อนุสาสิตพฺโพติ วิเนยฺยชนสมูโห คยฺหตีติ นิพฺพตฺติตํ อริยสงฺฆเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวาฯ ‘‘ตาทิโสวา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา’’ติอาทินา วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโฐติฯ ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคฺคหณํฯ พหูนํ ติตฺถกรานนฺติ ปูรณาทีนํ อเนเกสํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ การเณนาติ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณนฯ อาคนฺตุกา นวกาติ อภินวา อาคนฺตุกา อพฺภาคตาฯ ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ สกฺโกมิ, เตนาห ‘‘ชานามี’’ติฯ ‘‘กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน’’ติ อภูตปริกปฺปนวจนเมตํ ตถา ภาสมานสฺส อภาวโตฯ

[305] อลํ-สทฺโท อรหตฺโตปิ โหติ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.124) วิยาติ อาห ‘‘อลเมวาติ ยุตฺตเมวา’’ติฯ ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํฯ ปุฏํเสน ปุริเสนฯ

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

[307] อุภโตปกฺขิกาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐีนํ วเสน อุภยปกฺขิกาฯ เกราฏิกาติ สฐาฯ

พฺราหฺมณปญฺญตฺติวณฺณนา

[309] วิฆาตนฺติ จิตฺตทุกฺขํฯ

[311-3] สุชนฺติ โหมทพฺพิํ ปคฺคณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุพฺพิชฺเชสูติ อตฺโถฯ ปฐโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ ยชนกิริยายํ สพฺพปธาโน วาฯ ทุติโย วาติ ตทนนฺตโร วาฯ ‘‘สุช’’นฺติ กรเณ เอตํ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติฯ อคฺคิหุตฺตปมุขตาย ยญฺญสฺส ยญฺเญ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทียตีติ อาห ‘‘สุชาย ทิยฺยมาน’’นฺติฯ โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโตฯ อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺฐพฺราหฺมณสฺสฯ พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํฯ มา ภินฺทิ มา วินาเสสิฯ

[316] สมสโมติ สโมเยว หุตฺวา สโมฯ หีโนปมวเสนปิ สมตา วุจฺจตีติ ตํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘ฐเปตฺวา เอกเทสสมตฺต’’นฺติอาทิมาหฯ กุลโกฏิปริทีปนนฺติ กุลอาทิปริทีปนํ อถาปิ สิยาติ อถาปิ ตุมฺหากํ เอวํ ปริวิตกฺโก สิยาฯ พฺราหฺมณภาวํ สาเธติ วณฺโณฯ มนฺตชาตีสุปิ เอเสว นโยฯ สีลเมว สาเธสฺสติ พฺราหฺมณภาวํฯ กสฺมาติ เจ? อาห ‘‘ตสฺมิญฺหิสฺสา’’ติอาทิฯ สมฺโมหมตฺตํ วณฺณาทโยติ วณฺณมนฺตชาติโย หิ พฺราหฺมณภาวสฺส องฺคนฺติ สมฺโมหมตฺตเมตํ อสมเวกฺขิตาภิมานภาวโตฯ

สีลปญฺญากถาวณฺณนา

[317] กถิโต พฺราหฺมเณน ปญฺโหติ ‘‘สีลวา จ โหตี’’ติอาทินา ทฺวินฺนเมว องฺคานํ วเสน ยถาปุจฺฉิโต ปญฺโห ยาถาวโต วิสฺสชฺชิโต เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ยถาวิสฺสชฺชิเต อตฺเถฯ ตสฺสาติ โสณทณฺฑสฺสฯ สีลปริสุทฺธาติ สีลสมฺปตฺติยา สพฺพโส สุทฺธา อนุปกฺกิลิฏฺฐาฯ กุโต ทุสฺสีเล ปญฺญา อสมาหิตตฺตา ตสฺสฯ ชเฬ เอฬมูเค กุโต สีลนฺติ ชเฬ เอฬมูเค ทุปฺปญฺเญ กุโต สีลํ สีลวิภาคสฺส, สีลปริโสธนูปายสฺส จ อชานนโตฯ ปกฏฺฐํ อุกฺกฏฺฐํ ญาณํ ปญฺญาณนฺติ, ปากติกํ ญาณํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ปญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ตยิทํ ปกาเรหิ ชานนโต ปญฺญาวาติ อาห ‘‘ปญฺญาณนฺติ ปญฺญา เยวา’’ติฯ

สีเลนโธตาติ สมาธิปทฏฺฐาเนน สีเลน สกลสํกิเลสมลวิสุทฺธิยา โธตา วิสุทฺธา, เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โธวตีติ สุชฺฌติฯ มหาสฏฺฐิวสฺสตฺเถโร วิยาติ สฏฺฐิวสฺสมหาเถโร วิยฯ เวทนาปริคฺคหมตฺตมฺปีติ เอตฺถ เวทนาปริคฺคโห นาม ยถาอุปฺปนฺนํ เวทนํ สภาวรสโต อุปธาเรตฺวา ‘‘อยํ เวทนา ผสฺสํ ปฏิจฺจ, โส ผสฺโส อนิจฺโจ ทุกฺโข วิปริณามธมฺโม’’ติ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา ปวตฺติตวิปสฺสนาฯ เอวํ วิปสฺสนฺเตน ‘‘สุเขน สกฺกา สา เวทนา อธิวาเสตุํ ‘‘เวทนา เอว เวทิยตี’’ติฯ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ ยถาอุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา วีถิํ ปฏิปนฺนาย วิปสฺสนาย ตํ วิโนเทตฺวาฯ