อฏฺฐปริกฺขารวณฺณนา

[340] ยสสาติ อานุภาเวน, เตนาห ‘‘อาณาฐปนสมตฺถตายา’’ติฯ สทฺทหตีติ ‘‘ทาตา ทานสฺส ผลํ ปจฺจนุโภตี’’ติ ปตฺติยายติฯ ทาเน สูโรติ ทานสูโร เทยฺยธมฺเม อีสกมฺปิ สงฺคํ อกตฺวา มุตฺตจาโคฯ สฺวายมตฺโถ กมฺมสฺสกตญฺญาณสฺส ติกฺขวิสทภาเวน เวทิตพฺโพ, เตนาห ‘‘น สทฺธามตฺตเกเนวา’’ติอาทิฯ ยสฺส หิ กมฺมสฺสกตา ปจฺจกฺขโต วิย อุปฏฺฐาติ, โส เอวํ วุตฺโตฯ ยํ ทานํ เทตีติ ยํ เทยฺยธมฺมํ ปรสฺส เทติฯ ตสฺส ปติ หุตฺวาติ ตพฺพิสยํ โลภํ สุฏฺฐุ อภิภวนฺโต ตสฺส อธิปติ หุตฺวา เทติ อนธิภวนียตฺตาฯ ‘‘น ทาโส, น สหาโย’’ติ วตฺวา ตทุภยํ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทาโส หุตฺวา เทติ ตณฺหาย ทานสฺส ทาสพฺยตํ อุปคตตฺตาฯ สหาโย หุตฺวา เทติ ตสฺส ปิยภาวานิสฺสชฺชนโตฯ สามี หุตฺวา เทติ ตตฺถ ตณฺหาทาสพฺยโต อตฺตานํ โมเจตฺวา อภิภุยฺย ปวตฺตนโตฯ สามิปริโภคสทิสา เหตสฺสายํ ปวตฺตตีติฯ

สมิตปาปา สมณา, พาหิตปาปา พฺราหฺมณา อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน, ปพฺพชฺชามตฺตสมณา ชาติมตฺตพฺราหฺมณา ปน กปณาทิคฺคหเณเนเวตฺถ คหิตาติ อธิปฺปาโยฯ ทุคฺคตาติ ทุกฺกรชีวิกํ อุปคตา กสิรวุตฺติกา, เตนาห ‘‘ทลิทฺทมนุสฺสา’’ติฯ อทฺธิกาติ อทฺธานมคฺคคามิโนฯ วณิพฺพกาติ ทายกานํ คุณกิตฺตนวเสน, กมฺมผลกิตฺตนมุเขน จ ยาจนกา เสยฺยถาปิ นคฺคจริยาทโย, เตนาห ‘‘อิฏฺฐํ ทินฺน’’นฺติอาทิฯ ‘‘ปสตมตฺต’’นฺติ วีหิตณฺฑุลาทิวเสน วุตฺตํ, ‘‘สราวมตฺต’’นฺติ ยาคุภตฺตาทิวเสนฯ โอปานํ วุจฺจติ โอคาเหตฺวา ปาตพฺพโต นทิตฬากาทีนํ สพฺพสาธารณติตฺถํ โอปานํ วิย ภูโตติ โอปานภูโต, เตนาห ‘‘อุทปานภูโต’’ติอาทิฯ สุตเมว สุตชาตนฺติ ชาต-สทฺทสฺส อนตฺถนฺตรวาจกตมาห ยถา ‘‘โกสชาต’’นฺติฯ

อตีตาทิอตฺถจินฺตนสมตฺถตา นามสฺส รญฺโญ อนุมานวเสน, อิติกตฺตพฺพตาวเสน จ เวทิตพฺพา , น พุทฺธานํ วิย ตตฺถ ปจฺจกฺขทสฺสิตายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อฑฺฒตาทโย ตาว ยญฺญสฺส ปริกฺขารา โหนฺตุ เตหิ วินา ตสฺส อสิชฺฌนโต, สุชาตตา สุรูปตา ปน กถนฺติ อาห ‘‘เอเตหิ กิรา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ เกจิ ‘‘ยถา อฑฺฒตาทโย ยญฺญสฺส เอกํสโต องฺคานิ, น เอวมภิชาตตา, อภิรูปตา จาติ ทสฺเสตุํ กิรสทฺทคฺคหณ’’นฺติ วทนฺติ ‘‘อยํ ทุชฺชาโต’’ติอาทิ วจนสฺส อเนกนฺติกตํ มญฺญมานา, ตยิทํ อสารํ, สพฺพสาธารณวเสน เหส ยญฺญารมฺโภ ตตฺถ สิยา เกสญฺจิ ตถาปริวิตกฺโกติ ตสฺสาปิ อวกาสาภาวาทสฺสนตฺถํ ตถา วุตฺตตฺตาฯ กิร-สทฺโท ปน ตทา พฺราหฺมเณน จินฺติตาการสูจนตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อยํ วิรูโป ทลิทฺโท อปฺเปสกฺโข อสฺสทฺโธ อปฺปสฺสุโต อนตฺถญฺญู น เมธาวี’’ติ เอเตสํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

จตุปริกฺขาราทิวณฺณนา

[341] ‘‘สุชํ ปคฺคณฺหนฺตาน’’นฺติ ปุโรหิตสฺส สยเมว กฏจฺฉุคฺคหณโชตเนน เอวํ สหตฺถา, สกฺกจฺจญฺจ ทาเน ยุตฺตตา อิจฺฉิตพฺพาติ ทสฺเสติ ฯ เอวํ ทุชฺชาตสฺสาติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[342] ติณฺณํ ฐานานนฺติ ทานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานภูตาสุ ตีสุ ภูมีสุ, อวตฺถาสูติ อตฺโถฯ จลนฺตีติ กมฺปนฺติ ปุริมากาเรน น ติฏฺฐนฺติฯ กรณตฺเถติ ตติยาวิภตฺติอตฺเถฯ กตฺตริ เหตํ สามิวจนํ กรณียสทฺทาเปกฺขายฯ ‘‘ปจฺจานุตาโป น กตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อกรณูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพเจตนา ปน อจลา ปติฏฺฐเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อจลาติ ทฬฺหา เกนจิ อสํหีราฯ ปติฏฺฐเปตพฺพาติ สุปติฏฺฐิตา กาตพฺพาฯ เอวํ กรเณน หิ ยถา ตํ ทานํ สมฺปติ ยถาธิปฺปายํ นิปฺปชฺชติ, เอวํ อายติมฺปิ วิปุลผลตายาติ อาห ‘‘เอวญฺหิ ทานํ มหปฺผลํ โหตีติ ทสฺเสตี’’ติ, วิปฺปฏิสาเรน อนุปกฺกิลิฏฺฐภาวโตฯ มุญฺจเจตนาติ ปริจฺจาคเจตนาฯ ตสฺสา นิจฺจลภาโว นาม มุตฺตจาคตา ปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อุฬารภาโว, สมนุสฺสรณเจตนาย ปน นิจฺจลภาโว ‘‘อโห มยา ทานํ ทินฺนํ สาธุ สุฏฺฐู’’ติ ตสฺส สกฺกจฺจํ ปจฺจเวกฺขณาวเสน เวทิตพฺโพฯ ตถา อกโรนฺตสฺสาติ มุญฺจเจตนํ, ตตฺถ ปจฺจาสมนุสฺสรณเจตนญฺจ วุตฺตนเยน นิจฺจลํ อกโรนฺตสฺส วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ เขตฺตวิเสเส ปริจฺจาคสฺส กตตฺตา ลทฺเธสุปิ อุฬาเรสุ โภเคสุ จิตฺตํ นาปิ นมติฯ ยถา กถนฺติ อาห ‘‘มหาโรรุวํ อุปปนฺนสฺส เสฏฺฐิคหปติโน วิยา’’ติฯ

โส กิร ตครสิขิํ ปจฺเจกพุทฺธํ อตฺตโน เคหทฺวาเร ปิณฺฑาย ฐิตํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ ภริยํ อาณาเปตฺวา ราชุปฏฺฐานตฺถํ ปกฺกามิฯ เสฏฺฐิภริยา สปฺปญฺญชาติกา, สา จินฺเตสิ ‘‘มยา เอตฺตเกน กาเลน ‘อิมสฺส เทถา’ติ วจนมตฺตํ ปิสฺส น สุตปุพฺพํ, อยญฺจ มญฺเญ อโหสิ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, ยถา ตถา อทตฺวา ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ทสฺสามี’’ติ อุปคนฺตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ อาทาย อนฺโตนิเวสเน ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา ปริสุทฺเธหิ สาลิตณฺฑุเลหิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ตทนุรูปํ ขาทนียํ, พฺยญฺชนํ, สูเปยฺยญฺจ อภิสงฺขริตฺวา พหิ คนฺเธหิ อลงฺกริตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส หตฺเถสุ ปติฏฺฐเปตฺวา วนฺทิฯ