เอตฺถ จ ‘‘นิรามคนฺธา’’ติ เอเตน เตสํ โปราณานํ พฺราหฺมณานํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนิตฺถิคนฺธา พฺรหฺมจาริโน’’ติ เอเตน เอกวิหาริตํ, ‘‘รโชชลฺลธรา’’ติ เอเตน มณฺฑนวิภูสนานุโยคาภาวํ, ‘‘อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วสิํสู’’ติ เอเตน มนุสฺสูปจารํ ปหาย วิวิตฺตวาสํ, ‘‘วนมูลผลาหารา วสิํสู’’ติ เอเตน สาลิมํโสทนาทิปณีตาหารปฏิกฺเขปํ, ‘‘ยทา’’ติอาทินา ยานวาหนปฏิกฺเขปํ, ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทินา รกฺขาวรณปฏิกฺเขปํ, เอวญฺจ วทนฺโต มิจฺฉาปฏิปทาปกฺขิกํ สาจริยสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วุตฺติํ อุปาทาย สมฺมาปฏิปทาปกฺขิกาปิ เตสํ พฺราหฺมณานํ วุตฺติ อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺติํ อุปาทาย มิจฺฉาปฏิปทาเยวฯ กุตสฺส สลฺเลขปฏิปตฺติยุตฺตตาติฯ ‘‘เอวํ สุเต’’ติอาทินา ภควา อมฺพฏฺฐํ สนฺตชฺเชนฺโต นิคฺคณฺหาตีติ ทสฺเสติฯ

เวฐเกหีติ เวฐกปฏฺฏกาหิฯ สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโตฯ กตสุธากมฺมํ ปาการสฺส อโธภาเค ฐานํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] น สกฺโกติสงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต เตสํ ทุพฺพิภาวนโตฯ คเวสีติ ญาเณน ปริเยสนมกาสิฯ สมานยีติ ญาเณน สงฺกเลนฺโต สมฺมา อานยิ สมาหริฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺยนฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทตี’’ติฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส ปุพฺเพ อาสิสนตฺถตํ วตฺวา อิทานิสฺส สํสยตฺถตเมว วิกปฺปนฺตรวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา’’ติ อาหฯ ตีหิ ธมฺเมหีติ ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหิฯ กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโวฯ

ยสฺมา ภควโต โกโสหิตํ สพฺพพุทฺธานํ อาเวณิกํ อญฺเญหิ อสาธารณํ วตฺถคุยฺหํ สุวิสุทฺธกญฺจนมณฺฑลสนฺนิกาสํ, อตฺตโน สณฺฐานสนฺนิเวสสุนฺทรตาย อาชาเนยฺยคนฺธหตฺถิโน วรงฺคปรมจารุภาวํ, วิกสมานตปนิยารวินฺทสมุชฺชลเกสราวตฺตวิลาสํ, สญฺฌาปภานุรญฺชิตชลวนนฺตราภิลกฺขิตสมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลโสภญฺจ อตฺตโน สิริยา อภิภุยฺย วิราชติ, ยํ พาหิรพฺภนฺตรมเลหิ อนุปกฺกิลิฏฺฐตาย, จิรกาลํ สุปริจิตพฺรหฺมจริยาธิการตาย, สุสณฺฐิตสณฺฐานสมฺปตฺติยา จ , โกปีนมฺปิ สนฺตํ อโกปีนเมว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิฯ ปหูตภาวนฺติ ปุถุลภาวํฯ เอตฺเถว หิ ตสฺส สํสโย, ตนุมุทุสุกุมารตาทีสุ ปนสฺส คุเณสุ วิจารณา เอว นาโหสิฯ

[288] หิริกรโณกาสนฺติ หิริยิตพฺพฏฺฐานํฯ ฉายนฺติ ปฏิพิมฺพํฯ กถํ กีทิสนฺติ อาห ‘‘อิทฺธิยา’’ติอาทิฯ ฉายารูปกมตฺตนฺติ ภควโต ปฏิพิมฺพรูปํฯ ตญฺจ โข พุทฺธสนฺตานโต วินิมุตฺตตฺตา รูปกมตฺตํ ภควโต สรีรวณฺณสณฺฐานาวยวํ อิทฺธิมยํ พิมฺพกมตฺตํฯ ตํ ปน รูปกมตฺตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ยถา อตฺตโน พุทฺธรูปํ น ทิสฺสติ, ตถา กตฺวา ทสฺเสติฯ นินฺเนตฺวาติ นีหริตฺวาฯ กลฺโลสีติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน กุสโล เฉโก อสิฯ ตถากรเณนาติ กถินสูจิํ วิย กรเณนฯ เอตฺถาติ ปหูตชิวฺหายฯ มุทุภาโว ปกาสิโต อมุทุโน ฆนสุขุมภาวาปาทนตฺถํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทีฆภาโว, ตนุภาโว จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[291] ‘‘อตฺถจรเกนา’’ติ อิมินา พฺยติเรกมุเขน อนตฺถจรกตํเยว วิภาเวติฯ น อญฺญตฺราติ น อญฺญสฺมิํ สุคติยนฺติ อตฺโถฯ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวาติ ตํ ตํ โทสํ อุปเนตฺวา อุปเนตฺวา, เตนาห ‘‘สุฏฺฐุทาสาทิภาวํ อาโรเปตฺวา’’ติฯ ปาเตสีติ ปวฏฺฏนวเสน ปาเตสิฯ

โปกฺขรสาติพุทฺธูปสงฺกมนวณฺณนา

[293-6] อาคมา นูติ อาคโต นุฯ โขติ นิปาตมตฺตํฯ อิธาติ เอตฺถ, ตุมฺหากํ สนฺติกนฺติ อตฺโถฯ อธิวาเสตูติ สาทิยตุ, ตํ ปน สาทิยนํ มนสา สมฺปฏิคฺคโห โหตีติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉตู’’ติฯ

[297] ยาวทตฺถนฺติ ยาว อตฺโถ, ตาว โภชเนน ตทา กตนฺติ อตฺโถฯ โอณิตฺตนฺติ อามิสาปนยเนน สุจิกตํ, เตนาห ‘‘หตฺเถ จ ปตฺตญฺจ โธวิตฺวา’’ติฯ

[298] อนุปุพฺพิํ กถนฺติ อนุปุพฺพํ กเถตพฺพกถํ, เตนาห ‘‘อนุปฏิปาฏิกถ’’นฺติฯ กา ปน สา? ทานาทิกถาติ อาห ‘‘ทานานนฺตรํ สีล’’นฺติอาทิฯ