เมนู

ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถฯ มธุเรนาติ อิฏฺเฐนฯ เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตญาณสฺส ปริกมฺมากถนมตฺเตนฯ ‘‘อตฺตนา ญาตมฺปิ น กเถติ, กิมสฺส สาสเน อธิฏฺฐาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา สห กุชฺฌเนเนว ฌานาภิญฺญาหิ ปริหายิฯ จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิตกฺเกนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิฯ อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมนฯ ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺฐํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวาฯ

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

[366-371] เอกํสายาติ ตทตฺเถเยว จตุตฺถี, ตสฺมา เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถฯ อํส-สทฺโท เจตฺถ โกฏฺฐาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสฺสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺฐาสายา’’ติอาทิฯ อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสายฯ อุภยโกฏฺฐาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถาย, ทิพฺพสทฺทสฺสวนตฺถาย จฯ ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโตฯ ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโตฯ ปาฬิยมฺปิ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนตฺถเมว ‘‘ทิพฺพานญฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานญฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวโตฯ ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิเหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุญาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสฺสีติ ทสฺเสติฯ อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชนฺติ วา อตฺโถฯ

[372] ‘‘สมาธิ เอว’’ ภาเวตพฺพฏฺเฐน สมาธิภาวนาฯ ‘‘ทิพฺพโสตญาณํ เสฏฺฐ’’นฺติ มญฺญมาเนนาปิ มหาลินา ทิพฺพจกฺขุญาณมฺปิ เตน สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุจฺฉิตนฺติ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติฯ

น อชฺฌตฺติกา ภควโต สามุกฺกํสิกภาเวน อปฺปเวทิตตฺตาฯ ยทตฺถนฺติ เยสํ อตฺถายฯ เตติ เต อริยผลธมฺเมฯ เต หิ สจฺฉิกาตพฺพาติฯ

จตุอริยผลวณฺณนา

[373] ตสฺมาติ วฏฺฏทุกฺเข สํโยชนโตฯ ‘‘มคฺคโสตํ อาปนฺโน’’ติ ผลฏฺฐสฺส วเสน วุตฺตํฯ มคฺคฏฺโฐ หิ มคฺคโสตํ อาปชฺชติฯ เตเนวาห ‘‘โสตาปนฺเน’’ติ, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน’’ติ (ม. นิ. 3.379) จฯ อปตนธมฺโมติ อนุปฺปชฺชน- (ม. นิ. 3.379) สภาโวฯ ธมฺมนิยาเมนาติ มคฺคธมฺมนิยาเมนฯ เหฏฺฐิมนฺตโต สตฺตมภวโต อุปริ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาย วา นิยโตฯ ปรํ อยนํ ปราคติฯ

ตนุตฺตํ นาม ปวตฺติยา มนฺทตา, วิรฬตา จาติ อาห ‘‘ตนุตฺตา’’ติอาทิฯ เหฏฺฐาภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคสฺส กามภวสฺสปจฺจยภาเวน หิตานํฯ โอปปาติโกติ อุปปาติโก อุปปตเน สาธุการีติ กตฺวาฯ วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, จิตฺตเมว วิมุตฺติ เจโตวิมุตฺตีติ อาห ‘‘สพฺพกิเลส…เป.… อธิวจน’’นฺติฯ จิตฺตสีเสน เจตฺถ สมาธิ คหิโต ‘‘จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติฯ อาทีสุ (สํ. นิ. 1.23; เปฏโก. 22; มิ. ป. 2.9) วิยฯ ปญฺญาวิมุตฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตนาห ‘‘ปญฺญาว ปญฺญาวิมุตฺตี’’ติฯ สามนฺติ อตฺตนาว, อปรปฺปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ อภิญฺญาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิชานิตฺวา’’ติฯ

อริยอฏฺฐงฺคิกมคฺควณฺณนา

[374-5] อริยสาวโก นิพฺพานํ, อริยผลญฺจ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา, สา จ ตสฺส ปุพฺพภาโค เอวาติ อิธ ‘‘ปุพฺพภาคปฏิปทายา’’ติ อริยมคฺคมาหฯ ‘‘อฏฺฐ องฺคานิ อสฺสา’’ติ อญฺญปทตฺถสมาสํ อกตฺวา อฏฺฐงฺคานิ อสฺส สนฺตีติ อฏฺฐงฺคิโกติ ปทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ

สมฺมา อวิปรีตํ ยาถาวโต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนสภาวา สมฺมา ทสฺสนลกฺขณาฯ สมฺมเทว นิพฺพานารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนสภาโว สมฺมา อภินิโรปนลกฺขโณฯ