พฺราหฺมณกญฺญํ อิตฺถิํ ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ คเหตฺวาปิ ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนาฯ ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปกรเณติ ราคาทิวเสน ปทุฏฺเฐ ปกฺขลิเต การเณ, เตนาห ‘‘โทเส’’ติฯ ภสฺสติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ ภสฺสํ, ฉาริกาฯ

[277] ชนิตสฺมินฺติ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺเตฯ ชเน เอตสฺมินฺติ วา ชเนตสฺมิํ, มนุสฺเสสูติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘โคตฺตปฏิสาริโน’’ติฯ สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิทํ วฏฺฏตีติ อิทํ อชฺเฌนาทิ กตฺตุํ ลพฺภติฯ ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท วินิพทฺธาฯ พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ เย อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, ตโต เอว เต มานวาทปฏิพทฺธา จ โหนฺติฯ เย ปน อาวาหวิวาหวินิพทฺธา, เต เอว สมฺพนฺธตฺตยวเสน ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ เอวํ ปวตฺตนกาฯ

ยตฺถาติ ยสฺสํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํฯ ลคฺคิสฺสามาติ โอลคฺคา อนฺโตคธา ภวิสฺสามาติ จินฺตยิมฺหฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชาจรณานิเยว ‘‘วิชฺชาจรณานี’’ติ คเหตฺวา ฐิโต ปรมตฺถโต วิชฺชาจรเณสุ วิภชิยมาเนสุ โส ตโต ทูรโต อปนีโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ทูรเมว อวกฺขิปี’’ติฯ สมุทาคมโต ปภุตีติอาทิสมุฏฺฐานโต ปฏฺฐายฯ

[279] ติวิธํ สีลนฺติ ขุทฺทกาทิเภทํ ติวิธํ สีลํฯ สีลวเสเนวาติ สีลปริยาเยเนวฯ กิญฺจิ กิญฺจีติ อหิํสนาทิยมนิยมลกฺขณํ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลํ อตฺถิฯ ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว พฺราหฺมณสมยสิทฺเธ สีลมตฺเต ‘‘จรณ’’นฺติ ลคฺเคยฺยฯ อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย จรณนฺติ นิยฺยาติตา โหนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺฐภาวาปตฺติโต นิยฺยาติตา นิทสฺสิตาฯ

จตุอปายมุขกถาวณฺณนา

[280] อสมฺปาปุณนฺโตติ อารภิตฺวา สมฺปตฺตุํ อสกฺโกนฺโตฯ อวิสหมาโนติ อารภิตุเมว อสกฺโกนฺโตฯ ขารินฺติ ปริกฺขารํฯ ตํ ปน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อรณี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อรณีติ อคฺคิธมนกํ อรณีทฺวยํฯ สุชาติ ทพฺพิฯ อาทิ-สทฺเทน ติทณฺฑติฆฏิกาทิํ สงฺคณฺหาติ ขาริภริตนฺติ ขารีหิ ปุณฺณํฯ นนุ อุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สาสนิโกปิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อตฺถโต ปริจารโกว, กิํ องฺคํ ปน พาหิรกปพฺพชิเตติ ตตฺถ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘กามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘กปฺปิยกรณ…เป.… วตฺตกรณวเสนา’’ติ เอวํ วุตฺเตน นเยนฯ ปริจารโก โหติ อุปสมฺปนฺนภาวสฺส วิสิฏฺฐภาวโตฯ ‘‘นวโกฏิสหสฺสานี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. 1.20; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 37) วุตฺตปฺปเภทานํ อเนกสหสฺสานํ สํวรวินยานํ สมาทิยิตฺวา วตฺตเนน อุปริภูตา อคฺคภูตา สมฺปทาติ หิ ‘‘อุปสมฺปทา’’ติ วุจฺจตีติฯ คุณาธิโกปีติ คุเณหิ อุกฺกฏฺโฐปิฯ อยํ ปนาติ วุตฺตลกฺขโณ ตาปโสฯ

ตาปสา นาม กมฺมวาทิกิริยาวาทิโน, น สาสนสฺส ปฏาณีภูตา, ยโต เนสํ ปพฺพชิตุํ อาคตานํ ติตฺถิยปริวาเสน วินาว ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตาติ กตฺวา ‘‘กสฺมา ปนา’’ติ โจทนํ สมุฏฺฐเปติ โจทโกฯ อาจริโย ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา โจทนํ ปริหรติฯ ‘‘โอสกฺกิสฺสตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิมสฺมิญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขุรธารูปมนฺติ ขุรธารานํ มตฺถเกเนว อกฺกมิตฺวา คมนูปมํฯ อญฺเญติ อญฺเญ ภิกฺขูฯ อคฺคิสาลนฺติ อคฺคิหุตฺตสาลํฯ นานาทารูหีติ ปลาสทณฺฑาทินานาวิธสมิธาทารูหิฯ

อิทนฺติ ‘‘จตุทฺวารํ อาคารํ กตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตํฯ อสฺสาติ อสฺส จตุตฺถสฺส ปุคฺคลสฺสฯ ปฏิปตฺติมุขนฺติ โกหญฺญปฏิปตฺติยา มุขมตฺตํฯ โส หิ นานาวิเธน โกหญฺเญน โลกํ วิมฺหาเปนฺโต ตตฺถ อจฺฉติ, เตนาห ‘‘อิมินา หิ มุเขน โส เอวํ ปฏิปชฺชตี’’ติฯ

ขลาทีสุ มนุสฺสานํ สนฺติเก อุปติฏฺฐิตฺวา วีหิมุคฺคติลมาสาทีนิ ภิกฺขาจริยานิยาเมน สงฺกฑฺฒิตฺวา อุญฺฉนํ อุญฺฉา, สา เอว จริยา วุตฺติ เอเตสนฺติ อุญฺฉาจริยาฯ