อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูริํ วทนฺติฯ

‘‘ชิณฺโณ’’ติอาทีนิ ปทานิ สุวิญฺเญยฺยานิ, เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิ จฯ ทุติยนเย ปน ชิณฺโณติ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิ, เตน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาหฯ ชาติวุทฺธิยา ‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา ตโต สาติสยตฺตา จ ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ อาหฯ ตถา ชาติมหลฺลกตาย วกฺขมานตฺตา ‘‘มหลฺลโก’’ติ ปเทน วิภวมหตฺตตา โยชิตาฯ มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ปฏิปตฺติวีถิํ อุปคโต ตํ อโวกฺกมฺม จรณโตฯ อนฺติมวยนฺติ ปจฺฉิมวยํฯ

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

[304] ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธิํ ยุคคฺคาหวเสนปิ ทหนํ น มาทิสานํ อนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น โข ปน เมตํ ยุตฺต’’นฺติอาทิฯ สทิสาติ เอกเทเสน สทิสาฯ น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อญฺเญสุ ลพฺภนฺติฯ อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิสคุเณฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ โคปทกนฺติ คาวิยา ปเท ฐิตอุทกํฯ

สฏฺฐิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺฐิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํ กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลานุกฺกเมน อาคตํฯ เตสุปีติ เตสุปิ จตูสุ นิธีสุฯ คหิตคหิตนฺติ คหิตํ คหิตํ ฐานํ ปูรติเยว ธเนน ปฏิปากติกเมว โหติฯ อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโน เอวฯ

ตตฺถาติ มญฺจเกฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปสีติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ

กิเลเสหิ อารกตฺตา ปริสุทฺธฏฺเฐน อริยนฺติ อาห ‘‘อริยํ อุตฺตมํ ปริสุทฺธ’’นฺติฯ อนวชฺชฏฺเฐน กุสลํ, น สุขวิปากฏฺเฐนฯ กตฺถจิ จตุราสีติปาณสหสฺสานิ, กตฺถจิ อปริมาณาปิ เทวมนุสฺสา ยสฺมา จตุวีสติยา ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺยา อปริเมยฺยา เทวมนุสฺสา มคฺคผลามตํ ปิวิํสุ, โกฏิสตสหสฺสาทิปริมาเณนปิ พหู เอว, ตสฺมา อนุตฺตราจารสิกฺขาปนวเสน ภควา พหูนํ อาจริโยฯ เตติ กามราคโต อญฺเญ ภควโต ปหีนกิเลเสฯ เกฬนาติ เกฬายนา ธนายนาฯ

อปาปปุเรกฺขาโรติ อปาเป ปุเร กโรติ, น วา ปาปํ ปุรโต กโรตีติปิ อปาปปุเรกฺขาโรติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปาเป นวโลกุตฺตรธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อปาเปติ ปาปปฏิปกฺเข, ปาปรหิเต จฯ พฺรหฺมนิ เสฏฺเฐ พุทฺเธ ภควติ ภวา ตสฺส ธมฺมเทสนาวเสน อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา, พฺรหฺมุโน วา ภควโต หิตา ครุกรณาทินา, ยถานุสิฏฺฐปฏิปตฺติยา จ, พฺรหฺมํ วา เสฏฺฐํ อริยมคฺคํ ชานาตีติ พฺรหฺมญฺญา, อริยสาวกสงฺขาตา ปชา, เตนาห ‘‘สาริปุตฺตา’’ติอาทิฯ ปกติพฺราหฺมณชาติวเสนาปิ ‘‘พฺรหฺมญฺญาย ปชายา’’ติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทาติ เอตฺถ รชฺชํ รฏฺฐํ, ราชนฺติ ราชาโน เอเตนาติ, ตเทกเทสภูตา ปเทสา ปน ชนปโท,ชนา ปชฺชนฺติ เอตฺถ สุขชีวิกํ ปาปุณนฺตีติฯ ปุจฺฉาย วา โทสํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อสมตฺถตนฺติ อตฺตโน อสมตฺถตํฯ ภควา วิสฺสชฺเชติ เตสํ อุปนิสฺสยสมฺปตฺติํ, ญาณปริปากํ, จิตฺตาจารญฺจ ญตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ

‘‘เอหิ สฺวาคตวาที’’ติ อิมินา สุขสมฺภาสปุพฺพกํ ปิยวาทิตํ ทสฺเสติ, ‘‘สขิโล’’ติ อิมินา สณฺหวาจตํ, ‘‘สมฺโมทโก’’ติ อิมินา ปฏิสนฺธารกุสลตํ, ‘‘อภากุฏิโก’’ติ อิมินา สพฺพตฺเถว วิปฺปสนฺนมุขตํ, ‘‘อุตฺตานมุโข’’ติ อิมินา สุขาลาปตํ, ‘‘ปุพฺพภาสี’’ติ อิมินา ธมฺมานุคฺคหสฺส โอกาสกรณโต หิตชฺฌาสยตํ ภควโต วิภาเวติฯ

ยตฺถ กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถ, เตน ภควตา อธิวุตฺถปเทเส น เทวตานุภาเวน มนุสฺสานํ อนุปทฺทวตา, อถ โข พุทฺธานุภาเวนาติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ

อนุสาสิตพฺโพติ วิเนยฺยชนสมูโห คยฺหตีติ นิพฺพตฺติตํ อริยสงฺฆเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนนฺตรสฺส วิธิ ปฏิเสโธ วาติ กตฺวาฯ ‘‘ตาทิโสวา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ วา’’ติอาทินา วุตฺตวิกปฺโป เอว ปจฺจามฏฺโฐติฯ ‘‘ปุริมปทสฺเสว วา’’ติ วิกปฺปนฺตรคฺคหณํฯ พหูนํ ติตฺถกรานนฺติ ปูรณาทีนํ อเนเกสํ ติตฺถกรานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ การเณนาติ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐตาทิสมาโรปนลกฺขเณน การเณนฯ อาคนฺตุกา นวกาติ อภินวา อาคนฺตุกา อพฺภาคตาฯ ปริยาปุณามีติ ปริจฺฉินฺทิตุํ ชานามิ สกฺโกมิ, เตนาห ‘‘ชานามี’’ติฯ ‘‘กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน’’ติ อภูตปริกปฺปนวจนเมตํ ตถา ภาสมานสฺส อภาวโตฯ

[305] อลํ-สทฺโท อรหตฺโตปิ โหติ ‘‘อลเมว นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.124) วิยาติ อาห ‘‘อลเมวาติ ยุตฺตเมวา’’ติฯ ปุเฏน เนตฺวา อสิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต ปุโฏสํ วุจฺจติ ปาเถยฺยํฯ ปุฏํเสน ปุริเสนฯ

โสณทณฺฑปริวิตกฺกวณฺณนา

[307] อุภโตปกฺขิกาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺมาทิฏฺฐีนํ วเสน อุภยปกฺขิกาฯ เกราฏิกาติ สฐาฯ

พฺราหฺมณปญฺญตฺติวณฺณนา

[309] วิฆาตนฺติ จิตฺตทุกฺขํฯ

[311-3] สุชนฺติ โหมทพฺพิํ ปคฺคณฺหนฺเตสูติ ชุหนตฺถํ คณฺหนเกสุ, อิรุพฺพิชฺเชสูติ อตฺโถฯ ปฐโม วาติ ตตฺถ สนฺนิปติเตสุ ยชนกิริยายํ สพฺพปธาโน วาฯ ทุติโย วาติ ตทนนฺตโร วาฯ ‘‘สุช’’นฺติ กรเณ เอตํ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘สุชายา’’ติฯ อคฺคิหุตฺตปมุขตาย ยญฺญสฺส ยญฺเญ ทิยฺยมานํ สุชามุเขน ทียตีติ อาห ‘‘สุชาย ทิยฺยมาน’’นฺติฯ โปราณาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ วิเสสโตติ วิชฺชาจรณวิเสสโต, น พฺราหฺมเณหิ อิจฺฉิตวิชฺชาจรณมตฺตโตฯ อุตฺตมพฺราหฺมณสฺสาติ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาย อุกฺกฏฺฐพฺราหฺมณสฺสฯ พฺราหฺมณสมยนฺติ พฺราหฺมณสิทฺธนฺตํฯ มา ภินฺทิ มา วินาเสสิฯ