ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

[267] นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิมฺมเทตี’’ติฯ กามํ โคตฺตํ นาเมตํ ปิติโต ลทฺธพฺพํ, น มาติโต น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ยสฺมา ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินี, ตสฺมา ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ นามโคตฺตนฺติ โคตฺตนามํ, น กิตฺติมนามํ, น คุณนามํ วาฯ ตตฺถ ‘‘กณฺหายโน’’ติ นิรุฬฺหา ยา นามปณฺณตฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นามนฺติฯ ตํ ปน กณฺหอิสิโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมิํเยว นิรุฬฺหํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติฯ โคตฺต-ปทสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อนุสฺสรโตติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสนาติ อาห ‘‘กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสา’’ติฯ อยฺยปุตฺตาติ อยฺยิกปุตฺตาติ อาห ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติฯ ทิสา โอกฺกากรญฺโญ อนฺโตชาตา ทาสีติ อาห ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อมฺพฏฺโฐ ชาติํ นิสฺสาย มานตฺถทฺโธ, น จสฺส ยาถาวโต ชาติยา อวิภาวิตาย มานนิคฺคโห โหติ, มานนิคฺคเห จ กเต อปรภาเค รตนตฺตเย ปสีทิสฺสติ , น ‘‘ทาสี’’ติ วาจา ผรุสวาจา นาม โหติ จิตฺตสฺส สณฺหภาวโตฯ อภยสุตฺตญฺเจตฺถ (ม. นิ. 2.83; อ. นิ. 4.184) นิทสฺสนํฯ เกจิ จ สตฺตา อคฺคินา วิย โลหาทโย กกฺขฬาย วาจาย มุทุภาวํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภควา อมฺพฏฺฐํ นิพฺพิเสวนํ กาตุกาโม ‘‘อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ อโวจฯ

ฐเปนฺตีติ ปญฺญเปนฺติ, เตนาห ‘‘โอกฺกาโก’’ติอาทิฯ ปภา นิจฺฉรติ ทนฺตานํ อติวิย ปภสฺสรภาวโตฯ

ปฐมกปฺปิกานนฺติ ปฐมกปฺปสฺส อาทิกาเล นิพฺพตฺตานํฯ กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺเถ, เตน โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสญฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคติฯ มหาสมฺมตสฺสาติ ‘‘อยํ โน ราชา’’ติ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ เอวํ สมฺมตสฺสฯ ยํ สนฺธาย วทนฺติ –

‘‘อาทิจฺจกุลสมฺภูโต , สุวิสุทฺธคุณากโร;

มหานุภาโว ราชาสิ, มหาสมฺมตนามโกฯ

โย จกฺขุภูโต โลกสฺส, คุณรํสิสมุชฺชโล;

ตโมนุโท วิโรจิตฺถ, ทุติโย วิย ภาณุมาฯ

ฐปิตา เยน มริยาทา, โลเก โลกหิเตสินา;

ววตฺถิตา สกฺกุณนฺติ, น วิลงฺฆยิตุํ ชนาฯ

ยสสฺสินํ เตชสฺสินํ, โลกสีมานุรกฺขกํ;

อาทิภูตํ มหาวีรํ, กถยนฺติ ‘มนู’ติ ย’’นฺติฯ

ตสฺส จ ปุตฺตปปุตฺตปรมฺปรํ สนฺธาย –

‘‘ตสฺส ปุตฺโต มหาเตโช, โรโช นาม มหีปติ;

ตสฺส ปุตฺโต วรโรโช, ปวโร ราชมณฺฑเลฯ

ตสฺสาสิ กลฺยาณคุโณ, กลฺยาโณ นาม อตฺรโช;

ราชา ตสฺสาสิ ตนโย, วรกลฺยาณนามโกฯ

ตสฺส ปุตฺโต มหาวีโร, มนฺธาตา กามโภคินํ;

อคฺคภูโต มหินฺเทน, อฑฺฒรชฺเชน ปูชิโตฯ

ตสฺส สูนุ มหาเตโช, วรมนฺธาตุนามโก;

‘อุโปสโถ’ติ นาเมน, ตสฺส ปุตฺโต มหายโสฯ

วโร นาม มหาเตโช, ตสฺส ปุตฺโต มหาวโร;

ตสฺสาสิ อุปวโรติ, ปุตฺโต ราชา มหาพโลฯ

ตสฺส ปุตฺโต มฆเทโว, เทวตุลฺโย มหีปติ;

จตุราสีติสหสฺสานิ, ตสฺส ปุตฺตปรมฺปราฯ

เตสํ ปจฺฉิมโก ราชา, ‘โอกฺกาโก’ อิติ วิสฺสุโต;

มหายโส มหาเตโช, อขุทฺโท ราชมณฺฑเล’’ติฯ

อาทิ เตสํ ปจฺฉโตติ เตสํ มฆเทว ปรมฺปรภูตานํ กฬารชนกปริโยสานานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปราภูตานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค อปโร โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตสฺส ปรมฺปรภูตานํ อเนกสตสหสฺสานํ ราชูนํ อปรภาเค ปุนาปโร โอกฺกาโก นาม ราชา อโหสิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ตโย โอกฺกากวํสา อเหสุํฯ เตสุ ตติยโอกฺกากสฺสา’’ติอาทิฯ

สหสา วรํ อทาสินฺติ ปุตฺตทสฺสเนน โสมนสฺสปฺปตฺโต สหสา อวีมํสิตฺวา ตุฏฺฐิยา วเสน วรํ อทาสิํ, ‘‘ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺหา’’ติฯ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติ สา ชนฺตุกุมารสฺส มาตา มม ตํ วรทานํ อนฺตรํ กตฺวา อิมํ รชฺชํ ปริณาเมตุํ อิจฺฉตีติฯ

นปฺปสเหยฺยาติ น ปริยตฺโต ภเวยฺยฯ

นิกฺขมฺมาติ ฆราวาสโต, กาเมหิ จ นิกฺขมิตฺวาฯ เหฏฺฐา จาติ จ-สทฺเทน ‘‘อสีติหตฺเถ’’ติ อิทํ อนุกฑฺฒติฯ เตหีติ มิคสูกเรหิ, มณฺฑูกมูสิเกหิ จฯ เตติ สีหพฺยคฺฆาทโย, สปฺปพิฬารา จฯ

อวเสสาหิ อตฺตโน อตฺตโน กนิฏฺฐาหิฯ

วฑฺฒมานานนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ กุฏฺฐโรโค นาม สาสมสูรีโรคา วิย เยภุยฺเยน สงฺกมนสภาโวติ วุตฺตํ ‘‘อยํ โรโค สงฺกมตีติ จินฺเตตฺวา’’ติฯ

มิคสูกราทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วนจรโสณาทิเก สงฺคณฺหาติฯ

ตสฺมิํ นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธฯ ขตฺติยมายาโรจเนน อตฺตโน ขตฺติยภาวํ ชานาเปตฺวาฯ

นครํ มาเปหีติ สาหารํ นครํ มาเปหีติ อธิปฺปาโยฯ

เกสคฺคหณนฺติ เกสเวณิพนฺธนํฯ ทุสฺสคฺคหณนฺติ วตฺถสฺส นิวาสนากาโรฯ

[268] อตฺตโน อุปารมฺภโมจนตฺถายาติ อาจริเยน อมฺพฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺตโน อุปริ ปาเปตพฺพอุปวาทสฺส อปนยนตฺถํฯ อสฺมิํ วจเนติ ‘‘จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺเต, โภตา จ โคตเมน วุตฺเต ‘‘ชาติวาเท’’ติ อิมสฺมิํ ยถาธิกเต วจเนฯ

ตตฺถ ปน ยสฺมา เวเท วุตฺตวิธินาว เตน ปฏิมนฺเตตพฺพํ โหติ , ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เวทตฺตยวจเน’’ติ, ‘‘เอตสฺมิํ วา ทาสิปุตฺตวจเน’’ติ จฯ

[270] ธมฺโม นาม การณํ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. 718) วิย, สห ธมฺเมนาติ สหธมฺโม, สหธมฺโม เอว สหธมฺมิโกติ อาห ‘‘สเหตุโก’’ติฯ

[271] ตสฺมา ตทา ปฏิญฺญาตตฺตาฯ ตาเสตฺวา ปญฺหํ วิสฺสชฺชาเปสฺสามีติ อาคโต ยถา ตํ สจฺจกสมาคเมฯ ‘‘ภควา เจว ปสฺสติ อมฺพฏฺโฐ จา’’ติ เอตฺถ อิตเรสํ อทสฺสเน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาวาเหตฺวาติ มนฺตพเลน อาเนตฺวาฯ ตสฺสาติ อมฺพฏฺฐสฺสฯ วาทสงฺฆฏฺเฏติ วาจาสงฺฆฏฺเฏฯ

[272] ตาณนฺติ คเวสมาโนติ, ‘‘อยเมว สมโณ โคตโม อิโต ภยโต มม ตายโก’’ติ ภควนฺตํเยว ‘‘ตาณ’’นฺติ ปริเยสนฺโต อุปคจฺฉนฺโตฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ตายตีติ ยถาอุปฏฺฐิตภยโต ปาเลติ, เตนาห ‘‘รกฺขตี’’ติ, เอเตน ตาณ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตมาหฯ ยถุปฏฺฐิเตน ภเยน อุปทฺทุโต นิลียติ เอตฺถาติ เลณํ, อุปลยนํ, เอเตน เลณ-สทฺทสฺส อธิกรณสาธนตมาหฯ ‘‘สรตี’’ติ เอเตน สรณ-สทฺทสฺส กตฺตุสาธนตมาหฯ

อมฺพฏฺฐวํสกถาวณฺณนา

[274] คงฺคาย ทกฺขิณโตติ คงฺคาย นทิยา ทกฺขิณทิสายฯ อาวุธํ น ปริวตฺตตีติ สรํ วาสตฺติอาทิํ วา ปรสฺส อุปริ ขิปิตุกามสฺส หตฺถํ น ปริวตฺตติ, หตฺเถ ปน อปริวตฺเตนฺเต กุโต อาวุธปริวตฺตนนฺติ อาห ‘‘อาวุธํ น ปริวตฺตตี’’ติฯ โส กิร ‘‘กถํ นามาหํ ทิสาย ทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต’’ติ ตํ หีนํ ชาติํ ชิคุจฺฉนฺโต ‘‘หนฺทาหํ ยถา ตถา อิมํ ชาติํ โสเธสฺสามี’’ติ นิคฺคโต, เตนาห ‘‘อิทานิ เม มโนรถํ ปูเรสฺสามี’’ติอาทิฯ วิชฺชาพเลน ราชานํ ตาเสตฺวา ตสฺส ธีตุยา ลทฺธกาลโต ปฏฺฐาย มฺยายํ ชาติโสธิตา ภวิสฺสตีติ ตสฺส อธิปฺปาโยฯ อมฺพฏฺฐํ นาม วิชฺชนฺติ สตฺตานํ สรีเร อพฺภงฺคํ ฐเปตีติ อมฺพฏฺฐาติ เอวํ ลทฺธนามํ วิชฺชํ, มนฺตนฺติ อตฺโถฯ ยโต อมฺพฏฺฐา เอตสฺมิํ อตฺถีติ อมฺพฏฺโฐติ กณฺโห อิสิ ปญฺญายิตฺถ, ตํพํสชาตตาย อยํ มาณโว ‘‘อมฺพฏฺโฐ’’ติ โวหรียติฯ

เสฏฺฐมนฺเต เวทมนฺเตติ อธิปฺปาโยฯ มนฺตานุภาเวน รญฺโญ พาหุกฺขมฺภมตฺตํ ชาตํ เตน ปนสฺส พาหุกฺขมฺเภน ราชา, ‘‘โก ชานาติ, กิํ ภวิสฺสตี’’ติ ภีโต อุสฺสงฺกี อุตฺราโส อโหสิ, เตนาห ‘‘ภเยน เวธมาโน อฏฺฐาสี’’ติฯ โสตฺถิ ภทฺทนฺเตติ อาทิวจนํ อโวจุํฯ ‘‘อยํ มหานุภาโว อิสี’’ติ มญฺญมานาฯ

อุนฺทฺริยิสฺสตีติ วิปฺปกิริยิสฺสติ, เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ มนฺเต ปริวตฺติเตติ พาหุกฺขมฺภกมนฺตสฺส ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชาสงฺขาเต มนฺเต ‘‘สโร โอตรตู’’ติ ปริวตฺติเตฯ เอวรูปานญฺหิ มนฺตานํ เอกํเสเนว ปฏิปฺปสฺสมฺภกวิชฺชา โหนฺติเยว ยถา ตํ กุสุมารกวิชฺชานํฯ อตฺตโน ธีตุ อปวาทโมจนตฺถํ ตสฺส ภุชิสฺสกรณํฯ ตสฺสานุรูเป อิสฺสริเย ฐปนตฺถํ อุฬาเร จ นํ ฐาเน ฐเปสิฯ

ขตฺติยเสฏฺฐภาววณฺณนา

[275] สมสฺสาสนตฺถมาห กรุณายนฺโต, น กุลีนภาวทสฺสนตฺถํ, เตนาห ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ พฺราหฺมเณสูติ พฺราหฺมณานํ สมีเป, ตโต พฺราหฺมเณหิ ลทฺธพฺพํ อาสนาทิํ สนฺธาย ‘‘พฺราหฺมณานํ อนฺตเร’’ติ วุตฺตํฯ เกวลํ สทฺธาย กาตพฺพํ สทฺธํ, ปรโลกคเต สนฺธาย น ตโต กิญฺจิ อปตฺเถนฺเตน กาตพฺพนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘มตเก อุทฺทิสฺส กตภตฺเต’’ติฯ มงฺคลาทิภตฺเตติ อาทิ-สทฺเทน อุสฺสวเทวตาราธนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยญฺญภตฺเตติ ปาปสญฺญมาทิวเสน กตภตฺเตฯ ปาหุนกานนฺติ อติถีนํฯ ขตฺติยภาวํ อปฺปตฺโต อุภโต สุชาตตาภาวโต, เตนาห ‘‘อปริสุทฺโธติ อตฺโถ’’ติฯ

[276] อิตฺถิํ กริตฺวาติ เอตฺถ กรณํ กิริยาสามญฺญวิสยนฺติ อาห ‘‘อิตฺถิํ ปริเยสิตฺวา’’ติฯ