อปสาเทสฺสามีติ มงฺกุํ กริสฺสามิฯ กณฺเฐ โอลมฺเพตฺวาติ อุโภสุ ขนฺเธสุ สาฏกํ อาสชฺเชตฺวา กณฺเฐ โอลมฺพิตฺวาฯ ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวาติ นิวตฺถสาฏกสฺส ทสาโกฏิํ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวาฯ จงฺกมํ อภิรุหิตฺวาติ จงฺกมิตุํ อารภิตฺวาฯ ธาตุสมตาติ รสาทิธาตูนํ สมาวตฺถตา, อโรคตาติ อตฺโถฯ อนาจารภาวสารณียนฺติ อนาจารภาเวน สรณียํฯ ‘‘อนาจาโร วตาย’’นฺติ สริตพฺพกํฯ

[262] ‘‘ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิยา’’ติอาทิ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺกรํ กิจฺจํ อารภตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อสกฺกุเณยฺยญฺเหตํ สเทวเกนาปิ โลเกน, ยทิทํ ภควโต อปสาทนํ, เตนาห ‘‘อฏฺฐาเน วายมตี’’ติฯ อยํ พาโล ‘‘มยิ กิญฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธิํ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสตีติ ภควา ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺฐา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ปปิตามโหติ, เตนาห ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ ปาจริเยหิ จา’’ติฯ

ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา

[263] ตีสุ อิริยาปเถสูติ ฐานคมนนิสชฺชาสุฯ กถาปฬาสนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหํฯ สยาเนน อาจริเยน สทฺธิํ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาปฬาโสฯ

ตสฺส ปน ยํ อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเฐน สทฺธิํ กเถนฺเตน กตํ, ตํ สงฺคีติอนารุฬฺหํ ปรมฺปราภตนฺติ อุปริ ปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาหฯ มุณฺฑกา สมณกาติ จ ครหายํ ก-สทฺโท, เตนาห ‘‘หีเฬนฺโต’’ติฯ อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภาฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? ยถา อิโภ หตฺถิวาหนภูโต ปรสฺส วเสน วตฺตติ, น อตฺตโน, เอวํ เอเตปิ พฺราหฺมณานํ สุสฺสุสกา สุทฺทา ปรสฺส วเสน วตฺตนฺติ, น อตฺตโน, ตสฺมา อิภสทิสปโยคตาย อิพฺภาติฯ เต ปน กุฏุมฺพิกตาย ฆรวาสิโน ฆรสฺสามิกา โหนฺตีติ อาห ‘‘คหปติกา’’ติฯ กณฺหาติ กณฺหชาติกาฯ ทิชา เอว หิ สุทฺธชาติกา, น อิตเรติ ตสฺส อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘กาฬกา’’ติฯ มุขโต นิกฺขนฺตาติ พฺราหฺมณานํ ปุพฺพปุริสา พฺรหฺมุโน มุขโต นิกฺขนฺตา, อยํ เตสํ ปฐมุปฺปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘สมณา ปิฏฺฐิปาทโต’’ติ อิทํ ปนสฺส ‘‘มุขโต นิกฺขนฺตา’’ติอาทิวจนโตปิ อติวิย อสมเวกฺขิตวจนํ จตุวณฺณปริยาปนฺนสฺเสว สมณภาวสมฺภวโตฯ อนิยเมตฺวาติ อวิเสเสตฺวา, อนุทฺเทสิกภาเวนาติ อตฺโถฯ

มานุสฺสยวเสน กเถตีติ มานุสฺสยํ อวสฺสาย อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺโต, ปเร จ วมฺเภนฺโต ‘‘มุณฺฑกา’’ติ อาทิํ กเถติฯ ชานาเปมีติ ชาติโคตฺตสฺส ปมาณํ ยาถาวโต วิภาวเนน ปมาณํ ชานาเปมีติฯ อตฺโถ เอตสฺส อตฺถีติ อตฺถิกํ ทณฺฑิกญาเยนฯ

‘‘ยาเยว โข ปนตฺถายา’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตํ ปรโต ‘‘ปุริสลิงฺควเสเนวา’’ติ วกฺขมานตฺตา ยุตฺตํฯ ยาย อตฺถายาติ วา ปุลฺลิงฺควเสเนว ตทตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ยสฺส อตฺถสฺส อตฺถายาติ อตฺโถฯ อสฺสาติ อมฺพฏฺฐสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญสนฺติ อญฺเญสํ สาธุรูปานํฯ สนฺติกํ อาคตานนฺติ คุรุฏฺฐานิยานํ สนฺติกํ อุปคตานํฯ วตฺตนฺติ เตหิ จริตพฺพอาจารํฯ อสิกฺขิโตติ อาจารํ อสิกฺขิโตฯ ตโต เอว อปฺปสฺสุโตฯ พาหุสจฺจญฺหิ นาม ยาวเทว อุปสมตฺถํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตทภาวโต อมฺพฏฺโฐ อปฺปสฺสุโต อสิกฺขิโต ‘‘อวุสิโต’’ติ วิญฺญายติ, เตนาห ‘‘เอตสฺส หี’’ติอาทิฯ

[264] โกธวสจิตฺตตาย อสกมโนฯ มานนิมฺมทนตฺถนฺติ มานสฺส นิมฺมทนตฺถํฯ อุคฺคิเลตฺวาติ สิเนหปาเนน กิลินฺนํ อุพฺพมนํ กตฺวาฯ โคตฺเตน โคตฺตนฺติ เตน วุตฺเตน ปุราตนโคตฺเตน อิทานิ ตํ ตํ อนวชฺชสญฺญิตํ โคตฺตํ สาวชฺชโต อุฏฺฐาเปตฺวา อุทฺธริตฺวาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ โคตฺตํ อาทิปุริสวเสน, กุลาปโทโส, ตทนฺวเย อุปฺปนฺนอภิญฺญาตปุริสวเสน เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘อาทิจฺโจ, มฆเทโว’’ติฯ โคตฺตมูลสฺส คารยฺหตาย อมานวตฺถุภาวปเวทนโต ‘‘มานทฺธชํ มูเล เฉตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ฆฏฺเฏนฺโตติ โอมสนฺโตฯ

ยสฺมิํ มานุสฺสยโกธุสฺสยา อญฺญมญฺญูปตฺถทฺธา, โส ‘‘จณฺโฑ’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘จณฺฑาติ มานนิสฺสิตโกธยุตฺตา’’ติฯ ขราติ จิตฺเตน, วาจาย จ กกฺขฬาฯ ลหุกาติ ตรุณาฯ ภสฺสาติ ‘‘สาหสิกา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ‘‘สารมฺภกา’’ติ อปเรฯ สมานาติ โหนฺตา, ภวมานาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สนฺตาติ ปุริมปทสฺเสว เววจน’’นฺติฯ น สกฺกโรนฺตีติ สกฺการํ น กโรนฺติฯ อปจิติกมฺมนฺติ ปณิปาตกมฺม นานุโลมนฺติ อตฺตโน ชาติยา น อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[265] กามํ สกฺยราชกุเล โย สพฺเพสํ พุทฺธตโร สมตฺโถ จ, โส เอว อภิเสกํ ลภติ, เอกจฺโจ ปน อภิสิตฺโต สมาโน ‘‘อิทํ รชฺชํ นาม พหุกิจฺจํ พหุพฺยาปาร’’นฺติ ตโต นิพฺพิชฺช รชฺชํ วยสา อนนฺตรสฺส นิยฺยาเตติ, กทาจิ โสปิ อญฺญสฺสาติ ตาทิเส สนฺธายาห ‘‘สกฺยาติ อภิสิตฺตราชาโน’’ติฯ กุลวํสํ ชานนฺตีติ กณฺหายนโต ปฏฺฐาย ปรมฺปราคตํ อนุสฺสววเสน ชานนฺติฯ กุลาภิมานิโน หิ เยภุยฺเยน ปเรสํ อุจฺจาวจํ กุลํ ตถา ตถา อุทาหรนฺติ, อตฺตโน จ กุลวํสํ ชานนฺติ, เอวํ อมฺพฏฺโฐปิฯ ตถา หิ โส ปรโต ภควตา ปุจฺฉิโต วชิรปาณิภเยน ยาถาวโต กเถสิฯ

ตติยอิพฺภวาทวณฺณนา

[266] เขตฺตเลฑฺฑูนนฺติ เขตฺเต กสนวเสน นงฺคเลน อุฏฺฐาปิตเลฑฺฑูนํฯ ‘‘ลฏุกิกา’’ อิจฺเจว ปญฺญาตา ขุทฺทกสกุณิกา ลฏุกิโกปมวณฺณนายํ ‘‘จาตกสกุณิกา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.150) วุตฺตาฯ โกธวเสน ลคฺคิตุนฺติ อุปนยฺหิตุํ, อาฆาตํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อมฺเห หํสโกญฺจโมรสเม กโรตี’’ติ อิมินา ‘‘น ตํ โกจิ หํโส วา’’ติอาทิวจนํ สงฺคีติํ อนารุฬฺหํ ตทา ภควตา วุตฺตเมวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิวจนํ, ‘‘อวุสิตวาเยวา’’ติอาทิวจนญฺจ มานวเสน สมเณน โคตเมน วุตฺตนฺติ มญฺญตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิมฺมาโน ทานิ ชาโตติ มญฺญมาโน’’ติฯ