อคฺคิปกฺเกน ชีวนฺตีติ อคฺคิปกฺกิกา, น อคฺคิปกฺกิกา อนคฺคิปกฺกิกา ฯ อุญฺฉาจริยา หิ ขเลสุ คนฺตฺวา ขลคฺคํ นาม มนุสฺเสหิ ทิยฺยมานํ ธญฺญํ คณฺหนฺติ, ตํ อิเม น คณฺหนฺตีติ อนคฺคิปกฺกิกา นาม ชาตาฯ อสามปากาติ อสยํปาจกาฯ อสฺมมุฏฺฐินา มุฏฺฐิปาสาเณน วตฺตนฺตีติ อสฺมมุฏฺฐิกาฯ ทนฺเตน อุปฺปาฏิตํ วกฺกลํ รุกฺขตฺตโจ ทนฺตวกฺกลํ, เตน วตฺตนฺตีติ ทนฺตวกฺกลิกาฯ ปวตฺตํ รุกฺขาทิโต ปาติตํ ผลํ ภุญฺชนฺตีติ ปวตฺตผลโภชิโนฯ ชิณฺณปกฺกตาย ปณฺฑุภูตํ ปลาสํ, ตํสทิสญฺจ ปณฺฑุปลาสํ, เตน วตฺตนฺตีติ ปณฺฑุปลาสิกา, สยํปติตปุปฺผผลปตฺตโภชิโนฯ

อิทานิ เต อฏฺฐวิเธปิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สงฺกฑฺฒิตฺวาติ ภิกฺขาจริยาวเสน ลทฺธธญฺญํ เอกชฺฌํ กตฺวาฯ

ปริเยฏฺฐิ นาม ทุกฺขาติ ปเรสํ เคหโต เคหํ คนฺตฺวา ปริเยฏฺฐิ นาม ทีนวุตฺติภาเวน ทุกฺขาฯ ปาสาณสฺส ปริคฺคโห ทุกฺโข ปพฺพชิตสฺสาติ วา ทนฺเตเหว อุปฺปาเฏตฺวา ขาทนฺติฯ

อิมาหิ จตูหิเยวาติ ‘‘ขาริวิธํ อาทายา’’ติอาทินา วุตฺตาหิ จตูหิ เอว ตาปสปพฺพชฺชาหีติฯ

[282] อปาเย วินาเส นิยุตฺโต อาปายิโกฯ ตพฺภาวํ ปริปูเรตุํ อสกฺโกนฺโต เตน อปริปุณฺโณ อปริปูรมาโน , กรเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, เตนาห ‘‘อาปายิเกนาปิ อปริปูรมาเนนา’’ติฯ

ปุพฺพกอิสิภาวานุโยควณฺณนา

[283] ทียตีติ ทตฺติ, ทตฺติเยว ทตฺติกนฺติ อาห ‘‘ทินฺนก’’นฺติฯ ยทิ พฺราหฺมณสฺส สมฺมุขีภาโว รญฺโญ น ทาตพฺโพ, กสฺมาสฺส อุปสงฺกมนํ น ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ เขตฺตวิชฺชายาติ นีติสตฺเถฯ ปยาตนฺติ สทฺธํ, สสฺสติกํ วา, เตนาห ‘‘อภิหริตฺวา ทินฺน’’นฺติฯ กสฺมา ภควา ‘‘รญฺโญ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ทตฺติกํ ภุญฺชตี’’ติอาทินา พฺราหฺมณสฺส มมฺมวจนํ อโวจาติ ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ปน การณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[284] รถูปตฺถเรติ รถสฺส อุปริ อตฺถริตปเทเสฯ ปากฏมนฺตนนฺติ ปกาสภูตํ มนฺตนํฯ ตญฺหิ สุทฺทาทีหิ ญายตีติ น รหสฺสมนฺตนํฯ ภณตีติ อปิ นุ ภณติฯ

[285] ปวตฺตาโรติ ปาวจนภาเวน วตฺตาโร, ยสฺมา เต เตสํ มนฺตานํ ปวตฺตกา, ตสฺมา อาห ‘‘ปวตฺตยิตาโร’’ติฯ สุทฺเท พหิ กตฺวา รโห ภาสิตพฺพฏฺเฐน มนฺตา เอว, ตํตํอตฺถปฏิปตฺติเหตุตาย ปทนฺติ มนฺตปทํ, อนุปนีตาสาธารณตาย วา รหสฺสภาเวน วตฺตพฺพํ หิตกิริยาย อธิคมุปายํฯ สชฺฌายิตนฺติ คายนวเสน สชฺฌายิตํ, ตํ ปน อุทตฺตานุทตฺตาทีนํ สรานํ สมฺปาทนวเสเนว อิจฺฉิตนฺติ อาห ‘‘สรสมฺปตฺติวเสนา’’ติฯ อญฺเญสํ วุตฺตนฺติ ปาวจนภาเวน อญฺเญสํ วุตฺตํฯ สมุปพฺยูฬฺหนฺติ สงฺคเหตฺวา อุปรูปริ สญฺญูฬฺหํฯ ราสิกตนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทาทิวเสน , ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ มนฺตพฺรหฺมาทิวเสน, อชฺฌายานุวากาทิวเสน จ ราสิกตํฯ

เตสนฺติ มนฺตานํ กตฺตูนํฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา โอโลเกตฺวาติ ทิพฺพจกฺขุปริภณฺเฑน ยถากมฺมูปคญาเณน สตฺตานํ กมฺมสฺสกตาทิํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ทิพฺพจกฺขุสทิเสน ปุพฺเพนิวาสญาเณน อตีตกปฺเป พฺราหฺมณานํ มนฺตชฺเฌนวิธิญฺจ โอโลเกตฺวาฯ ปาวจเนน สห สํสนฺทิตฺวาติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ยํ วจนํ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตํ, เตน สห อวิรุทฺธํ กตฺวาฯ น หิ เตสํ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิโต อตฺโถ ปจฺจกฺโข โหติฯ อปราปเร ปนาติ อฏฺฐกาทีหิ อปรา ปเร ปจฺฉิมา โอกฺกากราชกาลาทีสุ อุปฺปนฺนาฯ ปกฺขิปิตฺวาติ อฏฺฐกาทีหิ คนฺถิตมนฺตปเทสุ กิเลสสนฺนิสฺสิตปทานํ ตตฺถ ตตฺถ ปเท ปกฺขิปนํ กตฺวาฯ วิรุทฺเธ อกํสูติ พฺราหฺมณธมฺมิกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน สํกิเลสิกตฺถทีปนโต ปจฺจนีกภูเต อกํสุฯ อิธาติ ‘‘ตฺยาหํ มนฺเต อธียามี’’ติ เอตสฺมิํ ฐาเนฯ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาติ ‘‘ตํ กิํ มญฺญสี’’ติ เอวํ ปฏิญฺญํ อคฺคเหตฺวาวฯ

[286] นิรามคนฺธาติ กิเลสาสุจิวเสน วิสฺสคนฺธรหิตาฯ อนิตฺถิคนฺธาติ อิตฺถีนํ คนฺธมตฺตสฺสปิ อวิสหเนน อิตฺถิคนฺธรหิตาฯ

เอตฺถ จ ‘‘นิรามคนฺธา’’ติ เอเตน เตสํ โปราณานํ พฺราหฺมณานํ วิกฺขมฺภิตกิเลสตํ ทสฺเสติ, ‘‘อนิตฺถิคนฺธา พฺรหฺมจาริโน’’ติ เอเตน เอกวิหาริตํ, ‘‘รโชชลฺลธรา’’ติ เอเตน มณฺฑนวิภูสนานุโยคาภาวํ, ‘‘อรญฺญายตเน ปพฺพตปาเทสุ วสิํสู’’ติ เอเตน มนุสฺสูปจารํ ปหาย วิวิตฺตวาสํ, ‘‘วนมูลผลาหารา วสิํสู’’ติ เอเตน สาลิมํโสทนาทิปณีตาหารปฏิกฺเขปํ, ‘‘ยทา’’ติอาทินา ยานวาหนปฏิกฺเขปํ, ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทินา รกฺขาวรณปฏิกฺเขปํ, เอวญฺจ วทนฺโต มิจฺฉาปฏิปทาปกฺขิกํ สาจริยสฺส อมฺพฏฺฐสฺส วุตฺติํ อุปาทาย สมฺมาปฏิปทาปกฺขิกาปิ เตสํ พฺราหฺมณานํ วุตฺติ อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺติํ อุปาทาย มิจฺฉาปฏิปทาเยวฯ กุตสฺส สลฺเลขปฏิปตฺติยุตฺตตาติฯ ‘‘เอวํ สุเต’’ติอาทินา ภควา อมฺพฏฺฐํ สนฺตชฺเชนฺโต นิคฺคณฺหาตีติ ทสฺเสติฯ

เวฐเกหีติ เวฐกปฏฺฏกาหิฯ สมนฺตานครนฺติ นครสฺส สมนฺตโตฯ กตสุธากมฺมํ ปาการสฺส อโธภาเค ฐานํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโยฯ

ทฺเวลกฺขณทสฺสนวณฺณนา

[287] น สกฺโกติสงฺกุจิเต อิริยาปเถ อนวเสสโต เตสํ ทุพฺพิภาวนโตฯ คเวสีติ ญาเณน ปริเยสนมกาสิฯ สมานยีติ ญาเณน สงฺกเลนฺโต สมฺมา อานยิ สมาหริฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส อากงฺขตีติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อโห วต ปสฺเสยฺยนฺติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทตี’’ติฯ กิจฺฉตีติ กิลมติฯ ‘‘กงฺขตี’’ติ ปทสฺส ปุพฺเพ อาสิสนตฺถตํ วตฺวา อิทานิสฺส สํสยตฺถตเมว วิกปฺปนฺตรวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘กงฺขาย วา ทุพฺพลา วิมติ วุตฺตา’’ติ อาหฯ ตีหิ ธมฺเมหีติ ติปฺปกาเรหิ สํสยธมฺเมหิฯ กาลุสิยภาโวติ อปฺปสนฺนตาย เหตุภูโต อาวิลภาโวฯ