เอวํ โนติ เอตฺถาปิ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกฺขาวหภาเว สนฺนิฏฺฐานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน ‘‘สํวตฺตนฺติ, โน วา, กถํ วา เอตฺถ โหตี’’ติ ปุจฺฉาย กตาย ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺฐานํ เอวํ-สทฺเทน วิภาวิตนฺติ วิญฺญายติ, โส ปน เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน อวธารณตฺโถ โหตีติ อาห ‘‘เอวํ โน เอตฺถ โหตีติ อาทีสุ อวธารเณ’’ติฯ เอวํ ภนฺเตติ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร สนฺนิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ อตฺตโน ตตฺถ ฐิตภาวสฺส ปฏิชานนวเสน วุตฺตตฺตา เอตฺถ เอวํ-สทฺโท วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺโถ วุตฺโต, เตน เอวํ ภนฺเต, สาธุ ภนฺเต, สุฏฺฐุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ

นานานยนิปุณนฺติ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา, นนฺทิยาวฏฺฏ ติปุกฺขลสีหวิกฺกีฬิตองฺกุสทิสาโลจนสงฺขาตา วา อาธาราทิเภทวเสน นานาวิธา นยา นานานยา, นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอาทิวเสน สํกิเลภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสตาทิวเสน กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน สงฺคหาทิวเสน สมยวิมุตฺตาทิวเสน ฐปนาทิวเสน กุสลมูลาทิวเสน ติกปฏฺฐานาทิวเสน จ นานปฺปการาติ นานานยา, เตหิ นิปุณํ สณฺหสุขุมนฺติ นานานยนิปุณํฯ อาสโยว อชฺฌาสโย, เต จ สสฺสตาทิเภเทน, ตตฺถ จ อปฺปรชกฺขตาทิวเสน อเนกา, อตฺตชฺฌาสยาทโย เอว วา สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํฯ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนนฺติ อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ อุปเนตพฺพาภาวโต, สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตนฺติ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

วิวิธปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ ปาฏิหาริยปทสฺส วจนตฺถํ ‘‘ปฏิปกฺขหรณโต ราคาทิกิเลสาปนยนโต ปาฏิหาริย’’นฺติ วทนฺติฯ ภควโต ปน ปฏิปกฺขา ราคาทโย น สนฺติ, เย หริตพฺพาฯ

ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วตฺตุํฯ สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา ปฏิปกฺขา, เตสํ หรณโต ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํฯ อถ วา ภควโต จ สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํฯ เต หิ ทิฏฺฐิหรณวเสน, ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา อปนีตา โหนฺตีติฯ ‘‘ปฏี’’ติ วา อยํ สทฺโท ‘‘ปจฺฉา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ ‘‘ตสฺมิํ ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต, วิคตูปกฺกิเลเส จ กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, อตฺตโน วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํฯ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย จ วิคตูปกฺกิเลเสน, กตกิจฺเจน จ สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา, หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสตฺตานํ อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ ปฏิหาริยานิ ภวนฺติฯ ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํฯ ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ‘‘ปาฏิหาริย’’นฺติ วุจฺจติฯ ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, ตสฺมิํ วา นิมิตฺตภูเต, ตโต วา อาคตนฺติ ปาฏิหาริยํฯ ตสฺส ปน อิทฺธิอาทิเภเทน วิสยเภเทน จ พหุวิธสฺส ภควโต เทสนาย ลพฺภมานตฺตา อาห ‘‘วิวิธปาฏิหาริย’’นฺติฯ

น อญฺญถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต น อญฺญถาติ อตฺโถ, น ปน ภควโต เทสิตาการโตฯ อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุ’’นฺติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ธารณพลทสฺสนญฺจ น วิรุชฺฌติ สุตาการาวิรชฺฌนสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ น เหตฺถ อตฺถนฺตรตาปริหาโร ทฺวินฺนมฺปิ อตฺถานํ เอกวิสยตฺตา, อิตรถา เถโร ภควโต เทสนาย สพฺพถา ปฏิคฺคหเณ สมตฺโถ อสมตฺโถ จาติ อาปชฺเชยฺยาติฯ

‘‘โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา’’ติ เอวํ วุตฺตาย นิยกชฺฌตฺตสงฺขาตาย สสนฺตติยํ วตฺตนโต ติวิโธปิ เม-สทฺโท กิญฺจาปิ เอกสฺมิํเยว อตฺเถ ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานสามินิทฺเทสวเสน ปน วิชฺชมานเภทํ สนฺธายาห ‘‘เม-สทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี’’ติฯ

กิญฺจาปิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมิํ สุต-สทฺโท เอว ตํ ตมตฺถํ อนุวทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุต-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จา’’ติ อาหฯ อสฺสาติ สุต-สทฺทสฺสฯ กมฺมภาวสาธนานิ อิธ สุต-สทฺเท สมฺภวนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถ’’ติฯ มยาติ อตฺเถ สตีติ ยทา เมสทฺทสฺส กตฺตุวเสน กรณนิทฺเทโส, ตทาติ อตฺโถฯ มมาติ อตฺเถ สตีติ ยทา สมฺพนฺธวเสน สามินิทฺเทโส, ตทาฯ

สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํสทฺเทน สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปญฺจทฺวาริกวิญฺญาณานํ ตทภินิหฏานญฺจ มโนทฺวาริกวิญฺญาณานํ คหณํ เวทิตพฺพํฯ สพฺเพสมฺปิ วากฺยานํ เอวการตฺถสหิตตฺตา ‘‘สุต’’นฺติ เอตสฺส สุตํ เอวาติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, เอเตน อวธารเณน นิรากตํ ทสฺเสติฯ ยถา จ สุตํ สุตํ เอวาติ นิยเมตพฺพํ, ตํ สมฺมา สุตํ โหตีติ อาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติฯ อถ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ สุตนฺติ อสุตํ น โหตีติ อยเมตสฺส อตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติ, อิมินา ทิฏฺฐาทิวินิวตฺตนํ กโรติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติฯ น อิทํ มยา ทิฏฺฐํ, น สยมฺภุญาเณน สจฺฉิกตํ, อถ โข สุตํ, ตญฺจ โข สมฺมเทวาติฯ เตเนวาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติฯ อวธารณตฺเถ วา เอวํ-สทฺเท อยํ อตฺถโยชนา กรียตีติ ตทเปกฺขสฺส สุต-สทฺทสฺส อยมตฺโถ วุตฺโต ‘‘อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต’’ติฯ เตเนว อาห ‘‘อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสน’’นฺติฯ สวนสทฺโท เจตฺถ กมฺมตฺโถ เวทิตพฺโพ สุยฺยตีติฯ

เอวํ สวนเหตุสุณนฺตปุคฺคลสวนวิเสสวเสน ปทตฺตยสฺส เอเกน ปกาเรน อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปการนฺตเรหิปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺสาติ ยา สา ภควโต สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนากาเรน ปวตฺตา มโนทฺวารวิญฺญาณวีถิ, ตสฺสาฯ

สา หิ นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ สมตฺถาฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘โสตทฺวารานุสาเรนา’’ติฯ นานปฺปกาเรนาติ วกฺขมานานํ อเนกวิหิตานํ พฺยญฺชนตฺถคฺคหณานานากาเรน, เอเตน อิมิสฺสา โยชนาย อาการตฺโถ เอวํ-สทฺโท คหิโตติ ทีเปติฯ ปวตฺติภาวปฺปกาสนนฺติ ปวตฺติยา อตฺถิภาวปฺปกาสนํฯ ‘‘สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสน’’นฺติ ยสฺมิํ อารมฺมเณ วุตฺตปฺปการา วิญฺญาณวีถิ นานปฺปกาเรน ปวตฺตา, ตสฺส ธมฺมตฺตา วุตฺตํ, น สุตสทฺทสฺส ธมฺมตฺถตฺตาฯ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏีกรณํ ‘‘อยญฺเหตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิญฺญาณวีถิยาติ กรณตฺเถ กรณวจนํฯ มยาติ กตฺถุอตฺเถฯ

‘‘เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสน’’นฺติ นิทสฺสนตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วุตฺตํ นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทฺทิสิตพฺพตฺตาภาวาภาวโต, เตน เอวํ-สทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ ปจฺจามฏฺฐนฺติ ทสฺเสติฯ สุต-สทฺทสฺส กิริยาสทฺทตฺตา, สวนกิริยาย จ สาธารณวิญฺญาณปฺปพนฺธปฏิพทฺธตฺตา ตตฺถ จ ปุคฺคลโวหาโรติ วุตฺตํ ‘‘สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสน’’นฺติฯ น หิ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภตีติฯ

‘‘ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺสา’’ติอาทิปิ อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ปุริมโยชนาย อญฺญถา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาการปญฺญตฺตีติ อุปาทาปญฺญตฺติ เอว, ธมฺมานํ ปวตฺติอาการุปาทานวเสน ตถา วุตฺตาฯ ‘‘สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส’’ติ โสตพฺพภูโต ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ จิตฺตสนฺตานวินิมุตฺตสฺส ปรมตฺถโต กสฺสจิ กตฺตุ อภาเวปิ สทฺทโวหาเรน พุทฺธิปริกปฺปิตเภทวจนิจฺฉาย จิตฺตสนฺตานโต อญฺญํ วิย ตํสมงฺคิํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน’’ติฯ สวนกิริยาวิสโยปิ โสตพฺพธมฺโม สวนกิริยาวเสน ปวตฺตจิตฺตสนฺตานสฺส อิธ ปรมตฺถโต กตฺตุภาวโต, สวนวเสน จิตฺตปฺปวตฺติยา เอว วา สวนกิริยาภาวโต ตํกิริยากตฺตุ จ วิสโย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย’’ติฯ สุตาการสฺส จ เถรสฺส สมฺมานิจฺฉิตภาวโต อาห ‘‘คหณสนฺนิฏฺฐาน’’นฺติ, เอเตน วา อวธารณตฺถํ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา อยํ อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปุพฺเพ สุตานํ นานาวิหิตานํ สุตฺตสงฺขาตานํ อตฺถพฺยญฺชนานํ อุปธาริตรูปสฺส อาการสฺส นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาโว เอวํ-สทฺโทติ ตทาการาทิอุปธารณสฺส ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตธมฺมปฺปพนฺธพฺยาปารตาย วุตฺตํ ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ สวนกิริยา ปน ปุคฺคลวาทิโนปิ วิญฺญาณนิรเปกฺขา นตฺถีติ วิเสสโต วิญฺญาณพฺยาปาโรติ อาห ‘‘สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ เมติ สทฺทปฺปวตฺติยา เอกนฺเตเนว สตฺตวิสยตฺตา, วิญฺญาณกิจฺจสฺส จ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพโต ‘‘เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส’’ติ วุตฺตํฯ อวิชฺชมานปญฺญตฺติวิชฺชมานปญฺญตฺติสภาวา ยถากฺกมํ เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ อตฺถาติ เต ตถารูปปญฺญตฺติอุปาทานพฺยาปารภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโสฯ สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส’’ติฯ เอตฺถ จ กรณกิริยากตฺตุกมฺมวิเสสปฺปกาสนวเสน ปุคฺคลพฺยาปาวิสยปุคฺคลพฺยาปารนิทสฺสนวเสน คหณาการคาหกตพฺพิสยวิเสสนิทฺเทสวเสน กตฺตุกรณ พฺยาปารกตฺตุนิทฺเทสวเสน จ ทุติยาทโย จตสฺโส อตฺถโยชนา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺพสฺสาปิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, สพฺพปญฺญตฺตีนญฺจ วิชฺชมานาทิวเสน ฉสุ ปญฺญตฺติเภเทสุ อนฺโตคธตฺตา เตสุ ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สรูปํ นิทฺธาเรนฺโต อาห ‘‘เอวนฺติ จ เมติ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส อาการาทิโน, ธมฺมานญฺจ อสลฺลกฺขณภาวโต อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโวติ อาห ‘‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ ตตฺถ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสนาติ ภูตตฺถอุตฺตมตฺถวเสนฯ อิทํ วุตฺตํ โหติโย มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ, อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถ จ น โหติ, โส รูปสทฺทาทิสภาโว รุปฺปนานุภวนาทิสภาโว วา อตฺโถ ‘‘สจฺจิกฏฺโฐ, ปรมตฺถ จา’’ติ วุจฺจติ, น ตถา เอวํ เมติ ปทานมตฺโถติ, เอตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘กิญฺเหตฺถ ต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สุตนฺติ ปน สทฺทายตนํ สนฺธายาห ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ เตเนว หิ ‘‘ยญฺหิ ตเมตฺถ โสเตน อุปลทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ , ‘‘โสตทฺวารานุสาเรน อุปลทฺธ’’นฺติ ปน วุตฺเต อตฺถพฺยญฺชนาทิสพฺพํ ลพฺภติฯ

ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโตติ โสตปถํ อาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทิโน ปจฺจามสนวเสน ‘‘เอว’’นฺติ, สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ อุปาทาย ‘‘เม’’ติ วตฺตพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร ‘‘ทุติยํ ตติย’’นฺติอาทิโก วิย ปฐมาทีนิ ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อเปกฺขิตฺวา ปวตฺโตติ อาห ‘‘ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต’’ติฯ อสุตํ น โหตีติ หิ ‘‘สุต’’นฺติ ปกาสิโต ยมตฺโถติฯ

อตฺตนา ปฏิวิทฺธา สุตฺตสฺส ปการวิเสสา ‘‘เอว’’นฺติ เถเรน ปจฺจามฏฺฐาติ อาห ‘‘อสมฺโมหํ ทีเปตี’’ติฯ ‘‘นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหตี’’ติ เอเตน วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส นานปฺปการตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌตญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปตี’’ติ สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตา วุตฺตํฯ อสมฺโมเหนาติ สมฺโมหาภาเวน, ปญฺญาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย ตทุตฺตรกาลปญฺญาสิทฺธิ, เอวํ อสมฺโมเสนาติ เอตฺถาปิ วตฺตพฺพํฯ พฺยญฺชนานํ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ตตฺถ คุณีภูตาติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญาปุพฺพงฺคมายา’’ติอาทิ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวาฯ ปุพฺพงฺคมตา เจตฺถ ปธานภาโว ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทีสุ วิย, ปุพฺพงฺคมตาย วา จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาวชฺชนาทีนํ วิย อปฺปธานตฺเต ปญฺญา ปุพฺพงฺคมา เอติสฺสาติ อยมฺปิ อตฺโถ ยุชฺชติ, เอวํ ‘‘สติปุพฺพงฺคมายา’’ติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน ยถาสมฺภวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺสาติ อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณสฺส, สงฺกาสนปกาสนวิวรณวิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ, อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺตินิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตสฺสาติ วา อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

โยนิโสมนสิการํ ทีเปตีติ เอวํ-สทฺเทน วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อวิปรีตสทฺธมฺมวิสยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อวิกฺเขปํ ทีเปตี’’ติ ‘‘พฺรหฺมชาลํ กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทิ ปุจฺฉาวเสน ปกรณปฺปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ สมาธานมนฺตเรน น สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทิ ตสฺเสวตฺถสฺส สมตฺถนวเสน วุตฺตํฯ สพฺพสมฺปตฺติยาติ อตฺถพฺยญฺชนเทสกปโยชนาทิสมฺปตฺติยาฯ

อวิปรีตสทฺธมฺมวิสเยหิ วิย อาการนิทสฺสนาวธารณตฺเถหิ โยนิโสมนสิการสฺส, สทฺธมฺมสฺสวเนน วิย จ อวิกฺเขปสฺส ยถา โยนิโสมนสิกาเรน ผลภูเตน อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตานํ สิทฺธิ วุตฺตา ตทวินาภาวโต, เอวํ อวิกฺเขเปน ผลภูเตน การณภูตานํ สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยานํ สิทฺธิ ทสฺเสตพฺพา สิยา อสฺสุตวโต, สปฺปุริสูปนิสฺสยรหิตสฺส จ ตทภาวโตฯ

‘‘น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา สมตฺถนวจเนน ปน อวิกฺเขเปน การณภูเตน สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ ผลภูตสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส สิทฺธิ ทสฺสิตาฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยาสทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยา น เอกนฺเตน อวิกฺเขปสฺส การณํ พาหิรงฺคตฺตา, อวิกฺเขโป ปน สปฺปุริสูปนิสฺสโย วิย สทฺธมฺมสฺสวนสฺส เอกนฺตการณนฺติฯ เอวมฺปิ อวิกฺเขเปน สปฺปุริสูปนิสฺสยสิทฺธิโชตนา น สมตฺถิตาว, โน น สมตฺถิตา วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ สปฺปุริสปยิรุปาสนาภาวสฺส อตฺถสิทฺธตฺตาฯ เอตฺถ จ ปุริมํ ผเลน การณสฺส สิทฺธิทสฺสนํ นทีปูเรน วิย อุปริ วุฏฺฐิสพฺภาวสฺส, ทุติยํ การเณน ผลสฺส สิทฺธิทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํ เอกนฺเตน วสฺสินา วิย เมฆวุฏฺฐาเนน วุฏฺฐิปฺปวตฺติยาฯ

ภควโต วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหนากาโร นิรวเสสปรหิตปาริปูริการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภทฺทโก อากาโร’’ติฯ ยสฺมา น โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตินฺติ อตฺตสมฺมาปณิธิปุพฺเพกตปุญฺญตาสงฺขาตํ คุณทฺวยํฯ อปราปรํ วุตฺติยา เจตฺถ จกฺกภาโว, จรนฺติ เอเตหิ สตฺตา สมฺปตฺติภเวสูติ วาฯ เย สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว จกฺกานิ, เยหิ สมนฺนาคตานํ เทวมนุสฺสานํ จตุจกฺกํ วตฺตตี’’ติอาทิ ฯ ปุริมปจฺฉิมภาโว เจตฺถ เทสนากฺกมวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยาติ ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสฺส อตฺถิตายฯ สมฺมาปณิหิตตฺโต ปุพฺเพ จ กตปุญฺโญ สุทฺธาสโย โหติ ตทสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโตติ อาห ‘‘อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหตี’’ติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร’’ติ, ‘‘กตปุญฺโญสิ ตฺวํ อานนฺท, ปธานํ อนุยุญฺช ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโวติ จฯ เตเนวาห ‘‘อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติฯ ปโยคสุทฺธิยาติ โยนิโสมนสิการปุพฺพงฺคมสฺส ธมฺมสฺสวนปโยคสฺส วิสทภาเวนฯ ตถา จาห ‘‘อาคมพฺยตฺติสิทฺธี’’ติฯ

สพฺพสฺส วา กายวจีปโยคสฺส นิทฺโทสภาเวนฯ ปริสุทฺธกายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหตีติฯ

‘‘นานปฺปการปฏิเวธทีปเกนา’’ติอาทินา อตฺถพฺยญฺชเนสุ เถรสฺส เอวํ-สทฺท สุต-สทฺทานํ อสมฺโมหาสมฺโมสทีปนโต จตุปฏิสมฺภิทาวเสน อตฺถโยชนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกนา’’ติ เอเตน อยํ สุต-สทฺโท เอวํ-สทฺทสนฺนิธานโต, วกฺขมานาเปกฺขาย วา สามญฺเญเนว โสตพฺพธมฺมวิเสสํ อามสตีติ ทสฺเสติฯ มโนทิฏฺฐิกรณาปริยตฺติธมฺมานํ อนุเปกฺขนสุปฺปฏิเวธา วิเสสโต มนสิการปฏิพทฺธาติ เต วุตฺตนเยน โยนิโสมนสิการทีปเกน เอวํ-สทฺเทน โยเชตฺวา, สวนธารณวจีปริจยา ปริยตฺติธมฺมานํ วิเสเสน โสตาวธานปฏิพทฺธาติ เต อวิกฺเขปทีปเกน สุต-สทฺเทน โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต สาสนสมฺปตฺติยา ธมฺมสฺสวเน อุสฺสาหํ ชเนติฯ ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมาฯ มนสานุเปกฺขิตาติ ‘‘อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ ปญฺญา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย’’ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิตาฯ ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ นิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย, ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย วา ทิฏฺฐิยา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม ‘‘อิติ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺธาฯ

‘‘สกเลน วจเนนา’’ติ ปุพฺเพ ตีหิ ปเทหิ วิสุํ วิสุํ โยชิตตฺตา วุตฺตํฯ อสปฺปุริสภูมินฺติ อกตญฺญุตํ ‘‘อิเธกจฺโจ ปาปภิกฺขุ ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ ปริยาปุณิตฺวา อตฺตโน ทหตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อนริยโวหาราวตฺถํฯ สา เอว อนริยโวหาราวตฺถา อสทฺธมฺโมฯ นนุ จ อานนฺทตฺเถรสฺส ‘‘มเมทํ วจน’’นฺติ อธิมานสฺส, มหากสฺสปตฺเถราทีนญฺจ ตทาสงฺกาย อภาวโต อสปฺปุริสภูมิสมติกฺกมาทิวจนํ นิรตฺถกํ ติ? นยิทํ เอวํ ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ วทนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ วิภาวิโตติ ทสฺสนโตฯ เกจิ ปน ‘‘เทวตานํ ปริวิตกฺกาเปกฺขํ ตถาวจนนฺติ เอทิสี โจทนา อนวกาสา’’ติ วทนฺติฯ ตสฺมิํ กิร ขเณ เอกจฺจานํ เทวตานํ เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ ‘‘ตถาคโต จ ปรินิพฺพุโต, อยญฺจ อายสฺมา เทสนากุสโล, อิทานิ ธมฺมํ เทเสติ, สกฺยกุลปฺปสุโต ตถาคตสฺส ภาตา จูฬปิตุปุตฺโต, กิํ นุ โข สยํ สจฺฉิกต ธมฺมํ เทเสติ, อุทาหุ ภควโตเยว วจนํ ยถาสุต’’นฺติฯ

เอวํ ตทาสงฺกิตปฺปการโต อสปฺปุริสภูมิสโมกฺกมาทิโต อติกฺกมาทิ วิภาวิตนฺติฯ อตฺตโน อทหนฺโตติ ‘‘มเมต’’นฺติ อตฺตนิ อฏฺฐเปนฺโตฯ อปฺเปตีติ นิทสฺเสติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถสุ ยถารหํ สตฺเต เนตีติ เนตฺติ, ธมฺโมเยว เนตฺติ ธมฺมเนตฺติฯ

ทฬฺหตรนิวิฏฺฐา วิจิกิจฺฉา กงฺขาฯ นาติสํสปฺปนํ มติเภทมตฺตํ วิมติฯ อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ ภควโต เทสิตตฺตา, สมฺมุขา จสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา, ขลิตทุรุตฺตาทิคฺคหณโทสาภาวโต จฯ เอตฺถ จ ปฐมาทโย ติสฺโส อตฺถโยชนา อาการาทิอตฺเถสุ อคฺคหิตวิเสสเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา ทสฺสิตา, ตโต ปรา ติสฺโส อาการตฺถเมว เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา วิภาวิตาฯ ปจฺฉิมา ปน ติสฺโส ยถากฺกมํ อาการตฺถํ นิทสฺสนตฺถํ อวธารณตฺถญฺจ เอวํ-สทฺทํ คเหตฺวา โยชิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เอก-สทฺโท อญฺญเสฏฺฐาสหายสงฺขฺยทีสุ ทิสฺสติฯ ตถาเหส ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ , อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ อญฺญตฺเถ ทิสฺสติ, ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติอาทีสุ เสฏฺฐตฺเถ, ‘‘เอโก วูปกฏฺโฐ’’ติอาทีสุ อสหาเย, ‘‘เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา’’ติอาทีสุ สงฺขฺยยํ, อิธาปิ สงฺขฺยยนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส’’ติฯ กาลญฺจ สมยญฺจาติ ยุตฺตกาลญฺจ ปจฺจยสามคฺคิญฺจฯ ขโณติ โอกาโสฯ ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฏิลาภเหตุตฺตาฯ ขโณ เอว จ สมโยฯ โย ‘‘ขโณ’’ติ จ ‘‘สมโย’’ติ จ วุจฺจติ, โส เอโก วาติ หิ อตฺโถฯ มหาสมโยติ มหาสมูโหฯ สมโยปิ โขติ สิกฺขาปทปูรณสฺส เหตุปิฯ สมยปฺปวาทเกติ ทิฏฺฐิปฺปวาทเกฯ ตตฺถ หิ นิสินฺนา ติตฺถิยา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺตีติฯ อตฺถาภิสมยาติ หิตปฏิลาภาฯ อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, อภิสมโย อตฺโถติ อภิสมยฏฺโฐติ ปีฬน อาทีนิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตานิฯ

อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูตภาโว อภิสมยฏฺโฐติ ตาเนว ตถา เอกตฺเตน วุตฺตานิฯ ตตฺถ ปีฬนํ ทุกฺขสจฺจสฺส ตํ สมงฺคีโน หิํสนํ อวิปฺผาริกตากรณํฯ สนฺตาโปทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ ปริทหณํฯ

ตตฺถ สหการีการณํ สนฺนิชฺฌ สเมติ สมเวตีติ สมโย, สมวาโยฯ สเมติ สมาคจฺฉติ มคฺคพฺรหฺมจริยเมตฺถ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ สเมติ เอตฺถ, เอเตนว สํคจฺฉติ สตฺโต, สภาวธมฺโม วา สหชาตาทีหิ, อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ, กรณํ วิย จ กปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห, ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหติฯ อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สํโยชนภาวโต สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติฯ สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโมติ สมโย, ปหานํฯ อภิมุขํ ญาเณน เอตพฺโพ อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีโต สภาโวฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธฯ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ สมย-สทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ สมย-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมย-สทฺทสฺส อุทาหรณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อสฺสาติ สมย-สทฺทสฺสฯ กาโล อตฺโถ สมวายาทีนํ อตฺถานํ อิธ อสมฺภวโต เทสเทสกปริสานํ วิย สุตฺตสฺส นิทานภาเวน กาลสฺส อปทิสิตพฺพโต จฯ

กสฺมา ปเนตฺถ อนิยามิตวเสเนว กาโล นิทฺทิฏฺโฐ, น อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยเมตฺวาติ อาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ อุตุสํวจฺฉราทิวเสน นิยมํ อกตฺวา สมย-สทฺทสฺส วจเน อยมฺปิ คุโณ ลทฺโธ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย วา อิเม’’ติอาทิมาหฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐตีติฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย เทวสิกํ ฌานสมาปตฺตีหิ วีตินามนกาโล, วิเสสโต สตฺตสตฺตาหานิฯ ปกาสาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา ปกมฺปนโอภาสปาตุภาวาทีหิ ปากฏาฯ ยถาวุตฺตปฺปเภเทสุเยว สมเยสุ เอกเทสํ ปการนฺตเรหิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โย จาย’’นฺติอาทิมาหฯ ตถา หิ ญาณกิจฺจสมโย อตฺตหิตปฏิปตฺติสมโย จ อภิสมฺโพธิสมโยฯ อริยตุณฺหิภาวสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโยฯ กรุณากิจฺจปรหิตปฏิปตฺติธมฺมิกถาสมโย เทสนาสมเยวฯ

กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต ยถาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อภิธมฺมวินเยสุฯ ตถาติ ภุมฺมกรเณหิฯ อธิกรณตฺถ อาธารตฺโถฯ ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํฯ ตตฺถ ยถา กาโล สภาวธมฺมปริจฺฉินฺโน สยํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวน ปญฺญาโต ตงฺขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต จ อภาวโต ‘‘ปุพฺพณฺเห ชาโต, สายนฺเห คจฺฉตี’’ติ, จ อาทีสุ, สมูโห จ อวยววินิมุตฺโต อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺโธ อวยวานํ อาธารภาเวน ปญฺญาปียติ ‘‘รุกฺเข สาขา, ยวราสิยํ สมฺภูโต’’ติอาทีสุ, เอวํ อิธาปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิกรณญฺหิ…เป.… ธมฺมาน’’นฺติฯ ยสฺมิํ กาเล, ธมฺมปุญฺเช วา กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว กาเล, ธมฺมปุญฺเช จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยญฺหิ ตตฺถ อตฺโถฯ ยถา จ คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโตติ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวํ อิธาปิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย, ตสฺมิํ สมเย’’ติ จ วุตฺเต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอว โหติ ปทตฺถสฺส สตฺตาวิรหาภวโตติ สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา, ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียติฯ ยสฺมิํ สมเยติ ยสฺมิํ นวเม ขเณ, โยนิโสมนสิการาทิเหตุมฺหิ, ปจฺจยสมวาเย วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมิํเยว ขเณ, เหตุมฺหิ, ปจฺจยสมวาเย จ สติ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อุภยตฺถ สมย-สทฺเท ภุมฺมนิทฺเทโส กโต ลกฺขณภูตภาวยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณ…เป.… ลกฺขียตี’’ติฯ

เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ ‘‘อนฺเนน วสติ, อชฺเฌเนน วสติ, ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี’’ติอาทีสุ วิยฯ

วีติกฺกมญฺหิ สุตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณวตฺถุกํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา, วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุํ โอติณฺณกาลํ อนติกฺกมิตฺวา เตเนว กาเลน สิกฺขาปทานิ ปญฺญเปนฺโต ภควา วิหรติ สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ตติยปาราชิกาทีสุ วิยาติฯ

อจฺจนฺตเมว อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว เทสนานิฏฺฐานํ ปรหิตปฏิปตฺติสงฺขาเตน กรุณาวิหาเรนฯ ตทตฺถโชตนตฺถนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺถโชตนตฺถํฯ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโต ยถา ‘‘มาสํ อชฺเฌตี’’ติฯ

โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน วิเสโสฯ เตน สุตฺตวินเยสุ วิภตฺติพฺยตโย กโตติ ทสฺเสติฯ

เสฏฺฐนฺติ เสฏฺฐวาจกํ วจนํ เสฏฺฐนฺติ วุตฺตํ เสฏฺฐคุณสหจรณโตฯ ตถา อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิฯ คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต, ครุกรณารหตาย วา คารวยุตฺโตฯ

วุตฺโตเยว น ปน อิธ วตฺตพฺโพ วิสุทฺธิมคฺคสฺส อิมิสฺสา อฏฺฐกถาย เอกเทสภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ

อปิจ ภเค วนิ, วมีติ วา ภควา, ภเค สีลาทิคุเณ วนิ ภชิ เสวิ, เต วา วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ‘‘กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วนิ ยาจิ ปตฺถยีติ ภควา, ภคํ วา สิริํ, อิสฺสริยํ, ยสญฺจ วมิ เขลปิณฺฑํ วิย ฉฑฺฑยีติ ภควาฯ ตถา หิ ภควา หตฺถคตํ สิริํ, จตุทฺทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยญฺจ สตฺตรตนสมุชฺชลํ ยสํ อนเปกฺโข ปริจฺจชีติฯ อถ วา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ, เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธราทิคตา ภาชนโลกโสภาฯ เต ภควา วมิ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหตีติ เอวมฺปิ ภเค วมีติ ภควาฯ

‘‘ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรตี’’ติ ‘‘โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ วจนโต ธมฺมสฺส สตฺถุภาวปริยาโย วิชฺชตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

วชิรสงฺฆาตสมานกาโย ปเรหิ อเภชฺชสรีรตฺตาฯ น หิ ภควโต รูปกาเย เกนจิ อนฺตราโย สกฺกา กาตุนฺติฯ เทสนาสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส ‘‘เอว’’นฺติ นิทฺทิสนโตฯ สาวกสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตน ปญฺจสุ ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิเตน มยา มหาสาวเกน สุตํ, ตญฺจ โข มยาว สุตํ, น อนุสฺสวิตํ, น ปรมฺปราภตนฺติ อิมสฺสตฺถสฺส ทีปนโตฯ กาลสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ ‘‘ภควา’’ติ ปทสฺส สนฺนิธาเน ปยุตฺตสฺส สมย-สทฺทสฺส กาลสฺส พุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตภาวทีปนโตฯ พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทาฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘กปฺปกสาเย กลิยุเค, พุทฺธุปฺปาโท อโห มหจฺฉริยํ;

หุตาวหมชฺเฌ ชาตํ, สมุทิตมกรนฺทมรวินฺท’’นฺติฯ

ภควาติ เทสกสมฺปตฺติํ นิทฺทิสติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมคารวาธิวจนโตฯ

วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณฯ อนฺตรโตติ หทเยฯ อนฺตราติ อารพฺภ นิปฺผตฺตีนํ เวมชฺเฌฯ อนฺตริกายาติ อนฺตราเฬฯ เอตฺถ จ ‘‘ตทนฺตรํ โก ชาเนยฺย, เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา, คณนาโต อสงฺขิยา, อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตตี’’ติ จ อาทีสุ วิย การณเวมชฺเฌสุ วตฺตมานา อนฺตรา-สทฺทา เอว อุทาหริตพฺพา สิยุํ, น ปน จิตฺตขณวิวเรสุ วตฺตมานา อนฺตรนฺตริกา-สทฺทาฯ อนฺตรา-สทฺทสฺส หิ อยํ อตฺถุทฺธาโรติฯ อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย สิยา – เยสุ อตฺเถสุ อนฺตรา-สทฺโท วตฺตติ, เตสุ อนฺตรสทฺโทปิ วตฺตตีติ สมานตฺถตฺตา อนฺตรา-สทฺทตฺเถ วตฺตมาโน อนฺตร-สทฺโท อุทาหโฏ, อนฺตรา-สทฺโท เอว วา ‘‘ยสฺสนฺตรโต’’ติ เอตฺถ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อนฺตรา-สทฺโท เอว ปน อิก-สทฺเทน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘อนฺตริกา’’ติ วุตฺโตติ เอวเมตฺถ อุทาหรโณทาหริตพฺพานํ วิโรธาภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ อโยชิยมาเน อุปโยควจนํ น ปาปุณาติ สามิวจนสฺส ปสงฺเค อนฺตรา-สทฺทโยเคน อุปโยควจนสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กต’’นฺติฯ

‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ, อฏฺฐานเมตํ ภิกฺขเว อนวกาโส, ยํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สญฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ‘‘เนตํ ฐานํ วิชฺชตี’’ ติอาทิวจนโต ทิฏฺฐิสีลานํ นิยตสภาวตฺตา โสตาปนฺนาปิ อญฺญมญฺญํ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตา, ปเคว สกทาคามิอาทโยฯ ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิสามญฺญคโต วิหรติ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรตี’’ติ วจนโต ปุถุชฺชนานมฺปิ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตภาโว ลพฺภติเยวฯ

สุปฺปิโยปิ โขติ เอตฺถ โข-สทฺโท อวธารณตฺโถ ‘‘อสฺโสสิ โข’’ติอาทีสุ วิยฯ เตน อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อโหสิเยว, นาสฺส มคฺคปฏิปตฺติยา โกจิ อนฺตราโย อโหสีติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ ตตฺราติ วา กาลสฺส ปฏินิทฺเทโสฯ โสปิ หิ ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ ปุพฺเพ อธิกโตฯ ยญฺหิ สมยํ ภควา อนฺตรา ราชคหญฺจ นาฬนฺทญฺจ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตสฺมิํเยว สมเย สุปฺปิโยปิ ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺโน อวณฺณํ ภาสติ, พฺรหฺมทตฺโต จ วณฺณํ ภาสตีติฯ ปริยายติ ปริวตฺตตีติ ปริยาโย, วาโรฯ ปริยาเยติ เทเสตพฺพมตฺถํ ปฏิปาเทตีติ ปริยาโย, เทสนาฯ ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตตีติ ปริยาโย, การณนฺติ เอวํ ปริยาย-สทฺทสฺส วาราทีสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ การเณนาติ การณปติรูปเกนฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อการณเมว การณนฺติ วตฺวา’’ติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อวณฺณํ ภาสตี’’ติ, ‘‘วณฺณํ ภาสตี’’ติ จ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโต, นนุ สงฺคีติกาลโต โส อวณฺณวณฺณานํ ภาสิตกาโล อตีโตติ? สจฺจเมตํ, ‘‘อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท วิย อตีตกาลตฺโถ ภาสติ-สทฺโท จ ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ยสฺมิํ กาเล เตหิ อวณฺโณ วณฺโณ จ ภาสียติ, ตํ อเปกฺขิตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ตตฺราติ กาลสฺส ปฏินิทฺเทโส’’ติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

อการณนฺติ อยุตฺติํ, อนุปปตฺตินฺติ อตฺโถฯ น หิ อรสรูปตาทโย โทสา ภควติ สํวิชฺชนฺติ, ธมฺมสงฺฆานญฺจ ทุรกฺขาตทุปฺปฏิปนฺนตาทโยติฯ

อการณนฺติ วา ยุตฺตการณรหิตํ, ปฏิญฺญามตฺตนฺติ อธิปฺปาโย ฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺเถ การณนฺติ วตฺวาติ การณํ วาติ วตฺวาติ อตฺโถฯ อรสรูปาทีนญฺเจตฺถ ชาติวุฑฺเฒสุ อภิวาทนาทิสามีจิกมฺมากรณํ การณํ, ตถา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาลมริยญาณทสฺสนาภาวสฺส สุนฺทริกามคุณาทินวโพโธ, สํสารสฺส อาทิโกฏิยา อปญฺญายนปฏิญฺญา, อพฺยากตวตฺถุพฺยากรณนฺติ เอวมาทโย, ตถา อสพฺพญฺญุตาทีนํ กมาวโพธาทโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพาฯ ตถา ตถาติ ชาติวุฑฺฒานํ อนภิวาทนาทิอากาเรนฯ

อวณฺณํ ภาสมาโนติ อวณฺณํภาสนเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ มาน-สทฺโทฯ อนยพฺยสนํ ปาปุณิสฺสติ เอกนฺตมหาสาวชฺชตฺตา รตนตฺตโยปวาทสฺสฯ เตเนวาห –

‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ,

ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโย;

วิจินาติ มุเขน โส กลิํ,

กลินา เตน สุขํ น วินฺทตี’’ติฯ

‘‘อมฺหากํ อาจริโย’’ติอาทินา พฺรหฺมทตฺตสฺส สํเวคุปฺปตฺติํ, อตฺตโน อาจริเย การุญฺญปฺปวตฺติญฺจ ทสฺเสตฺวา กิญฺจาปิ อนฺเตวาสินา อาจริยสฺส อนุกูเลน ภวิตพฺพํ, อยํ ปน ปณฺฑิตชาติกตฺตา น เอทิเสสุ ตํ อนุวตฺตตีติ, อิทานิ ตสฺส กมฺมสฺสกตญฺญาณปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเย โข ปนา’’ติอาทิมาหฯ วณฺณํ ภาสิตุํ อารทฺโธ ‘‘อปินามายํ เอตฺตเกนาปิ รตนตฺตยาวณฺณโต โอรเมยฺยา’’ติฯ วณฺณียตีติ วณฺโณ, คุโณฯ วณฺณนํ คุณสงฺกิตฺตนนฺติ วณฺโณ, ปสํสาฯ สํญฺญูฬฺหาติ คนฺถิตา, นิพนฺธิตาติ อตฺโถฯ อติตฺเถน ปกฺขนฺโท ธมฺมกถิโกติ น วตฺตพฺโพ อปริมาณคุณตฺตา พุทฺธาทีนํ , นิรวเสสานญฺจ เตสํ อิธ ปกาสนํ ปาฬิสํวณฺณนาเยว สมฺปชฺชตีติฯ อนุสฺสวาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อาการปริวิตกฺกทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติโย สงฺคณฺหาติฯ อตฺตโน ถาเมน วณฺณํ อภาสิ, น ปน พุทฺธาทีนํ คุณานุรูปนฺติ อธิปฺปาโยฯ อสงฺขฺยยฺยาปริมิตปฺปเภทา หิ พุทฺธาทีนํ คุณาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติฯ

อิธาปิ วกฺขติ ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทิฯ

อิติ ห เตติ เอตฺถ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ ห-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ เต’’ติฯ

อิริยาปถานุพนฺธเนน อนุพนฺธา โหนฺติ, น ปน สมฺมาปฏิปตฺติอนุพนฺธเนนาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมิํ กาเลติ ยสฺมิํ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข วา ภควา ตํ อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน, ตสฺมิํ กาเลฯ เตเนว หิ กิริยาวิจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘ราชคเห ปิณฺฑาย จรตี’’ติ วตฺตมานกาลนิทฺเทโส กโตฯ โสติ เอวํ ราชคเห วสมาโน ภควาฯ ตํ ทิวสนฺติ ยํ ทิวสํ อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ตํ ทิวสํฯ ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน นาฬนฺทายํ เวเนยฺยานํ วิวิธ หิตสุขนิปฺผตฺติํ อากงฺขมาโน อิมิสฺสา จ อฏฺฐุปฺปตฺติยา ติวิธสีลาลงฺกตํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุปกมฺปนํ พฺรหฺมชาลสุตฺตนฺตํ เทเสสฺสามีติฯ เอตฺตาวตา ‘‘กสฺมา ปน ภควา ตํ อทฺธานํ ปฏิปนฺโน’’ติ โจทนา วิโสธิตา โหติฯ ‘‘กสฺมา จ สุปฺปิโย อนุพนฺโธ’’ติ อยํ ปน โจทนา ‘‘ภควโต ตํ มคฺคํ ปฏิปนฺนภาวํ อชานนฺโต’’ติ เอเตน วิโสธิตา โหติฯ น หิ โส ภควนฺตํ ทฏฺฐุเมว อิจฺฉตีติฯ เตเนวาห ‘‘สเจ ปน ชาเนยฺย, นานุพนฺเธยฺยา’’ติฯ

นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐปภสฺสรวเสน ‘‘ฉพฺพณฺณรสฺมิโยฯ ‘‘สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาเณ’’ติ ตาสํ รสฺมีนํ ปกติยา ปวตฺติฏฺฐานวเสน วุตฺตํฯ ‘‘ตสฺมิํ กิร สมเย’’ติ จ ตสฺมิํ อทฺธานคมนสมเย พุทฺธสิริยา อนิคูหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ น หิ ตทา ตสฺสา นิคูหเน ปกฺกุสาติอภิคมนาทีสุ วิย กิญฺจิปิ การณํ อตฺถีติฯ รตนาเวฬํ รตนวฏํสกํฯ จีนปิฏฺฐจุณฺณํ สินฺธนจุณฺณํฯ

พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิลาสินี จ อสฺส ภควโต ลกฺขณมาลาติ มหาปุริสลกฺขณานิ อญฺญมญฺญปฏิพทฺธตฺตา เอวมาหฯ ทฺวตฺติํสาย จนฺทมณฺฑลานํ มาลา เกนจิ คนฺเถตฺวา ฐปิตา ยทิ สิยาติ ปริกปฺปนวเสนาห ‘‘คนฺเถตฺวา ฐปิตทฺวตฺติํสจนฺทมาลายา’’ติฯ สิริํ อภิภวนฺตี อิวาติ สมฺพนฺโธฯ เอส นโย สูริยมาลายาติอาทีสุปิฯ มหาเถราติ มหาสาวเก สนฺธายาหฯ เอวํ คจฺฉนฺตํ ภควนฺตํ ภิกฺขู จ ทิสฺวา อถ อตฺตโน ปริสํ อวโลเกสีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยสฺมา ปเนสา’’ติอาทินา ‘‘กสฺมา จ โส รตนตฺตยสฺส อวณฺณํ ภาสตี’’ติ โจทนํ วิโสเธติฯ อิตีติ เอวํ, วุตฺตปฺปกาเรนาติ อตฺโถฯ อิเมหิ ทฺวีหีติ ลาภปริวารหานิํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ ภควโต วิโรธานุนยาภาววีมํสนตฺถํ เอเต อวณฺณํ วณฺณญฺจ ภาสนฺตีติ อปเรฯ ‘‘มาเรน อนฺวาวิฏฺฐา เอวํ กโรนฺตี’’ติ จ วทนฺติฯ

[2] อมฺพลฏฺฐิกาย อวิทูเร ภวตฺตา อุยฺยานํ อมฺพลฏฺฐิกา ยถา ‘‘วรุณานครํ, โคทาคาโม’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อมฺพลฏฺฐิกาติ ยถาวุตฺตนเยเนว เอกคาโม’’ติ วทนฺติ ฯ เตสํ มเต อมฺพลฏฺฐิกายนฺติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ราชาคารกํ เวสฺสวณมหาราชเทวายตนนฺติ เอเกฯ พหุปริสฺสโยติ พหุปทฺทโวฯ ‘‘สทฺธิํ อนฺเตวาสินา พฺรหฺมทตฺเตน มาณเวนา’’ติ วุตฺตํ สีหฬฏฺฐกถายํฯ ตญฺจ โข ปาฬิ อารุฬฺหวเสเนว, น ปน ตทา สุปฺปิยสฺส ปริสาย อภาวโตฯ กสฺมา ปเนตฺถ พฺรหฺมทตฺโตเยว ปาฬิ อารุฬฺโห, น สุปฺปิยสฺส ปริสาติ? ปโยชนาภาวโตฯ ยถา เจตํ, เอวํ อญฺญมฺปิ เอทิสํ ปโยชนาภาวโต สงฺคีติกาเรหิ น สงฺคหิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘วุตฺตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ ปาฬิอารุฬฺหวเสน ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อาปชฺชนโตฯ ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ ปริวาเรตฺวา นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[3] กถาธมฺโมติ กถาสภาโว, กถาธมฺโม อุปปริกฺขาวิธีติ เกจิฯ นียตีติ นโย, อตฺโถฯ สทฺทสตฺถํ อนุคโต นโย สทฺทนโยฯ ตตฺถ หิ อนภิณฺหวุตฺติเก อจฺฉริย-สทฺโท อิจฺฉิโตฯ เตเนวาห ‘‘อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหณํ วิยา’’ติฯ

อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยนฺติ นิรุตฺตินโย , โส ปน ยสฺมา โปราณฏฺฐกถายํ อาคโต, ตสฺมา อาห ‘‘อฏฺฐกถานโยติฯ ยาวญฺจิทํ สุปฺปฏิวิทิตาติ สมฺพนฺโธ, ตสฺส ยตฺตกํ สุฏฺฐุ ปฏิวิทิตา, ตํ เอตฺตกนฺติ น สกฺกา อมฺเหหิ ปฏิวิชฺฌิตุํ, อกฺขาตุํ วาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘เตน สุปฺปฏิวิทิตตาย อปฺปเมยฺยตํ ทสฺเสตี’’ติฯ

ปกตตฺถปฏินิทฺเทโส ตํ-สทฺโทติ ตสฺส ‘‘ภควตา’’ติอาทีหิ ปเทหิ สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตสฺส เยน อภิสมฺพุทฺธภาเวน ภควา ปกโต สุปากโฏ จ โหติ, ตํ อภิสมฺพุทฺธภาวํ สทฺธิํ อาคมนปฏิปทาย อตฺถภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โส…เป.… อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อาหฯ สติปิ ญาณทสฺสน-สทฺทานํ อิธ ปญฺญาเววจนภาเว เตน เตน วิเสเสน เนสํ สวิสยวิเสสปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ อสาธารณญาณวิเสสวเสน วิชฺชตฺตยวเสน วิชฺชาภิญฺญานาวรณวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาณมํสจกฺขุวเสน ปฏิเวธเทสนาญาณวเสน จ ตทตฺถํ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํ เตส’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาสยานุสยํ ชานตาอาสยานุสยญาเณนฯ สพฺพเญยฺยธมฺมํ ปสฺสตา สพฺพญฺญุตานาวรณญาเณหิฯ

ปุพฺเพนิวาสาทีหีติ ปุพฺเพนิวาสาสวกฺขยญาเณหิฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ อริยมคฺคปญฺญายฯ อรีนนฺติ กิเลสารีนํ, ปญฺจวิธมารานํ วา, สาสนปจฺจตฺถิกานํ วา อญฺญติตฺถิยานํ, เตสํ หนนํ ปาฏิหาริเยหิ อภิภวนํ, อปฺปฏิภานตากรณํ, อชฺฌุเปกฺขนญฺจฯ เกสิวินยสุตฺตญฺเจตฺถ นิทสฺสนํฯ

ตถา ฐานาฐานาทีนิ ชานตา, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปสฺสตา, สวาสนานํ อาสวานํ ขีณตฺตา อรหตา, อภิญฺเญยฺยาทิเภเท ธมฺเม อภิญฺเญยฺยาทิโต อวิปรีตาวโพธโต สมฺมาสมฺพุทฺเธน ฯ อถ วา ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณตาย ชานตา, ติณฺณมฺปิ กมฺมานํ ญาณานุปริวตฺติโต นิสมฺมการิตาย ปสฺสตา, ทวาทีนมฺปิ อภาวสาธิกาย ปหานสมฺปทาย อรหตา, ฉนฺทาทีนํ อหานิเหตุภูตาย อปริกฺขยปฏิภานสาธิกาย สพฺพญฺญุตาย สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ ทสพลฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺเมหิปิ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ยทิปิ หีนกลฺยาณเภเทน ทุวิธาว อธิมุตฺติ ปาฬิยํ วุตฺตา, ปวตฺติอาการวเสน ปน อเนกเภทภินฺนาติ อาห ‘‘นานาธิมุตฺติกตา’’ติฯ สา ปน อธิมุตฺติ อชฺฌาสยธาตุ, ตทปิ ตถา ตถา ทสฺสนํ ขมนํ โรจนญฺจาติ อาห ‘‘นานาชฺฌาสยตา…เป.… รุจิตา’’ติฯ นานาธิมุตฺติกตญาเณนาติ เจตฺถ สพฺพญฺญุตญาณํ อธิปฺเปตํ, น ทสพลญาณนฺติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญาเณนา’’ติฯ อิติ ห เมติ เอตฺถ เอวํ-สทฺทตฺโถ อิติ-สทฺโท, ห-กาโร นิปาตมตฺตํ สรโลโป จ กโตติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ อิเม’’ติฯ

[4] อรหตฺตมคฺเคน สมุคฺฆาตํ กตํ, ยโต ‘‘นตฺถิ อพฺยาวฏมโน’’ติ พุทฺธธมฺเมสุ วุจฺจติฯ วีตินาเมตฺวา ผลสมาปตฺตีหิฯ นิวาเสตฺวา วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสนฯ ‘‘กทาจิ เอกโก’’ติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุกูลํ ภควโต อุปสงฺกมทสฺสนํฯ ปาทนิกฺเขปสมเย ภูมิยา สมภาวาปตฺติ สุปฺปติฏฺฐิตปาทตาย นิสฺสนฺทผลํ, น อิทฺธินิมฺมานํฯ ‘‘ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติ พุทฺธานํ สพฺพทกฺขิณตาย วุตฺตํฯ อรหตฺเต ปติฏฺฐหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

ทุลฺลภา สมฺปตฺตีติ สติปิ มนุสฺสตฺตปฏิลาเภ ปติรูปเทสวาสอินฺทฺริยาเวกลฺลสทฺธาปฏิลาภาทโย คุณา ทุลฺลภาติ อตฺโถฯ จาตุมหาราชิกภวนนฺติ จาตุมหาราชิกเทวโลเก สุญฺญวิมานานิ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอส นโย ตาวติํสภวนาทีสุปิฯ กาลยุตฺตนฺติ อิมิสฺสา เวลาย อิมสฺส เอวํ วตฺตพฺพนฺติ ตํตํกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ, อฏฺฐุปฺปตฺติอนุรูปํ วาฯ อถ วา สมยยุตฺตนฺติ เหตูทาหรณสหิตํฯ กาเลน สาปเทสญฺหิ ภควา ธมฺมํ เทเสติฯ อุตุํ คณฺหเปติ, น ปน มลํ ปกฺขาเลตีติ อธิปฺปาโยฯ น หิ ภควโต กาเย รโชชลฺลํ อุปลิมฺปตีติฯ

กิลาสุภาโว กิลมโถฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถนฺติ โยเชตพฺพํฯ ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตี’’ติ อิทํ ปจฺฉิมยาเม ภควโต พหุลอาจิณฺณวเสน วุตฺตํฯ อปฺเปกทา อวสิฏฺฐพลญาเณหิ สพฺพญฺญุตญาเณน จ ภควา ตมตฺถํ สาเธตีติฯ ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา’’ติอาทิเทสนา สีหนาโทฯ เตสํ ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ ติอาทินา ปจฺจยาการํ สโมธาเนตฺวาฯ

‘‘สิเนรุํ อุกฺขิปนฺโต วิย นภํ ปหรนฺโต วิย จา’’ติ อิทํ พฺรหฺมชาลเทสนาย อนญฺญสาธารณตฺตา สุทุกฺกรตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ เอตนฺติ ‘‘เยน, เตนา’’ติ เอตํ ปททฺวยํฯ เยนาติ วา เหตุมฺหิ กรณวจนํ, เยน การเณน โส มณฺฑลมาโฬ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ อตฺโถ, การณํ ปน ‘‘อิเม ภิกฺขู’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตํเอวฯ กฏฺฐนฺติ นิสีทนโยคฺยํ ทารุกฺขนฺธํฯ

ปุริโมติ ‘‘กตมาย นุ ภวถา’’ติ เอวํ วุตฺโต อตฺโถฯ กา จ ปน โวติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรเกฯ เตน ยถาปุจฺฉิตาย กถาย วกฺขมานํ วิปฺปกตภาวํ โชเตติฯ ปน-สทฺโท วจนาลงฺกาโรฯ ยาย หิ กถาย เต ภิกฺขู สนฺนิสินฺนา, สา เอว อนฺตรากถาภูตา วิปฺปกตา วิเสเสน ปุน ปุจฺฉียตีติฯ อญฺญาติ อนฺตราสทฺทสฺส อตฺถมาหฯ อญฺญตฺเถ หิ อยํ อนฺตรา-สทฺโท ‘‘ภูมนฺตรํ สมยนฺตร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อนฺตราติ วา เวมชฺเฌติ อตฺโถฯ นนุ จ เตหิ ภิกฺขูหิ สา กถา ยถาธิปฺปายํ ‘‘อิติ ห เม’’ติอาทินา นิฏฺฐปิตา เยวาติ? น นิฏฺฐาปิตา ภควโต อุปสงฺกมเนน อุปจฺฉินฺนตฺตาฯ ยทิ หิ ภควา ตสฺมิํ ขเณ น อุปสงฺกเมยฺย ภิยฺโยปิ ตปฺปฏิพทฺธาเยว กถา ปวตฺเตยฺยุํ, ภควโต อุปสงฺกมเนน ปน น ปวตฺเตสุํฯ เตเนวาห อยํ โข…เป.… อนุปฺปตฺโต’’ติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ, นนุ ภควโต วจนเมว สงฺคเหตพฺพนฺติ? วุจฺจเตเทสนาย ฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํฯ กาลเทสเทสกวตฺถุธมฺมปฏิคฺคาหกปฏิพทฺธา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ, อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จฯ เทสกาลกตฺตุโสตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย, เตเนว จายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘พฺรหฺมชาลํ อาวุโส อานนฺท กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน นิทานํ ภาสิตนฺติ ตยิทมาห ‘‘กาล…เป.… นิทานํ ภาสิต’’นฺติฯ

อปิจ สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจนํฯ ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิฯ

สมฺมาสมฺพุทฺธภาเวน หิสฺส ปุพฺพรจนาทีนํ อภาโว สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย, เอกปฺปมาณตฺตา จ เญยฺยธมฺเมสุฯ ตถา อาจริยมุฏฺฐิธมฺมมจฺฉริยสตฺถุสาวกานุโรธาภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิฯ ขีณา สวตาย หิสฺส อาจริยมุฏฺฐิอาทีนํ อภาโว, วิสุทฺธา จ ปรานุคฺคหปฺปวตฺติฯ อิติ เทสกโทสภูตานํ ทิฏฺฐิจาริตฺตสมฺปตฺติทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อภาวสูจเกหิ, ญาณปฺปหานสมฺปทาภิ พฺยญฺชนเกหิ จ สมฺพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต เอว จ อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺเมสุ สมฺโมหาภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺชสมนฺนาคโม , อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติ จ ปกาสิตา โหติ นิทานวจเนน สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ฐานุปฺปตฺติกปฺปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต, ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติอาทิ วจนโต จฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจน’’นฺติฯ

ตถา สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจนํฯ ญาณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถิกา ปวตฺติ, อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํเยว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ สตฺถุภูตํ, น กพฺยรจนาทิสาสนภูตํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุสิทฺธิยา นิทานวจน’’นฺติฯ อปิจ สตฺถุโน ปมาณภูตตาวิภาวเนน สาสนสฺส ปมาณภาวสิทฺธิยา นิทานวจนํฯ ‘‘ภควตา’’ติ หิ อิมินา ตถาคตสฺส คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมาทิภาวทีปเนน, ‘‘ชานตา’’ติอาทินา อาสยานุสยญาณาทิปโยคทีปเนน จ อยมตฺโถ สาธิโต โหติฯ อิทเมตฺถ นิทานวจนปโยชนสฺส มุขมตฺตทสฺสนํฯ โก หิ สมตฺโถ พุทฺธานุพุทฺเธน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ภาสิตสฺส นิทานสฺส ปโยชนานิ นิรวเสสโต วิภาเวตุนฺติฯ

นิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[5] นิกฺขิตฺตสฺสาติ เทสิตสฺสฯ เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส วิเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจติฯ ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิสาสนปฺปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติฯ

กามญฺเจตฺถ อตฺตชฺฌาสยสฺส, อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาหิ สทฺธิํ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสพฺภาวโต, อตฺตชฺฌาสยอฏฺฐุปฺปตฺตีนํ ปน อญฺญมญฺญํ สํสคฺโค นตฺถีติ นยิธ นิรวเสโส วิตฺถารนโย สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ยทิปิ อฏฺฐุปฺปตฺติยา อชฺฌาสเยน สิยา สํสคฺคเภโท, ตทนฺโตคธตฺตา ปน เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโรว ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โส ปนายํ สุตฺตนิกฺเขโป สามญฺญภาวโต ปฐมํ วิจาเรตพฺโพ, ตสฺมิํ วิจาริเต ยสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา อิทํ สุตฺตํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺสา วิภาควเสน ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.5, 6), ‘‘อปฺปมตฺตกํ โข ปเนต’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.7), ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.28) จ ปวตฺตานํ สุตฺตานํ สุตฺตปเทสานํ วณฺณนา วุจฺจมานา ตํตํอนุสนฺธิทสฺสนสุขตาย สุวิญฺเญยฺยา โหตีติ อาห ‘‘สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหตี’’ติฯ

‘‘สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทีสุ นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตสฺส กถนํ สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถฯ นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตํเยว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโปฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ สุตฺตเทสนาการณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโยฯ อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโยฯ ปรชฺฌาสโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉวสิโกฯ อรณียโต อตฺโถ, สุตฺตเทสนาย วตฺถุฯ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ อถ วา นิกฺขิปียติ สุตฺตํ เอเตนาติ สุตฺตนิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอวฯ เอตสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ อตฺโถฯ โสตพฺพวสปฺปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกา, ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติฯ ตถา อฏฺฐุปฺปตฺติเยว ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺติโก’’ติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ นิกฺเขปภาโว ยุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถตี’’ติฯ

ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนานิมิตฺตภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถํ อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกอฏฺฐุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตเทสนตฺตา กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ น โจเทตพฺพเมตํฯ ปเรสญฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํฯ ตถา หิ ธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ (ม. นิ. 1.29) อามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺฐุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติฯ ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยเมว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏ ยมตฺโถติฯ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ ธมฺมตนฺติฐปนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺมปฺปธานสุตฺตนฺตหารโกติ อนุปุพฺเพน นิทฺทิฏฺฐานํ สํยุตฺตเก สมฺมปฺปธานปฏิสํยุตฺตานํ สุตฺตานํ อาวฬิ, ตถา อิทฺธิปาทหารกาทิฯ วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา สทฺธินฺทฺริยาทโยฯ อภินีหารนฺติ ปณิธานํฯ

วณฺณาวณฺเณติ เอตฺถ ‘‘อจฺฉริยํ อาวุโส’’ติอาทินา ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺโต วณฺโณปิ สงฺคหิโต, ตํ ปน อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญ จ ธมฺมา’’ติอาทินา อุปริ เทสนํ อารภิสฺสตีติฯ ‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุ’’นฺติ อิมิสฺสา เทสนาย พฺรหฺมทตฺเตน วุตฺตวณฺโณ อฏฺฐุปฺปตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อนฺเตวาสี วณฺณํฯ อิติ อิมํ วณฺณาวณฺณํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา’’ติฯ วา-สทฺโท อุปมานสมุจฺจยสํสยววสฺสคฺคปทปูรณวิกปฺปาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติฯ ตถา เหส ‘‘ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 63) อุปมาเน ทิสฺสติ, สทิสภาเวติ อตฺโถฯ ‘‘ตํ วาปิ ธีรา มุนิ เวทยนฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 203) สมุจฺจเย, ‘‘เก วา อิเม, กสฺส วา’’ติอาทีสุ (ปารา. 296) สํสเย, ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพพาโล สพฺพมูฬฺโห’’ติอาทีสุ ววสฺสคฺเค, ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมญฺญาสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.154) ปทปูรเณ, ‘‘เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.170) วิกปฺเป, อิธายํ วิกปฺเปเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ’’ติฯ

ปร-สทฺโท อตฺเถว อญฺญตฺเถ ‘‘อหญฺเจว โข ปน ธมฺมํ เทเสยฺยํ, ปเร จ เม น อาชาเนยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.64, 65; ม. นิ. 1.281; ม. นิ. 2.223; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 4, 8) อตฺถิ อธิเก ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณ’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. มาติกา 68, 1.111) อตฺถิ ปจฺฉาภาเค ‘‘ปรโต อาคมิสฺสตี’’ติอาทีสุฯ อตฺถิ ปจฺจนีกภาเว ‘‘อุปฺปนฺนํ ปรปฺปวาทํ สห ธมฺเมน สุนิคฺคหิตํ นิคฺคเหตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.168)ฯ อิธาปิ ปจฺจนีกภาเวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปเรติ ปฏิวิรุทฺธา’’ติฯ

อีทิเสสุปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน รตนตฺตยนิมิตฺตมฺปิ อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ น กาตพฺพา, ปเคว วฏฺฏามิสโลกามิสนิมิตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ สภาวธมฺมโต อญฺญสฺส กตฺตุอภาวโชตนตฺถํ อาหนตีติ กตฺตุอตฺเถ อาฆาตสทฺทํ ทสฺเสติ, ตตฺถ อาหนตีติ หิํสติ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ อตฺโถฯ อาหนติ เอเตน, อาหนนมตฺตํ วา อาฆาโตติ กรณภาวตฺถาปิ สมฺภวนฺติเยวฯ เอวํ อวยวเภทเนน อาฆาต-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปริยาเยนปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โกปสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อาหฯ อยญฺจ นโย ‘‘อปฺปจฺจโย อนภิรทฺธี’’ติอาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพฯ อปฺปตีตา โหนฺติ เตนาติ ปากฏปริยาเยน อปฺปจฺจย-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนํ, ตํมุเขน ปน น ปจฺเจติ เตนาติ อปฺปจฺจโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ อภิราธยตีติ สาธยติฯ ทฺวีหีติ อาฆาตอนภิรทฺธิปเทหิฯ เอเกนาติ อปฺปจฺจยปเทนฯ เสสานนฺติ สญฺญาวิญฺญาณกฺขนฺธานํ, สญฺญาวิญฺญาณอวสิฏฺฐสงฺขารกฺขนฺธสงฺขาตานํ วาฯ กรณนฺติ อุปฺปาทนํฯ อาฆาตาทีนญฺหิ ปวตฺติยา ปจฺจยสมวายนํ อิธ ‘‘กรณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน อตฺถโต อุปฺปาทนเมวฯ อนุปฺปาทนญฺหิ สนฺธาย ภควตา ‘‘น กรณียา’’ติ วุตฺตนฺติฯ ปฏิกฺขิตฺตเมว เอกุปฺปาเทกวตฺถุเกการมฺมเณกนิโรธภาวโตฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ มโนปโทเสฯ ตุมฺหนฺติ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ เอโก สทฺโท ‘‘ยถา อมฺหาก’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถ ‘‘อมฺห’’นฺติ อยํ สทฺโทฯ ยถาห, ‘‘ตสฺมา หิ อมฺหํ ทหรา น มิยฺยเร’’ติ (ชา. 1.9.93, 99)ฯ ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิทํ มโนปโทสสฺส อกรณียตาย การณวจนํฯ ยสฺมา ตุมฺหากํเยว จ ภเวยฺย เตน โกปาทินา ปฐมชฺฌานาทีนํ อนฺตราโย, ตสฺมา เต โกปาทิปริยาเยน วุตฺตา อาฆาตาทโย น กรณียาติ อตฺโถฯ เตน นาหํ ‘‘สพฺพญฺญู’’ติ อิสฺสรภาเวน ตุมฺเห ตโต นิวาเรมิ, อถ โข อิมินา นาม การเณนาติ ทสฺเสติฯ

ตํ ปน การณวจนํ ยสฺมา อาทีนววิภาวนํ โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต’’ติฯ ‘‘อปิ นุ ตุมฺเห’’ติอาทินา มโนปโทโส น กาลนฺตรภาวิโนเยว หิตสุขสฺส อนฺตรายกโร, อถ โข ตงฺขณปฺปวตฺติรหสฺสปิ หิตสุขสฺส อนฺตรายกโรติ มโนปโทเส อาทีนวํ ทฬฺหตรํ กตฺวา ทสฺเสติฯ เยสํ เกสญฺจิ ‘‘ปเร’’ติอาทีสุ วิย น ปฏิวิรุทฺธานํเยวาติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘กุปิโต’’ติอาทิฯ

อนฺธตมนฺติ อนฺธภาวกรตมํฯ ยนฺติ ยตฺถฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ ปจฺจตฺตวจนํฯ ยสฺมิํ กาเล โกโธ สหเต นรํ, อนฺธตมํ ตทา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยนฺติ วา การณวจนํ, ยสฺมา โกโธ อุปฺปชฺชมาโน นรํ อภิภวติ, ตสฺมา อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยทา โกโธติ อตฺโถ ยํตํสทฺทานํ เอกนฺตสมฺพนฺธิภาวโตฯ อถ วา ยนฺติ กิริยาย ปรามสนํฯ โกโธ สหเตติ ยเทตํ โกธสฺส สหนํ อภิภวนํ, เอตํ อนฺธการตมภวนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ยํ นรํ โกโธ สหเต อภิภวติ, ตสฺส อนฺธตมํ ตทา โหติ, ตโต จ กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสตีติฯ อนฺตรโตติ อพฺภนฺตรโต, จิตฺตโต วาฯ

‘‘อิทญฺจิทญฺจ การณ’’นฺติ อิมินา สพฺพญฺญู เอว อมฺหากํ สตฺถา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตา, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ สํกิเลสรหิตตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อิทญฺจิทญฺจ การณ’’นฺติ เอเตน จ ‘‘น สพฺพญฺญู’’ติอาทิวจนํ อภูตํ อตจฺฉนฺติ นิพฺเพฐิตํ โหติฯ ทุติยํ ปทนฺติ ‘‘อตจฺฉ’’นฺติ ปทํฯ ปฐมสฺสาติ ‘‘อภูต’’นฺติ ปทสฺสฯ จตุตฺถญฺจาติ ‘‘น จ ปเนตํ อมฺเหสุ สํวิชฺชตี’’ติ ปทํฯ ตติยสฺสาติ ‘‘นตฺถิ เจตํ อมฺเหสู’’ติ ปทสฺสฯ อวณฺเณเยวาติ การณปติรูปกํ วตฺวา โทสปติฏฺฐาปนวเสน นินฺทเน เอวฯ น สพฺพตฺถาติ เกวลํ อกฺโกสนขุํสนวมฺภนาทีสุ น เอกนฺเตน นิพฺเพฐนํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทินา ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสติฯ

[6] อานนฺทนฺติ ปโมทนฺติ เอเตน ธมฺเมน ตํสมงฺคิโน สตฺตาติ อานนฺท-สทฺทสฺส กรณตฺถตํ ทสฺเสติ ฯ

โสภนํ มโน อสฺสาติ สุมโน, โสภนํ วา มโน สุมโน, ตสฺส ภาโว โสมนสฺสนฺติ ตทญฺญธมฺมานมฺปิ สมฺปยุตฺตานํ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ รุฬฺหีสทฺทตฺตา ยถา ‘‘ปงฺกช’’นฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เจตสิกสุขสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อาหฯ อุพฺพิลยตีติ อุพฺพิลํ, ภินฺทติ ปุริมาวตฺถาย วิเสสํ อาปชฺชตีติ อตฺโถฯ อุพฺพิลเมว อุพฺพิลาวิตํ, ตสฺส ภาโว อุพฺพิลาวิตตฺตํฯ ยาย อุปฺปนฺนาย กายจิตฺตํ วาตปูริตภสฺตา วิย อุทฺธุมายนาการปฺปตฺตํ โหติ, ตสฺสา เคหสฺสิตาย โอทคฺคิยปีติยา เอตํ อธิวจนํฯ เตเนวาห ‘‘อุทฺธจฺจาวหายา’’ติอาทิฯ อิธาปิ ‘‘กิญฺจาปิ เตสํ ภิกฺขูนํ อุพฺพิลาวิตเมว นตฺถิ, อถ โข อายติํ กุลปุตฺตานํ เอทิเสสุปิ ฐาเนสุ อกุสลุปฺปตฺติํ ปฏิเสเธนฺโต ธมฺมเนตฺติํ ฐเปตี’’ติ, ‘‘ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺขารกฺขนฺโธ, เอเกน เวทนากฺขนฺโธ วุตฺโต’’ติ เอตฺถ ‘‘เตสํ วเสน เสสานมฺปิ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ กรณํ ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ จ อฏฺฐกถายํ, ‘‘ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน’’ติอาทินา อิธ จ วุตฺตนเยน อตฺโถ ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ตุมฺหํเยวสฺส เตน อนฺตราโย’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อนฺตราโยติ อิท’’นฺติอาทินา เหฏฺฐา อวณฺณปกฺเข วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กสฺมา ปเนตนฺติ จ วกฺขมานํเยว อตฺถํ มนสิ กตฺวา โจเทติฯ อาจริโย ‘‘สจฺจํ วณฺณิต’’นฺติ ตมตฺถํ ปฏิชานิตฺวา ‘‘ตํ ปน เนกฺขมฺมนิสฺสิต’’นฺติอาทินา ปริหรติฯ ตตฺถ เอตนฺติ อานนฺทาทีนํ อกรณียตาวจนํฯ นนุ ภควตา วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กสิเณนาติ กสิณตาย สกลภาเวนฯ เกจิ ปน ‘‘ชมฺพุทีปสฺสาติ กรเณ สามิวจน’’นฺติ วทนฺติ, เตสํ มเตน กสิณชมฺพุทีป-สทฺทานํ สมานาธิกรณภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เคหสฺสิตปีติโสมนสฺสํ ฌานาทีนํ อนฺตรายกรํ, ตสฺมาฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘‘โสมนสฺสํ ปาหํ เทวานํ อินฺท ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. 2.359)ฯ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ เยน สมฺปยุตฺตา ปีติ อนฺตรายกรี, ตํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อิทญฺหิ โลภสหคตํ ปีติโสมนสฺส’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, ปีติคฺคหเณน ปน โสมนสฺสมฺปิ คหิตเมว โหติ โสมนสฺสรหิตาย ปีติยา อภาวโตติ ปีติเยว คหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา เสวิตพฺพาเสวิตพฺพวิภาควจนโต โสมนสฺสสฺส ปากโฏ อนฺตรายกรภาโว, น ตถา ปีติยาติ ปีติเยว โลภสหคตตฺเตน วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘ลุทฺโธ อตฺถ’’นฺติอาทิคาถานํ ‘‘กุทฺโธ อตฺถ’’นฺติอาทิ คาถาสุ วิย อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘มมํ วา ภิกฺขเว ปเร วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ธมฺมสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, สงฺฆสฺส วา วณฺณํ ภาเสยฺยุํ, ตตฺร เจ ตุมฺเห อสฺสถ อานนฺทิโน สุมนา อุพฺพิลาวิตา, อปิ นุ ตุมฺเห ปเรสํ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อาชาเนยฺยาถาติฯ โน เหตํ ภนฺเต’’ติ อยํ ตติยวาโร, โส เทสนากาเล นีหริตฺวา เทเสตพฺพปุคฺคลาภาวโต เทสนาย อนาคโตปิ ตทตฺถสมฺภวโต อตฺถโต อาคโตเยวาติ ทฏฺฐพฺโพ ยถา ตํ กถาวตฺถุปกรณํ วิตฺถารวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อตฺถโต อาคโต เยวา’’ติ เอเตน สํวณฺณนากาเล ตถา พุชฺฌนกสตฺตานํ วเสน โส วาโร อาเนตฺวา วตฺตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถสมฺภวํ วิภาเวติฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘ตตฺร ตุมฺเหหีติ ตสฺมิํ วณฺเณ ตุมฺเหหี’’ติอาทินา, ‘‘ทุติยํ ปทํ ปฐมสฺส ปทสฺส, จตุตฺถญฺจ ตติยสฺส เววจน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตนเยนฯ

จูฬสีลวณฺณนา

[7] นิวตฺโต อมูลกตฺตา วิสฺสชฺเชตพฺพตาภาวโตฯ อนุวตฺตติเยว วิสฺสชฺเชตพฺพตาย อธิกตภาวโตฯ อนุสนฺธิํ ทสฺเสสฺสติ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว’’ติอาทินาฯ โอรนฺติ วา อปรภาโค ‘‘โอรโต โภคํ, โอรํ ปาร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ อถ วา เหฏฺฐาอตฺโถ โอร-สทฺโท ‘‘โอรํ อาคมนาย เย ปจฺจยา, เต โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติอาทีสุ วิยฯ สีลญฺหิ สมาธิปญฺญาโย อเปกฺขิตฺวา อปรภาโค, เหฏฺฐาภูตญฺจ โหตีติฯ สีลมตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท อปฺปกตฺโถ วา ‘‘เภสชฺชมตฺตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.447) วิยฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺตา ธมฺมา (ธ. ส. ติกมาติกา 6), มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติ จ อาทีสุ วิยฯ ‘‘อปฺปมตฺตกํ, โอรมตฺตก’’นฺติ ปททฺวเยน สามญฺญโต วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ สีลมตฺตกนฺติ วิเสสวเสน วุตฺโตฯ อถ วา สีเลนปิ ตเทกเทสสฺเสว สงฺคหณตฺถํ อปฺปกตฺถวาจโก, วิเสสนิวตฺติอตฺโถ เอว วา ‘‘สีลมตฺตก’’นฺติ เอตฺถ มตฺต-สทฺโท วุตฺโตฯ ตถา หิ อินฺทฺริยสํวรปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลานิ อิธ เทสนํ อนารุฬฺหานิฯ น หิ ตานิ ปาติโมกฺขอาชีวปาริสุทฺธิสีลานิ วิย สพฺพปุถุชฺชเนสุ ปากฏานีติฯ ‘‘อุสฺสาหํ กตฺวา’’ติ เอเตน ‘‘วทมาโน’’ติ เอตฺถ สตฺติอตฺถํ มาน-สทฺทํ ทสฺเสติฯ

อลงฺกรณํ วิภูสนํ อลงฺกาโร, กุณฺฑลาทิปสาธนํ วาฯ อูนฏฺฐานปูรณํ มณฺฑนํฯ มณฺฑเนติ มณฺฑนเหตุฯ อถ วา มณฺฑตีติ มณฺฑโน, มณฺฑนชาติโก ปุริโสฯ พหุวจนตฺเถ จ อิทํ เอกวจนํ, มณฺฑนสีเลสูติ อตฺโถฯ ปริปูรการีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน สกลมฺปิ สีลโถมน สุตฺตํ ทสฺเสติฯ จนฺทนนฺติ จนฺทนสหจรณโต จนฺทนคนฺโธ, ตถา ตคราทีสุปิฯ สตญฺจ คนฺโธติ เอตฺถ คนฺโธ วิยาติ คนฺโธติ วุตฺโต สีลนิพนฺธโน ถุติโฆโสฯ สีลญฺหิ กิตฺติยา นิมิตฺตํฯ ยถาห ‘‘สีลวโต สีลสมฺปนฺนสฺส กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (ที. นิ. 2.150; อ. นิ. 5.213; มหาว. 285)ฯ ปวายตีติ ปกาสติฯ คนฺธาว คนฺธชาตาฯ

‘‘อปฺปกํ พหุก’’นฺติ อิทํ ปาราปารํ วิย อญฺญมญฺญํ อุปนิธาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘อุปริคุเณ อุปนิธายา’’ติฯ สีลญฺหีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, เตน อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา สีลํ กิญฺจาปิ ปติฏฺฐาภาเวน สมาธิสฺส พหุการํ, ปภาวาทิคุณวิเสเส ปนสฺส อุปนิธาย กลมฺปิ น อุเปติ, ตถา สมาธิ จ ปญฺญายา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ อิทานิ ‘‘กถ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สมาธิสฺส อานุภาวํ วิตฺถารโต วิภาเวติฯ ‘‘อภิ…เป.… มูเล’’ติ อิทํ ยมกปาฏิหาริยสฺส สุปากฏภาวทสฺสนตฺถํ, อญฺเญหิ โพธิมูลญาติสมาคมาทีสุ กตปาฏิหาริเยหิ วิเสสนตฺถญฺจ วุตฺตํฯ ยมกปาฏิหาริยกรณตฺถาย หิ ภควโต จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตทนุจฺฉวิกํ ฐานํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ รตนมณฺฑปาทิ สกฺกสฺส เทวรญฺโญ อาณาย วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตนฺติ วทนฺติ, ภควตาว นิมฺมิตนฺติ อปเรฯ ‘‘โย โกจิ เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ กาตุํ สมตฺโถ อตฺถิ เจ, อาคจฺฉตู’’ติ โจทนาสทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อตฺตาทานปริทีปน’’นฺติฯ