อมฺพฏฺฐวํสกถาวณฺณนา

[274] คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นทิยา ทกฺขิณทิสายฯ อาวุธํ น ปริวตฺตตีติ สรํ วาสตฺติอาทิํ วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺเตนฺเต กุโต อาวุธปริวตฺตนนฺติ อาห ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติฯ โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาติํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาติํ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโต, เตนาห ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติอาทิฯ วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตุยา ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มฺยายํ ชาติโสธิตา ภวิสฺสตีติ ตสฺส อธิปฺปาโยฯ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ ฐเปตีติ อมฺพฏฺฐาติ เอวํ ลทฺธนามํ วิชฺชํ, มนฺตนฺติ อตฺโถฯ ยโต อมฺพฏฺฐา เอตสฺมิํ อตฺถีติ อมฺพฏฺโฐติ กณฺโห อิสิ ปญฺญายิตฺถ, ตํพํสชาตตาย อยํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ โวหรียติฯ

เสฏฺฐมนฺเต เวทมนฺเตติ อธิปฺปาโยฯ มนฺตานุภาเวน รญฺโญ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ เตน ปนสฺส พาหุกฺขมฺเภน ราชา, ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺราโส อโหสิ, เตนาห ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ โสตฺถิ ภทฺทนฺเตติ อาทิวจนํ อโวจุํฯ ‘‘อยํ มหานุภาโว อิสี’’ติ มญฺญมานาฯ

อุนฺทฺริยิสฺสตีติ วิปฺปกิริยิสฺสติ, เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ มนฺเต ปริวตฺติเตติ พาหุกฺขมฺภกมนฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชาสงฺขาเต มนฺเต ‘‘สโร โอตรตู’’ติ ปริวตฺติเตฯ เอวรูปานญฺหิ มนฺตานํ เอกํเสเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชา โหนฺติเยว ยถา ตํ กุสุมารกวิชฺชานํฯ อตฺตโน ธีตุ อปวาทโมจนตฺถํ ตสฺส ภุชิสฺสกรณํฯ ตสฺสานุรูเป อิสฺสริเย ฐปนตฺถํ อุฬาเร จ นํ ฐาเน ฐเปสิฯ

ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] สมสฺสาสนตฺถมาห กรุณายนฺโต, น กุลีนภาวทสฺสนตฺถํ, เตนาห ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ สมีเป, ตโต พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพํ อาสนาทิํ สนฺธาย ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติ วุตฺตํฯ เกวลํ สทฺธาย กาตพฺพํ สทฺธํ, ปรโลกคเต สนฺธาย น ตโต กิญฺจิ อปตฺเถนฺเตน กาตพฺพนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติฯ มงฺคลาทิภตฺเตติ อาทิ-สทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยญฺญภตฺเตติ ปาปสญฺญมาทิวเสน กตภตฺเตฯ ปาหุนกานนฺติ อติถีนํฯ ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโต สุชาตตาภาวโต, เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธติ อตฺโถ’’ติฯ

[276] อิตฺถิํ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ กิริยาสามญฺญวิสยนฺติ อาห ‘‘อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวา’’ติฯ

พฺราหฺมณกญฺญํ อิตฺถิํ ขตฺติยกุมารสฺส ภริยาภูตํ คเหตฺวาปิ ขตฺติยาว เสฏฺฐา, หีนา พฺราหฺมณาติ โยชนาฯ ปุริเสน วา ปุริสํ กริตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปกรเณติ ราคาทิวเสน ปทุฏฺเฐ ปกฺขลิเต การเณ, เตนาห ‘‘โทเส’’ติฯ ภสฺสติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ ภสฺสํ, ฉาริกาฯ

[277] ชนิตสฺมินฺติ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺเตฯ ชเน เอตสฺมินฺติ วา ชเนตสฺมิํ, มนุสฺเสสูติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘โคตฺตปฏิสาริโน’’ติฯ สํสนฺทิตฺวาติ ฆเฏตฺวา, อวิรุทฺธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วิชฺชาจรณกถาวณฺณนา

[278] อิทํ วฏฺฏตีติ อิทํ อชฺเฌนาทิ กตฺตุํ ลพฺภติฯ ชาติวาทวินิพทฺธาติ ชาติสนฺนิสฺสิตวาเท วินิพทฺธาฯ พฺราหฺมณสฺเสว อชฺเฌนชฺฌาปนยชนยาชนาทโยติ เอวํ เย อตฺตุกฺกํสนปรวมฺภนวเสน ปวตฺตา, ตโต เอว เต มานวาทปฏิพทฺธา จ โหนฺติฯ เย ปน อาวาหวิวาหวินิพทฺธา, เต เอว สมฺพนฺธตฺตยวเสน ‘‘อรหสิ วา มํ ตฺวํ, น วา มํ ตฺวํ อรหสี’’ติ เอวํ ปวตฺตนกาฯ

ยตฺถาติ ยสฺสํ วิชฺชาจรณสมฺปตฺติยํฯ ลคฺคิสฺสามาติ โอลคฺคา อนฺโตคธา ภวิสฺสามาติ จินฺตยิมฺหฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชาจรณานิเยว ‘‘วิชฺชาจรณานี’’ติ คเหตฺวา ฐิโต ปรมตฺถโต วิชฺชาจรเณสุ วิภชิยมาเนสุ โส ตโต ทูรโต อปนีโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ทูรเมว อวกฺขิปี’’ติฯ สมุทาคมโต ปภุตีติอาทิสมุฏฺฐานโต ปฏฺฐายฯ

[279] ติวิธํ สีลนฺติ ขุทฺทกาทิเภทํ ติวิธํ สีลํฯ สีลวเสเนวาติ สีลปริยาเยเนวฯ กิญฺจิ กิญฺจีติ อหิํสนาทิยมนิยมลกฺขณํ กิญฺจิ กิญฺจิ สีลํ อตฺถิฯ ตตฺถ ตตฺเถว ลคฺเคยฺยาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํเยว พฺราหฺมณสมยสิทฺเธ สีลมตฺเต ‘‘จรณ’’นฺติ ลคฺเคยฺยฯ อฏฺฐปิ สมาปตฺติโย จรณนฺติ นิยฺยาติตา โหนฺติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสเนว อรูปชฺฌานานมฺปิ นิทฺทิฏฺฐภาวาปตฺติโต นิยฺยาติตา นิทสฺสิตาฯ