4. โสณทณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[300] สุนฺทรภาเวน สาติสยานิ องฺคานิ เอเตสํ อตฺถีติ องฺคา, ราชกุมาราติ อาห ‘‘องฺคา นาม องฺคปาสาทิกตายา’’ติอาทิฯ อิธาปิ อธิปฺเปตา, น อมฺพฏฺฐสุตฺเต เอวฯ อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺตีติ อาคมเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปนวเสน อาคนฺตุํ น ทสฺสนฺติ, นานุชานิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ นีลาโสกกณิการโกวิฬารกุนฺทราชรุกฺเขหิ สมฺมิสฺสตาย ตํ จมฺปกวนํ ‘‘นีลาทิปญฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิต’’นฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น จมฺปกรุกฺขานํเยว นีลาทิปญฺจกุสุมตายาติ วทนฺติฯ ‘‘ภควา กุสุมคนฺธสุคนฺเธ จมฺปกวเน วิหรตี’’ติ อิมินา น มาปนกาเล เอว ตสฺมิํ นคเร จมฺปกรุกฺขา อุสฺสนฺนา, อถ โข อปรภาเค ปีติ ทสฺเสติฯ มาปนกาเล หิ จมฺปกานํ อุสฺสนฺนตาย สา นครี ‘‘จมฺปา’’ติ นามํ ลภิฯ อิสฺสรตฺตาติ อธิปติภาวโตฯ เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, เสนิโก เอว เสนิโย, อตฺถิตา เจตฺถ พหุภาววิสิฏฺฐาติ วุตฺตํ ‘‘มหติยา เสนาย สมนฺนาคตตฺตา’’ติฯ

[301-2] สํหตาติ สนฺนิปติตา, ‘‘สงฺฆิโน’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สงฺฆี’’ติ ปุถุตฺเถ เอกวจนํ พฺราหฺมณคหปติกานํ อธิปฺเปตตฺตา, เตนาห ‘‘เอเตส’’นฺติฯ ราชราชญฺญาทีนํ ภณฺฑธรา ปุริสา ขตา, เนสํ ตายนโต ขตฺตาฯ โส หิ เยหิ ยตฺถ เปสิโต, ตตฺถ เตสํ โทสํ ปริหรนฺโต ยุตฺตปตฺตวเสน ปุจฺฉิตมตฺถํ กเถติ, เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตปญฺเห พฺยากรณสมตฺโถ’’ติฯ กุลาปเทสาทินา มหตี มตฺตา เอตสฺสาติ มหามตฺโตฯ

โสณทณฺฑคุณกถาวณฺณนา

[303] วิสิฏฺฐํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชเมว เวรชฺชํ ยถา ‘‘เวกตํ เวสย’’นฺติ, นานาวิธํ เวรชฺชํ นานาเวรชฺชํ, ตตฺถ ชาตาติอาทินา สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อุตฺตมพฺราหฺมโณติ อภิชนสมฺปตฺติยา วิตฺตสมฺปตฺติยา วิชฺชาสมฺปตฺติยา อุคฺคตตโร, อุฬาโร วา พฺราหฺมโณฯ อสนฺนิปาโตติ ลาภมจฺฉเรน นิปฺปีฬิตตาย อสนฺนิปาโต วิย ภวิสฺสติฯ

‘‘องฺเคติ คเมติ ญาเปตีติ องฺคํ, เหตูติ อาห ‘‘อิมินาปิ การเณนา’’ติฯ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา วิญฺญาเยยฺยฯ สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (เถรคา. 818) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสเนว สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อโนรสปุตฺตวเสนาปิ โลเก มาตุปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปนสฺส โอรสปุตฺตวเสเนว อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโสฯ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, กมฺมชเตโชธาตุฯ

ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํ ยุโค ทฺวนฺโท ปิตามหยุโค, ตสฺมา, ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติฯ โส อฏฺฐกถายํ วิสุํ น อุทฺธโฏฯ ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุคา’’ติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวนฺทํ คหิตเมว โหติ, เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สทฺธถาลิปากาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน พฺราหฺมณสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคหณิกภาวกิตฺตนโต, ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคมฺปิ หิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

อิสฺสโรติ อาธิปเตยฺยสํวตฺตนิยกมฺมพเลน อีสนสีโล, สา ปนสฺส อิสฺสรตา วิภวสมฺปตฺติปจฺจยา ปากฏา ชาตาติ อฑฺฒตาปริยายภาเวเนว วทนฺโต ‘‘อฑฺโฒติ อิสฺสโร’’ติ อาหฯ มหนฺตํ ธนํ อสฺส ภูมิคตญฺเจว เวหาสฏฺฐญฺจาติ มหทฺธโนฯ

ตสฺสาติ ตสฺส ตสฺส ฯ วทนฺติ ‘‘อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ อนุปสงฺกมนการณํ กิตฺเตมา’’ติฯ

อธิกรูโปติ วิสิฏฺฐรูโป อุตฺตมสรีโรฯ ทสฺสนํ อรหตีติ ทสฺสนีโย, เตนาห ‘‘ทสฺสนโยคฺโค’’ติฯ ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโก, เตนาห ‘‘จิตฺตปฺปสาทชนนโต’’ติฯ วณฺณสฺสาติ วณฺณธาตุยาฯ สรีรนฺติ สนฺนิเวสวิสิฏฺฐํ กรจรณคีวาสีสาทิอวยวสมุทายํ, โส จ สณฺฐานมุเขน คยฺหตีติ ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตายาติ…เป.… สมฺปตฺติยา จา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพวณฺเณสุ สุวณฺณวณฺโณว อุตฺตโมติ วุตฺตํ ‘‘เสฏฺเฐน สุวณฺณวณฺเณน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตถา หิ พุทฺธา, จกฺกวตฺติโน จ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติฯ พฺรหฺมวจฺฉสีติ อุตฺตมสรีราโภ, สุวณฺณาโภ อิจฺเจว อตฺโถฯ อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย ‘‘มหาพฺรหฺมุโน สรีรสทิเสเนว สรีเรน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ, น พฺรหฺมุชุคตฺตตํฯ อขุทฺทาวกาโส ทสฺสนายาติ อาโรหปริณาหสมฺปตฺติยา, อวยวปาริปูริยา จ ทสฺสนาย โอกาโส น ขุทฺทโก, เตนาห ‘‘สพฺพาเนวา’’ติอาทิฯ

ยมนิยมลกฺขณํ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวาฯ ตํ ปนสฺส รตฺตญฺญุตาย วุทฺธํ วฑฺฒิตํ อตฺถีติ วุทฺธสีลีฯ เตน จ สพฺพทา สมฺมาโยคโต วุทฺธสีเลน สมนฺนาคโตฯ สพฺพเมตํ ปญฺจสีลมตฺตเมว สนฺธาย วทนฺติ ตโต ปรํ สีลสฺส ตตฺถ อภาวโต, เตสญฺจ อชานนโตฯ

ฐานกรณสมฺปตฺติยา, สิกฺขาสมฺปตฺติยา จ กตฺถจิปิ อนูนตาย ปริมณฺฑลปทานิ พฺยญฺชนานิ อกฺขรานิ เอติสฺสาติ ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อถ วา ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, นามาทิฯ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺเชตีติ พฺยญฺชนํ, วากฺยํฯ เตสํ ปริปุณฺณตาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาฯ อตฺถญาปเน สาธนตาย วาจาว กรณนฺติ วากฺกรณํ, อุทาหารโฆโสฯ คุณปริปุณฺณภาเวน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส, เตน วา ภาสิตพฺพอตฺถสฺสฯ ปูเร ปุณฺณภาเวฯ ปูเรติ จ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ อาธาเร ภุมฺมํ, ทุติยสฺมิํ วิสเยฯ ‘‘สุขุมาลตฺตเนนา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย มุทุสณฺหภาวมาหฯ อปลิพุทฺธาย ปิตฺตเสมฺหาทีหิฯ สนฺทิฏฺฐํ สพฺพํ ทสฺเสตฺวา วิย เอกเทสํ กถนํฯ วิลมฺพิตํ สณิกํ จิรายิตฺวา กถนํฯ ‘‘สนฺทิทฺธวิลมฺพิตาที’’ติ วา ปาโฐฯ ตตฺถ สนฺทิทฺธํ สนฺเทหชนกํฯ

อาทิ-สทฺเทน ทุกฺขลิตานุกฑฺฒิตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานํ ปากฏํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตสฺสา วาจาย อตฺถปาริปูริํ วทนฺติฯ

‘‘ชิณฺโณ’’ติอาทีนิ ปทานิ สุวิญฺเญยฺยานิ, เหฏฺฐา วุตฺตตฺถานิ จฯ ทุติยนเย ปน ชิณฺโณติ นายํ ชิณฺณตา วโยมตฺเตน, อถ โข กุลปริวฏฺเฏน ปุราณตาติ อาห ‘‘ชิณฺโณติ โปราโณ’’ติอาทิ, เตน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กุลวเสน อุทิโตทิตภาวมาหฯ ชาติวุทฺธิยา ‘‘วโยอนุปฺปตฺโต’’ติ วกฺขมานตฺตา, คุณวุทฺธิยา ตโต สาติสยตฺตา จ ‘‘วุทฺโธติ สีลาจาราทิคุณวุทฺธิยา ยุตฺโต’’ติ อาหฯ ตถา ชาติมหลฺลกตาย วกฺขมานตฺตา ‘‘มหลฺลโก’’ติ ปเทน วิภวมหตฺตตา โยชิตาฯ มคฺคปฏิปนฺโนติ พฺราหฺมณานํ ปฏิปตฺติวีถิํ อุปคโต ตํ อโวกฺกมฺม จรณโตฯ อนฺติมวยนฺติ ปจฺฉิมวยํฯ

พุทฺธคุณกถาวณฺณนา

[304] ตาทิเสหิ มหานุภาเวหิ สทฺธิํ ยุคคฺคาหวเสนปิ ทหนํ น มาทิสานํ อนุจฺฉวิกํ, กุโต ปน อุกฺกํสนนฺติ อิทํ พฺราหฺมณสฺส น ยุตฺตรูปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น โข ปน เมตํ ยุตฺต’’นฺติอาทิฯ สทิสาติ เอกเทเสน สทิสาฯ น หิ พุทฺธานํ คุเณหิ สพฺพถา สทิสา เกจิปิ คุณา อญฺเญสุ ลพฺภนฺติฯ อิตเรติ อตฺตโน คุเณหิ อสทิสคุเณฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ โคปทกนฺติ คาวิยา ปเท ฐิตอุทกํฯ

สฏฺฐิกุลสตสหสฺสนฺติ สฏฺฐิสหสฺสาธิกํ กุลสตสหสฺสํ กุลปริยาเยนาติ สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลานุกฺกเมน อาคตํฯ เตสุปีติ เตสุปิ จตูสุ นิธีสุฯ คหิตคหิตนฺติ คหิตํ คหิตํ ฐานํ ปูรติเยว ธเนน ปฏิปากติกเมว โหติฯ อปริมาโณเยวาติ ‘‘เอตฺตโก เอโส’’ติ เกนจิ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริจฺฉินฺโน เอวฯ

ตตฺถาติ มญฺจเกฯ สีหเสยฺยํ กปฺเปสีติ ยถา ราหุ อสุรินฺโท อายามโต, วิตฺถารโต อุพฺเพธโต จ ภควโต รูปกายสฺส ปริจฺเฉทํ คเหตุํ น สกฺโกติ, ตถา รูปํ อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต สีหเสยฺยํ กปฺเปสิฯ