6. มหาลิสุตฺตวณฺณนา

พฺราหฺมณทูตวตฺถุวณฺณนา

[359] ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวูปคมนโตติ ปุพฺเพ กิร ปุตฺตธีตุวเสน ทฺเว ทฺเว หุตฺวา โสฬสกฺขตฺตุํ ชาตานํ ลิจฺฉวีราชกุมารานํ สปริวารานํ อนุกฺกเมเนว วฑฺฒนฺตานํ นิวาสนฏฺฐานารามุยฺยานโปกฺขรณีอาทีนํ ปติฏฺฐานสฺส อปฺปโหนกตาย นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปิํสุ, เตนสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวํ คตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ ตฺเวว นามํ ชาตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ วิสาลีภาวูปคมนโต เวสาลีติ ลทฺธนามเก นคเร’’ติฯ สยํชาตนฺติ สยเมว ชาตํ อโรปิมํฯ มหนฺตภาเวเนวาติ รุกฺขคจฺฉานํ, ฐิโตกาสสฺส จ มหนฺตภาเวน, เตนาห ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธิํ เอกาพทฺธํ หุตฺวา’’ติฯ กูฏาคารสาลาสงฺเขเปนาติ หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กูฏาคารสาลานิยาเมนฯ โกสเลสุ ชาตา, ภวา วา, ตํ วา รฏฺฐํ นิวาโส เอเตสนฺติ โกสลกาฯ เอวํ มาคธกา เวทิตพฺพาฯ ยสฺส อกรเณ ปุคฺคโล มหาชานิโย โหติ, ตํ กรณํ อรหตีติ กรณียํ เตน กรณีเยน, เตนาห ‘‘อวสฺสํ กตฺตพฺพกมฺเมนา’’ติฯ ตํ กิจฺจนฺติ วุจฺจติ สติ สมวาเย กาตพฺพโตฯ

[360] ยา พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนารหา นานตฺตสญฺญา, ตาสํ วเสน นานารมฺมณาจารโตฯ สมฺภวนฺตสฺเสว ปฏิเสโธฯ ปฏิกฺกมฺมาติ นิวตฺติตฺวา ตถา จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวาฯ สลฺลีโนติ ฌานสมาปตฺติยา เอกตฺตารมฺมณํ อลฺลีโนฯ

โอฏฺฐทฺธลิจฺฉวีวตฺถุวณฺณนา

[361] อทฺโธฏฺฐตายาติ ตสฺส กิร อุตฺตโรฏฺฐํ อปฺปกตาย ติริยํ ผาเลตฺวา อปนีตทฺธํ วิย ขายติ จตฺตาโร ทนฺเต, ทฺเว จ ทาฐา น ฉาเทติ, เตน นํ ‘‘โอฏฺฐทฺโธ’’ติ โวหรนฺติฯ อยํ กิร อุปาสโก สทฺโธ ปสนฺโน ทายโก ทานปติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, เตนาห ปุเรภตฺตนฺติอาทิฯ

[362] สาสเน ยุตฺตปยุตฺโตติ ภาวนํ อนุยุตฺโตฯ สพฺพตฺถ สีหสมานวุตฺติโนปิ ภควโต ปริสาย มหนฺเต สติ ตทชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺติยมานาย ธมฺมเทสนาย วิเสโส โหตีติ อาห ‘‘มหนฺเตน อุสฺสาเหน ธมฺมํ เทเสสฺสตี’’ติฯ

‘‘วิสฺสาสิโก’’ติ วตฺวา ตมสฺส วิสฺสาสิกภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เถรสฺส ขีณา สวสฺสสโต อาลสิยภาโว ‘‘อปฺปหีโน’’ติ น วตฺตพฺโพ, วาสนาเลสํ ปน อุปาทายาห ‘‘อีสกํ อปฺปหีโน วิย โหตี’’ติฯ น หิ สาวกานํ สวาสนา กิเลสา ปหียนฺติฯ

[363] วิเนยฺยชนานุโรเธน พุทฺธานํ ปาฏิหาริยวิชมฺภนํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิ, เตเนวาห ‘‘สํสูจิตนิกฺขมโน’’ติฯ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมนเวลายญฺหิ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย อาเวฬาเวฬายมลายมลา หุตฺวา สวิเสสา ปภสฺสรา วินิจฺฉริํสุฯ

[364] ตโต ปรนฺติ ‘‘หิยฺโย’’ติ วุตฺตทิวสโต อนนฺตรํ ปรํ ปุริมตรํ อติสเยน ปุริมตฺตาฯ อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ววตฺถิโต ยถากฺกมํ ปุริมปุริมตรภาโวฯ เอวํ สนฺเตปิ ยเทตฺถ ‘‘ปุริมตร’’นฺติ วุตฺตํ, ตโต ปภุติ ยํ ยํ โอรํ, ตํ ตํ ปุริมํ, ยํ ยํ ปรํ, ตํ ตํ ปุริมตรํ, โอรปารภาวสฺส วิย ปุริมปุริมตรภาวสฺส จ อเปกฺขาสิทฺธิโต, เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺฐายา’’ติอาทิฯ มูลทิวสโต ปฏฺฐายาติอาทิทิวสโต ปฏฺฐายฯ อคฺคนฺติ ปฐมํฯ ตํ ปเนตฺถ ปรา อตีตา โกฏิ โหตีติ อาห ‘‘ปรโกฏิํ กตฺวา’’ติฯ ยํ-สทฺทโยเคน จายํ ‘‘วิหรามี’’ติ วตฺตมานปฺปโยโค, อตฺโถ ปน อตีตกาลวเสเนว เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘วิหาสินฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ ปฐมวิกปฺเป ‘‘วิหรามี’’ติ ปทสฺส ‘‘ยทคฺเค’’ติ อิมินา อุชุกํ สมฺพนฺโธ ทสฺสิโต, ทุติยวิกปฺเป ปน ‘‘ตีณิ วสฺสานี’’ติ อิมินาปิฯ

ปิยชาติกานีติ อิฏฺฐสภาวานิฯ สาตชาติกานีติ มธุรสภาวานิฯ มธุรํ วิยาติ หิ ‘‘มธุร’’นฺติ วุจฺจติ มโนรมํ ยํ กิญฺจิฯ กามูปสญฺหิตานีติ อารมฺมณํ กโรนฺเตน กาเมน อุปสํหิตานิ, กามนียานีติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘กามสฺสาทยุตฺตานี’’ติ, กามสฺสาทสฺส ยุตฺตานิ โยคฺยานีติ อตฺโถฯ สรีรสณฺฐาเนติ สรีรพิมฺเพ, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํฯ

ตสฺมา สทฺเทนาติ ตํ นิสฺสาย ตโต อุปฺปนฺเนน สทฺเทนาติ อตฺโถฯ มธุเรนาติ อิฏฺเฐนฯ เอตฺตาวตาติ ทิพฺพโสตญาณสฺส ปริกมฺมากถนมตฺเตนฯ ‘‘อตฺตนา ญาตมฺปิ น กเถติ, กิมสฺส สาสเน อธิฏฺฐาเนนา’’ติ กุชฺฌนฺโต อาฆาตํ พนฺธิตฺวา สห กุชฺฌเนเนว ฌานาภิญฺญาหิ ปริหายิฯ จินฺเตสีติ ‘‘กสฺมา นุ โข มยฺหํ ตํ ปริกมฺมํ น กเถสี’’ติ ปริวิตกฺเกนฺโต อโยนิโส อุมฺมุชฺชนวเสน จินฺเตสิฯ อนุกฺกเมนาติ ปาถิกสุตฺเต อาคตนเยน ตํ ตํ อยุตฺตเมว จินฺเตนฺโต, ภาสนฺโต, กโรนฺโต จ อนุกฺกเมนฯ ภควติ พทฺธาฆาตตาย สาสเน ปติฏฺฐํ อลภนฺโต คิหิภาวํ ปตฺวาฯ

เอกํสภาวิตสมาธิวณฺณนา

[366-371] เอกํสายาติ ตทตฺเถเยว จตุตฺถี, ตสฺมา เอกํสตฺถนฺติ อตฺโถฯ อํส-สทฺโท เจตฺถ โกฏฺฐาสปริยาโย, โส จ อธิการโต ทิพฺพรูปทสฺสนทิพฺพสทฺทสฺสวนวเสน เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘เอกโกฏฺฐาสายา’’ติอาทิฯ อนุทิสายาติ ปุรตฺถิมทกฺขิณาทิเภทาย จตุพฺพิธาย อนุทิสายฯ อุภยโกฏฺฐาสายาติ ทิพฺพรูปทสฺสนตฺถาย, ทิพฺพสทฺทสฺสวนตฺถาย จฯ ภาวิโตติ ยถา ทิพฺพจกฺขุญาณํ, ทิพฺพโสตญาณญฺจ สมธิคตํ โหติ, เอวํ ภาวิโตฯ ตยิทํ วิสุํ วิสุํ ปริกมฺมกรเณน อิชฺฌนฺตีสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, เอกชฺฌํ อิชฺฌนฺตีสุปิ กเมเนว กิจฺจสิทฺธิ เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิยา อสมฺภวโตฯ ปาฬิยมฺปิ เอกสฺส อุภยสมตฺถตาสนฺทสฺสนตฺถเมว ‘‘ทิพฺพานญฺจ รูปานํ ทสฺสนาย, ทิพฺพานญฺจ สทฺทานํ สวนายา’’ติ วุตฺตํ, น เอกชฺฌํ กิจฺจสิทฺธิสมฺภวโตฯ ‘‘เอกํสภาวิโต สมาธิเหตู’’ติ อิมินา สุนกฺขตฺโต ทิพฺพจกฺขุญาณาย เอว ปริกมฺมสฺส กตตฺตา วิชฺชมานมฺปิ ทิพฺพสทฺทํ นาสฺโสสฺสีติ ทสฺเสติฯ อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ, อนวชฺชนฺติ วา อตฺโถฯ

[372] ‘‘สมาธิ เอว’’ ภาเวตพฺพฏฺเฐน สมาธิภาวนาฯ ‘‘ทิพฺพโสตญาณํ เสฏฺฐ’’นฺติ มญฺญมาเนนาปิ มหาลินา ทิพฺพจกฺขุญาณมฺปิ เตน สห คเหตฺวา ‘‘เอตาสํ นูน ภนฺเต’’ติอาทินา ปุจฺฉิตนฺติ ‘‘อุภยํสภาวิตานํ สมาธีนนฺติ อตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ พาหิรา เอตา สมาธิภาวนา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ตา หิ อิโต พาหิรกานมฺปิ อิชฺฌนฺติฯ