จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

[341] ‘‘สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ ปุโรหิตสฺส สยเมว กฏจฺฉุคฺคหณโชตเนน เอวํ สหตฺถา, สกฺกจฺจญฺจ ทาเน ยุตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ ฯ เอวํ ทุชฺชาตสฺสาติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[342] ติณฺณํ ฐานานนฺติ ทานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานภูตาสุ ตีสุ ภูมีสุ, อวตฺถาสูติ อตฺโถฯ จลนฺตีติ กมฺปนฺติ ปุริมากาเรน น ติฏฺฐนฺติฯ กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถฯ กตฺตริ เหตํ สามิวจนํ กรณียสทฺทาเปกฺขายฯ ‘‘ปจฺจานุตาโป น กตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อกรณูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพเจตนา ปน อจลา ปติฏฺฐเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อจลาติ ทฬฺหา เกนจิ อสํหีราฯ ปติฏฺฐเปตพฺพาติ สุปติฏฺฐิตา กาตพฺพาฯ เอวํ กรเณน หิ ยถา ตํ ทานํ สมฺปติ ยถาธิปฺปายํ นิปฺปชฺชติ, เอวํ อายติมฺปิ วิปุลผลตายาติ อาห ‘‘เอวญฺหิ ทานํ มหปฺผลํ โหตีติ ทสฺเสตี’’ติ, วิปฺปฏิสาเรน อนุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ มุญฺจเจตนาติ ปริจฺจาคเจตนาฯ ตสฺสา นิจฺจลภาโว นาม มุตฺตจาคตา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อุฬารภาโว, สมนุสฺสรณเจตนาย ปน นิจฺจลภาโว ‘‘อโห มยา ทานํ ทินฺนํ สาธุ สุฏฺฐู’’ติ ตสฺส สกฺกจฺจํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน เวทิตพฺโพฯ ตถา อกโรนฺตสฺสาติ มุญฺจเจตนํ, ตตฺถ ปจฺจาสมนุสฺสรณเจตนญฺจ วุตฺตนเยน นิจฺจลํ อกโรนฺตสฺส วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ เขตฺตวิเสเส ปริจฺจาคสฺส กตตฺตา ลทฺเธสุปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นาปิ นมติฯ ยถา กถนฺติ อาห ‘‘มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส เสฏฺฐิคหปติโน วิยา’’ติฯ

โส กิร ตครสิขิํ ปจฺเจกพุทฺธํ อตฺตโน เคหทฺวาเร ปิณฺฑาย ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ ภริยํ อาณาเปตฺวา ราชุปฏฺฐานตฺถํ ปกฺกามิฯ เสฏฺฐิภริยา สปฺปญฺญชาติกา, สา จินฺเตสิ ‘‘มยา เอตฺตเกน กาเลน ‘อิมสฺส เทถา’ติ วจนมตฺตํ ปิสฺส น สุตปุพฺพํ, อยญฺจ มญฺเญ อโหสิ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ยถา ตถา อทตฺวา ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติ อุปคนฺตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย อนฺโตนิเวสเน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ปริสุทฺเธหิ สาลิตณฺฑุเลหิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตทนุรูปํ ขาทนียํ, พฺยญฺชนํ, สูเปยฺยญฺจ อภิสงฺขริตฺวา พหิ คนฺเธหิ อลงฺกริตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส หตฺเถสุ ปติฏฺฐเปตฺวา วนฺทิฯ

ปจฺเจกพุทฺโธ ‘‘อญฺเญสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อปริภุญฺชิตฺวาว อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ โสปิ โข เสฏฺฐิ ราชุปฏฺฐานํ กตฺวา อาคจฺฉนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อหํ ‘‘ตุมฺหากํ ปิณฺฑปาตํ เทถา’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺโต, อปิ โว ลทฺโธ ปิณฺฑปาโตติฯ อาม เสฏฺฐิ ลทฺโธติฯ ‘‘ปสฺสามา’’ติ คีวํ อุกฺขิปิตฺวา โอโลเกสิฯ อถสฺส ปิณฺฑปาตคนฺโธ อุฏฺฐหิตฺวา นาสปุฏํ ปูเรสิฯ โส ‘‘มหา วต เม ธนพฺยโย ชาโต’’ติ จิตฺตํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสิฯ วิปฺปฏิสารสฺส ปน อุปฺปนฺนากาโร ‘‘วรเมต’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. 1.131) ปาฬิยํ อาคโตเยวฯ ภาตุ ปนายํ เอกํ ปุตฺตกํ สาปเตยฺยการณา ชีวิตา โวโรเปสิ, เตน มหาโรรุวํ อุปปนฺโนฯ ปิณฺฑปาตทาเนน ปเนส สตฺตกฺขตฺตุํ สุคฺคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺโน, สตฺตกฺขตฺตุเมว จ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺโต, น จาสฺส อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมิ, เตน วุตฺตํ ‘‘นาปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นมตี’’ติฯ

[343] อากโรติ อตฺตโน อนุรูปตาย สมริยาทํ สปริจฺเฉทํ ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อากาโร, การณนฺติ อาห ‘‘ทสหิ อากาเรหีติ ทสหิ การเณหี’’ติฯ ปฏิคฺคาหกโต วาติ พลวตโร หุตฺวา อุปฺปชฺชมาโน ปฏิคฺคาหกโตว อุปฺปชฺชติ, อิตโร ปน เทยฺยธมฺมโต, ปริวารชนโตปิ อุปฺปชฺเชยฺเยวฯ อุปฺปชฺชิตุํ ยุตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนารหํฯ เตสํเยว ปาณาติปาตีนํฯ ยชนํ นาเมตฺถ ทานํ อธิปฺเปตํ, น อคฺคิชุหนนฺติ อาห ‘‘ยชตํ ภวนฺติ เทตุ ภว’’นฺติฯ วิสฺสชฺชตูติ มุตฺตจาควเสน วิสฺสชฺชตุฯ อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํ, สกสนฺตาเนติ อตฺโถฯ

[344] เหฏฺฐา โสฬส ปริกฺขารา วุตฺตา ยญฺญสฺส เต วตฺถุํ กตฺวา, อิธ ปน สนฺทสฺสนาทิวเสน อนุโมทนาย อารทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘โสฬสหิ อากาเรหี’’ติฯ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน เทสนานุภาเวน ปจฺจกฺขโต วิย ผลํ ทสฺเสตฺวา, อเนกวารํ ปน กถนโต จ อาเมฑิตวจนํฯ ตมตฺถนฺติ ยถาวุตฺตํ ทานผลวเสน กมฺมผลสมฺพนฺธํฯ สมาทเปตฺวาติ สุตมตฺตเมว อกตฺวา ยถา ราชา ตมตฺถํ สมฺมเทว อาทิยติ จิตฺเต กโรนฺโต สุคฺคหิตํ กตฺวา คณฺหาติ, ตถา สกฺกจฺจํ อาทาเปตฺวาฯ อาเมฑิตการณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ

‘‘วิปฺปฏิสารวิโนทเนนา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ โลภโทสโมหอิสฺสามจฺฉริยมานาทโยปิ หิ ทานจิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา, เตสํ วิโนทเนนปิ ตํ สมุตฺเตชิตํ นาม โหติ ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺติโตฯ อาสนฺนตรภาวโต วา วิปฺปฏิสารสฺส ตพฺพิโนทนเมว คหิตํ, ปวตฺติเตปิ หิ ทาเน ตสฺส สมฺภวโตฯ ยาถาวโต วิชฺชมาเนหิ คุเณหิ ตุฏฺฐปหฏฺฐภาวาปาทนํ สมฺปหํสนนฺติ อาห ‘‘สุนฺทรํ เต…เป.… ถุติํ กตฺวา กเถสี’’ติฯ ธมฺมโตติ สจฺจโตฯ สจฺจญฺหิ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ, อุปสมจริยาภาวโต สมํ, ยุตฺตภาเวน การณนฺติ จ วุจฺจตีติฯ

[345] ตสฺมิํ ยญฺเญ รุกฺขติณจฺเฉโทปิ นาม นาโหสิ, กุโต ปาณวโธติ ปาณวธาภาวสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ สพฺพโส วิปรีตคาหาวิทูสิตญฺจสฺส ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘เนว คาโว หญฺญิํสู’’ติ อาทิํ วตฺวาปิ ‘‘น รุกฺขา ฉิชฺชิํสู’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘กิํ ปน คาโว’’ติอาทิฯ พริหิสตฺถายาติ ปริจฺเฉทนตฺถายฯ วนมาลาสงฺเขเปนาติ วนปุปฺเผหิ คนฺถิตมาลานิยาเมนฯ ภูมิยํ วา ปตฺถรนฺตีติ เวทิภูมิํ ปริกฺขิปนฺตา ตตฺถ ปนฺถรนฺติฯ อนฺโตเคหทาสาทโยติ อนฺโตชาตธนกฺกีตกรมรานีตสยํทาสาฯ ปุพฺพเมวาติ ภติกรณโต ปเควฯ คเหตฺวา กโรนฺตีติ ทิวเส ทิวเส คเหตฺวา กโรนฺติฯ ตชฺชิตาติ คชฺชิตาฯ ปิยสมุทาจาเรเนวาติ อิฏฺฐวจเนเนวฯ ผาณิเตน เจวาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ปณีตปณีตานํ นานปฺปการานํ ขาทนียโภชนียาทีนญฺเจว วตฺถมาลาคนฺธวิเลปนยานเสยฺยาทีนญฺจ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, เตนาห ‘‘ปณีเตหิ สปฺปิเตลาทิสมฺมิสฺเสเหวา’’ติอาทิฯ

[346] สํ นาม ธนํ, ตสฺส ปตีติ สปติ, ธนวาฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกหิตาวหตฺตา ตสฺส หิตนฺติ สาปเตยฺยํ, ตเทว ธนํฯ เตนาห ‘‘ปหูตํ สาปเตยฺยํ อาทายาติ พหุํ ธนํ คเหตฺวา’’ติฯ คามภาเคนาติ สงฺกิตฺตนวเสน คาเม วา คเหตพฺพภาเคนฯ

[347] ‘‘ยาคุํ ปิวิตฺวา’’ติ ยาคุสีเสน ปาตราสโภชนมาหฯ

ปุรตฺถิเมน ยญฺญวาฏสฺสาติ รญฺโญ ทานสาลาย นาติทูเร ปุรตฺถิมทิสาภาเคติ อตฺโถ, ยโต ตตฺถ ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา อกิลนฺตรูปาเยว สายนฺเห สาลํ ปาปุณนฺติ ‘‘ทกฺขิเณน ยญฺญวาฏสฺสา’’ติ อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[348] ปริหาเรนาติ ภควนฺตํ ครุํ กตฺวา อคารวปริหาเรนฯ

นิจฺจทานอนุกุลยญฺญวณฺณนา

[349] อุฏฺฐาย สมุฏฺฐายาติ ทาเน อุฏฺฐานวีริยํ สกฺกจฺจํ กตฺวาฯ อปฺปสมฺภารตโรติ อติวิย ปริตฺตสมฺภาโรฯ สมารภียติ ยญฺโญ เอเตหีติ สมารมฺภา, สมฺภารสมฺภรณวเสน ปวตฺตสตฺตปีฬาฯ อปฺปฏฺฐตโรติ ปน อติวิย อปฺปกิจฺโจติ อตฺโถฯ วิปากสญฺญิตํ อติสเยน มหนฺตํ สทิสผลํ เอตสฺสาติ มหปฺผลตโรฯ อุทยสญฺญิตํ อติสเยน มหนฺตํ นิสฺสนฺทาทิผลํ เอตสฺสาติ มหานิสํสตโรฯ ธุวทานานีติ ธุวานิ ถิรานิ อจฺฉินฺนานิ กตฺวา ทาตพฺพทานานิฯ อนุกุลยญฺญานีติ อนุกุลํ กุลานุกฺกมํ อุปาทาย ทาตพฺพทานานิ, เตนาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิฯ นิพทฺธทานานีติ นิพนฺเธตฺวา นิยเมตฺวา ปเวณีวเสน ปวตฺติตทานานิฯ

หตฺถิทนฺเตน ปวตฺติตา ทนฺตมยสลากา, ยตฺถ ทายกานํ นามํ องฺกนฺติฯ รญฺโญติ เสตวาหนรญฺโญฯ

อาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เสโน วิย มํสเปสิํ กสฺมา โอกฺขนฺทิตฺวา คณฺหาสี’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ ปุพฺพเจตนามุญฺจเจตนาอปรเจตนาสมฺปตฺติยา ทายกสฺส วเสน ตีณิ องฺคานิ, วีตราคตาวีตโทสตาวีตโมหตาปฏิปตฺติยา ทกฺขิเณยฺยสฺส วเสน ตีณีติ เอวํ ฉฬงฺคสมนฺนาคตาย ทกฺขิณายฯ อปราปรํ อุปฺปชฺชนกเจตนาวเสน มหานที วิย, มโหโฆ วิย จ อิโต จิโต จ อภิสนฺทิตฺวา โอกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺติยา ปุญฺญเมว ปุญฺญาภิสนฺโทฯ

[350] กิจฺจปริโยสานํ นตฺถิ ทิวเส ทิวเส ทายกสฺส พฺยาปาราปชฺชนโต, เตนาห ‘‘เอเกนา’’ติอาทิฯ