ยสฺมิํ มานุสฺสยโกธุสฺสยา อญฺญมญฺญูปตฺถทฺธา, โส ‘‘จณฺโฑ’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘จณฺฑาติ มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา’’ติฯ ขราติ จิตฺเตน, วาจาย จ กกฺขฬาฯ ลหุกาติ ตรุณาฯ ภสฺสาติ ‘‘สาหสิกา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ‘‘สารมฺภกา’’ติ อปเรฯ สมานาติ โหนฺตา, ภวมานาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สนฺตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติฯ น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการํ น กโรนฺติฯ อปจิติกมฺมนฺติ ปณิปาตกมฺม นานุโลมนฺติ อตฺตโน ชาติยา น อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[265] กามํ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ พุทฺธตโร สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ, เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อญฺญสฺสาติ ตาทิเส สนฺธายาห ‘‘สกฺยาติ อภิสิตฺตราชาโน’’ติฯ กุลวํสํ ชานนฺตีติ กณฺหายนโต ปฏฺฐาย ปรมฺปราคตํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติฯ กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโฐปิฯ ตถา หิ โส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิภเยน ยาถาวโต กเถสิฯ

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[266] เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน นงฺคเลน อุฏฺฐาปิตเลฑฺฑูนํฯ ‘‘ลฏุกิกา’’ อิจฺเจว ปญฺญาตา ขุทฺทกสกุณิกา ลฏุกิโกปมวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.150) วุตฺตาฯ โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อมฺเห หํสโกญฺจโมรสเม กโรตี’’ติ อิมินา ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติํ อนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนญฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ มญฺญตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มญฺญมาโน’’ติฯ

ทาสิปุตฺตวาทวณฺณนา

[267] นิมฺมาเทตีติ อ-การสฺส อา-การํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิมฺมเทตี’’ติฯ กามํ โคตฺตํ นาเมตํ ปิติโต ลทฺธพฺพํ, น มาติโต น หิ พฺราหฺมณานํ สโคตฺตาย อาวาหวิวาโห อิจฺฉิโต, โคตฺตนามํ ปน ยสฺมา ชาติสิทฺธํ, น กิตฺติมํ, ชาติ จ อุภยสมฺพนฺธินี, ตสฺมา ‘‘มาตาเปตฺติกนฺติ มาตาปิตูนํ สนฺตก’’นฺติ วุตฺตํฯ นามโคตฺตนฺติ โคตฺตนามํ, น กิตฺติมนามํ, น คุณนามํ วาฯ ตตฺถ ‘‘กณฺหายโน’’ติ นิรุฬฺหา ยา นามปณฺณตฺติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปณฺณตฺติวเสน นามนฺติฯ ตํ ปน กณฺหอิสิโต ปฏฺฐาย ตสฺมิํ กุลปรมฺปราวเสน อาคตํ, น เอตสฺมิํเยว นิรุฬฺหํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปเวณีวเสน โคตฺต’’นฺติฯ โคตฺต-ปทสฺส ปน อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ อนุสฺสรโตติ เอตฺถ น เกวลํ อนุสฺสรณํ อธิปฺเปตํ, อถ โข กุลสุทฺธิวีมํสนวเสนาติ อาห ‘‘กุลโกฏิํ โสเธนฺตสฺสา’’ติฯ อยฺยปุตฺตาติ อยฺยิกปุตฺตาติ อาห ‘‘สามิโน ปุตฺตา’’ติฯ ทิสา โอกฺกากรญฺโญ อนฺโตชาตา ทาสีติ อาห ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา อมฺพฏฺโฐ ชาติํ นิสฺสาย มานตฺถทฺโธ, น จสฺส ยาถาวโต ชาติยา อวิภาวิตาย มานนิคฺคโห โหติ, มานนิคฺคเห จ กเต อปรภาเค รตนตฺตเย ปสีทิสฺสติ , น ‘‘ทาสี’’ติ วาจา ผรุสวาจา นาม โหติ จิตฺตสฺส สณฺหภาวโตฯ อภยสุตฺตญฺเจตฺถ (ม. นิ. 2.83; อ. นิ. 4.184) นิทสฺสนํฯ เกจิ จ สตฺตา อคฺคินา วิย โลหาทโย กกฺขฬาย วาจาย มุทุภาวํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภควา อมฺพฏฺฐํ นิพฺพิเสวนํ กาตุกาโม ‘‘อยฺยปุตฺตา สกฺยา ภวนฺติ, ทาสิปุตฺโต ตฺวมสิ สกฺยาน’’นฺติ อโวจฯ

ฐเปนฺตีติ ปญฺญเปนฺติ, เตนาห ‘‘โอกฺกาโก’’ติอาทิฯ ปภา นิจฺฉรติ ทนฺตานํ อติวิย ปภสฺสรภาวโตฯ

ปฐมกปฺปิกานนฺติ ปฐมกปฺปสฺส อาทิกาเล นิพฺพตฺตานํฯ กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺเถ, เตน โย วุจฺจมานาย ราชปรมฺปราย เกสญฺจิ มติเภโท, ตํ อุลฺลิงฺเคติฯ มหาสมฺมตสฺสาติ ‘‘อยํ โน ราชา’’ติ มหาชเนน สมฺมนฺนิตฺวา ฐปิตตฺตา ‘‘มหาสมฺมโต’’ติ เอวํ สมฺมตสฺสฯ ยํ สนฺธาย วทนฺติ –