ภทฺทกตา จ ปสฺสนฺตสฺส หิตสุขาวหภาเวน เวทิตพฺพาติ อาห อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติฯ ตตฺถ อตฺถาวหนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถสํหิตหิตาวหํฯ สุขาวหนฺติ ยถาวุตฺตติวิธสุขาวหํฯ ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํฯ ยาทิเสหิ ปน คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต, เตหิ จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ อจฺจนฺตาย สทฺธาย ปสาทนีโย เตสํ ยถาภูตสภาวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ยถารูโปติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถาภูตํ…เป.… อรหตนฺติ อิมินา ธมฺมปฺปมาณานํ, ลูขปฺปมาณานญฺจ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตํ ทสฺเสติฯ ตํ ทสฺสเนเนว จ อิตเรสมฺปิ อตฺถโต ปสาทาวหตา ทสฺสิตา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ ตทวินาภาวโตฯ ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอตฺถ โกสิยสกุณวตฺถุํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.144; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 10) กเถตพฺพํฯ

อมฺพฏฺฐมาณวกถาวณฺณนา

[256] มนฺเต ปริวตฺเตตีติ เวเท สชฺฌายติ, ปริยาปุณาตีติ อตฺโถฯ มนฺเต ธาเรตีติ ยถาอธีเต มนฺเต อสมฺมุฏฺเฐ กตฺวา หทเย ฐเปติ โอฏฺฐปหตกรณวเสน, น อตฺถวิภาวนวเสนฯ

สนิฆณฺฑุเกฏุภานนฺติ เอตฺถ วจนียวาจกภาเวน อตฺถํ สทฺทญฺจ นิขฑติ ภินฺทติ วิภชฺช ทสฺเสตีติ นิขณฺฑุ, สา เอว อิธ ข-การสฺส ฆ-การํ กตฺวา ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุตฺโตฯ กิฏยติ คเมติ ญาเปติ กิริยาทิวิภาคํ, ตํ วา อนวเสสปริยาทานโต คเมนฺโต ปูเรตีติ เกฏุภํฯ เววจนปฺปกาสกนฺติ ปริยายสทฺททีปกํ, เอเกกสฺส อตฺถสฺส อเนกปริยายวจนวิภาวกนฺติ อตฺโถฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อเนเกสมฺปิ อตฺถานํ เอกสทฺทวจนียตาวิภาวนวเสนปิ ตสฺส คนฺถสฺส ปวตฺตตฺตาฯ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทสมฺพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ อาห ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติฯ อิทญฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ สตสหสฺสปริมาโณ นยจริยาทิปกรณํฯ ฐานกรณาทิวิภาคโต , นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตหีติ อกฺขรปฺปเภทา, สิกฺขานิรุตฺติโยฯ เอเตสนฺติ เวทานํฯ

เต เอว เวเท ปทโส กายตีติ ปทโกฯ ตํ ตํ สทฺทํ ตทตฺถญฺจ พฺยากโรติ พฺยาจิกฺขติ เอเตนาติ พฺยากรณํ, สทฺทสตฺถํฯ อายติํ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํฯ ตญฺหิ คนฺถํ นิสฺสาย สตฺตา ปุญฺญกิริยาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติฯ

วยตีติ วโย, อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ กตฺถจิ อปริกิลมนฺโต อวิตฺถายนฺโต เต คนฺเถ สนฺธาเรติ ปูเรตีติ อตฺโถฯ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวโย น โหตี’’ติ วตฺวา ตตฺถ อวยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวโย นาม…เป.… น สกฺโกตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุญฺญาโต’’ติ ปทสฺส กมฺมสาธนวเสน, ‘‘ปฏิญฺญาโต’’ติ ปน ปทสฺส กตฺตุสาธนวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาจริเยนา’’ติอาทิมาหฯ อาจริยปรมฺปราภตํ อาจริยกํฯ ครูติ ภาริยํ อตฺตานํ ตโต โมเจตฺวา คมนํ ทุกฺกรํ โหติฯ อนตฺโถปิ อุปฺปชฺชติ นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภาทิฯ

[257] ‘‘อพฺภุคฺคโต’’ติ เอตฺถ อภิสทฺทโยเคน อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถวเสเนว อุปโยควจนํฯ

[258] ลกฺขณานีติ ลกฺขณทีปนานิ มนฺตปทานิฯ อนฺตรธายนฺตีติ น เกวลํ ลกฺขณมนฺตานิเยว, อถ โข อญฺญานิปิ พฺราหฺมณานํ ญาณพลาภาเวน อนุกฺกเมน อนฺตรธายนฺติฯ ตถา หิ วทนฺติ ‘‘เอกสตํ อทฺธริยํ สาขา สหสฺสวตฺตโก สามา’’ติอาทิฯ ปณิธิ …เป.… มหโตติ เอตฺถ ปณิธิมหโต สมาทานมหโตติ อาทินา ปจฺเจกํ มหนฺต-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ปณิธิมหนฺตตาทิ จสฺส พุทฺธวํสจริยาปิฏกวณฺณนาทิวเสน เวทิตพฺโพฯ นิฏฺฐาติ นิปฺผตฺติโยฯ ภวเภเทติ ภววิเสเสฯ อิโต จ เอตฺโต จ พฺยาเปตฺวา ฐิตตา วิสฏภาโวฯ

ชาติสามญฺญโตติ ลกฺขณชาติยา ลกฺขณภาวมตฺเตน สมานภาวโตฯ ยถา หิ พุทฺธานํ ลกฺขณานิ สุวิสทานิ, สุปริพฺยตฺตานิ, ปริปุณฺณานิ จ โหนฺติ, น เอวํ จกฺกวตฺตีนํ, เตนาห ‘‘น เตเหว พุทฺโธ โหตี’’ติฯ อภิรูปตา, ทีฆายุกตา, อปฺปาตงฺกตา, พฺราหฺมณาทีนํ ปิยมนาปตาติ อิเมหิ จตูหิ อจฺฉริยสภาเวหิฯ

ทานํ, ปิยวจนํ, อตฺถจริยา, สมานตฺตตาติ อิเมหิ จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิฯ รญฺชนโตติ ปีติชนนโตฯ จกฺกํ จกฺกรตนํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ สมฺปตฺติจกฺเกหิ สยํ วตฺตติ, เตหิ จ ปรํ สตฺตนิกายํ วตฺเตติ ปวตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ ปรหิตาวโห อิริยาปถจกฺกานํ วตฺโต วตฺตนํ เอตสฺส, เอตฺถาติ วา จกฺกวตฺตีฯ อปฺปฏิหตํ วา อาณาสงฺขาตํ จกฺกํ วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตีฯ ขตฺติยมณฺฑลาทิสญฺญิตํ จกฺกํ สมูหํ อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาตํ ธมฺมํ จรติ, จกฺกวตฺติวตฺตสงฺขาโต ธมฺโม เอตสฺมิํ อตฺถีติ วา ธมฺมิโกฯ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺโม รญฺชนฏฺเฐน ราชาติ ธมฺมราชาฯ ‘‘ราชา โหติ จกฺกวตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘จาตุรนฺโต’’ติ ปทํ จตุทีปิสฺสรตํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘จตุสมุทฺทอนฺตายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘จตุทฺทีปวิภูสิตายา’’ติ อวตฺวา ‘‘จตุพฺพิธา’’ติ วิธคฺคหณํ ตํตํปริตฺตทีปานมฺปิ สงฺคหตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โกปาทีติ อาทิ-สทฺเทน กามโมหมานมทาทิเก สงฺคณฺหาติฯ วิชิตาวีติ วิชิตวาฯ เกนจิ อกมฺปิยฏฺเฐน ชนปเท ถาวริยปฺปตฺโต, ทฬฺหภตฺติภาวโต วา, ชนปโท ถาวริยํ ปตฺโต เอตฺถาติ ชนปทตฺถาวริยปฺปตฺโตฯ

จิตฺตีกตภาวาทินาปิ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 3; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33; สุ. นิ. อฏฺฐ. 1.226; มหานิ. อฏฺฐ. 50) จกฺกสฺส รตนฏฺโฐ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ รตินิมิตฺตตาย วา จิตฺตีกตาทิภาวสฺส รติชนนฏฺเฐน เอกสงฺคหตาย วิสุํ อคฺคหณํฯ อิเมหิ ปน รตเนหิ ราชา จกฺกวตฺตี ยํ ยมตฺถํ ปจฺจนุโภติ, ตํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเมสุ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อชิตํ ชินาติ มเหสกฺขตาสํวตฺตนิยกมฺมนิสฺสนฺทภาวโตฯ วิชิเต ยถาสุขํ อนุวิจรติ หตฺถิรตนํ อสฺสรตนญฺจ อภิรุหิตฺวา เตสํ อานุภาเวน อนฺโตปาตราเสเยว สมุทฺทปริยนฺตํ ปถวิํ อนุสํยายิตฺวา ราชธานิเมว ปจฺจาคมนโตฯ ปริณายกรตเนน วิชิตมนุรกฺขติ เตน ตตฺถ ตตฺถ กาตพฺพกิจฺจสฺส สํวิธานโตฯ อวเสเสหีติ มณิรตนอิตฺถิรตนคหปติรตเนหิฯ ตตฺถ มณิรตเนน โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกทสฺสนาทินา สุขมนุภวติ, อิตฺถิรตเนน อติกฺกนฺตมานุสกรูปสมฺปตฺติทสฺสนาทิวเสน, คหปติรตเนน อิจฺฉิติจฺฉิตมณิกนกรชตาทิธนปฏิลาภวเสนฯ

อุสฺสาหสตฺติโยโค เตน เกนจิ อปฺปฏิหตาณาจกฺกภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิเมนาติ ปริณายกรตเนนฯ ตญฺหิ สพฺพราชกิจฺเจสุ กุสลํ อวิรชฺฌนโยคํ, เตนาห ‘‘มนฺตสตฺติโยโค’’ติ ฯ หตฺถิอสฺสรตนานํ มหานุภาวตาย โกสสมฺปตฺติยาปิ ปภาวสมฺปตฺติสิทฺธิโต ‘‘หตฺถิ…เป.… โยโค’’ติ วุตฺตํฯ (โกโส หิ นาม สติ อุสฺสาหสมฺปตฺติยํ ทุคฺคํ เตชํ กุสุโมรํ ปรกฺกมํ ปพฺพโตมุขํ อโมสปหรณํ) ติวิธสตฺติโยคผลํ ปริปุณฺณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เสเสหีติ เสเสหิ ปญฺจหิ รตเนหิฯ

อโทสกุสลมูลชนิตกมฺมานุภาเวนาติ อโทสสงฺขาเตน กุสลมูเลน สหชาตาทิปจฺจยวเสน อุปฺปาทิตกมฺมสฺส อานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ โสมฺมตรรตนชาติกตฺตาฯ มชฺฌิมานิ มณิอิตฺถิคหปติรตนานิฯ อโลภ…เป.… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชนฺติ อุฬารสฺส ธนสฺส, อุฬารธนปฏิลาภการณสฺส จ ปริจฺจาคสมฺปทาเหตุกตฺตาฯ ปจฺฉิมนฺติ ปริณายกรตนํฯ ตญฺหิ อโมห…เป.… กมฺมานุภาเวน สมฺปชฺชติ มหาปญฺเญเนว จกฺกวตฺติราชกิจฺจสฺส ปริเณตพฺพตฺตาฯ อุปเทโส นาม สวิเสสํ สตฺตนฺนํ รตนานํ วิจารณวเสน ปวตฺโต กถาพนฺโธฯ

สรณโต ปฏิปกฺขวิธมนโต สูรา, เตนาห ‘‘อภีรุกชาติกา’’ติฯ อสุเร วิชินิตฺวา ฐิตตฺตา วีโร, สกฺโก เทวานํ อินฺโทฯ ตสฺส องฺคํ เทวปุตฺโต เสนงฺคภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วีรงฺครูปาติ เทวปุตฺตสทิสกายา’’ติฯ ‘‘เอเก’’ติ สารสมาสาจริยมาหฯ สภาโวติ สภาวภูโต อตฺโถฯ วีรการณนฺติ วีรภาวการณํฯ วีริยมยสรีรา วิยาติ สวิคฺคหวีริยสทิสา, สวิคฺคหํ เจ วีริยํ สิยา ตํสทิสาติ อตฺโถฯ นนุ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส ปฏิเสนา นาม นตฺถิ, ย’มสฺส ปุตฺตา ปมทฺเทยฺยุํ, อถ กสฺมา ปรเสนปฺปมทฺทนาติ วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห สเจติอาทิ, เตน ปรเสนา โหตุ วา มา วา เต ปน เอวํ มหานุภาวาติ ทสฺเสติฯ ธมฺเมนาติ กตุปจิเตน อตฺตโน ปุญฺญธมฺเมนฯ เตน หิ สญฺโจทิตา ปถวิยํ สพฺพราชาโน ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ‘‘สฺวาคตํ เต มหาราชา’’ติ อาทิํ วตฺวา อตฺตโน รชฺชํ รญฺโญ จกฺกวตฺติสฺส นิยฺยาเตนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘โส อิมํ…เป.… อชฺฌาวสตี’’ติฯ

อฏฺฐกถายํ ปน ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺส จิรตรํ วิปจฺจิตุํ ปจฺจยภูตํ จกฺกวตฺติวตฺตสมุทาคตํ ปโยคสมฺปตฺติสงฺขาตํ ธมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพติอาทินา ปญฺจสีลธมฺเมนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ ‘‘อทณฺเฑน อสตฺเถนา’’ติ อิทํ วจนํ สุฏฺฐุตรํ สมตฺถิตํ โหตีติฯ ยสฺมา ราคาทโย ปาปธมฺมา อุปฺปชฺชมานา สตฺตสนฺตานํ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺฐนฺติ กุสลปฺปวตฺติํ นิวาเรนฺติ, ตสฺมา เต ‘‘ฉทนา, ฉทา’’ติ จ วุตฺตาฯ วิวเฏตฺวาติ วิคเมตฺวาฯ ปูชารหตา วุตฺตา ‘‘อรหตีติ อรห’’นฺติฯ ตสฺสา ปูชารหตายฯ ยสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อรหนฺติฯ พุทฺธตฺตเหตุภูตา วิวฏฺฏจฺฉทตา วุตฺตา สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานปุพฺพกตฺตา พุทฺธภาวสฺสฯ

อรหํ วฏฺฏาภาเวนาติ ผเลน เหตุอนุมานทสฺสนํฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฉทนาภาเวนาติ เหตุนา ผลานุมานทสฺสนํฯ เหตุทฺวยํ วุตฺตํ ‘‘วิวฏฺโฏ วิจฺฉโท จา’’ติฯ ทุติเยน เวสารชฺเชนาติ ‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา วุตฺเตน เวสารชฺเชนฯ ปุริมสิทฺธีติ ปุริมสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธีติ อตฺโถฯ ปฐเมนาติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150; อ. นิ. 4.8) วุตฺเตน เวสารชฺเชนฯ ทุติยสิทฺธีติ ทุติยสฺส ปทสฺส อตฺถสิทฺธิ, พุทฺธตฺถสิทฺธีติ อตฺโถฯ ตติยจตุตฺเถหีติ ‘‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา’’ติอาทินา, (ม. นิ. 1.150; อ. นิ. 4.8) ‘‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถายา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.150; อ. นิ. 4.8) จ วุตฺเตหิ ตติยจตุตฺเถหิ เวสารชฺเชหิฯ ตติยสิทฺธีติ วิวฏฺฏจฺฉทนตาสิทฺธิ ยาถาวโต อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมาปเทเสน หิ สตฺถุ วิวฏฺฏจฺฉทนภาโว โลเก ปากโฏ อโหสิฯ ปุริมํ ธมฺมจกฺขุนฺติ ปุริมปทํ ภควโต ธมฺมจกฺขุํ สาเธติ กิเลสารีนํ, สํสารจกฺกสฺส จ อรานํ หตภาวทีปนโตฯ ทุติยํ ปทํ พุทฺธจกฺขุํ สาเธติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺเสว ตํสพฺภาวโตฯ ตติยํ ปทํ สมนฺตจกฺขุํ สาเธติ สวาสนสพฺพกิเลสปฺปหานทีปนโตฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ หิ วตฺวา ‘‘วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ วจนํ พุทฺธภาวาวหเมว สพฺพกิเลสปฺปหานํ วิภาเวติฯ ‘‘สูรภาว’’นฺติ ลกฺขณวิภาวเน วิสทญาณตํฯ

[259] เอวํ โภติ เอตฺถ เอวนฺติ วจนสมฺปฏิจฺฉเน นิปาโตฯ วจนสมฺปฏิจฺฉนญฺเจตฺถ ‘‘ตถา มยํ ตํ ภวนฺตํ โคตมํ เวทิสฺสาม, ตฺวํ มนฺตานํ ปฏิคฺคเหตา’’ติ จ เอวํ ปวตฺตสฺส โปกฺขรสาติโน วจนสฺส สมฺปฏิคฺคโหติ อาหฯ ‘‘โสปิ ตายา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตายาติ ตาย ยถาวุตฺตาย สมุตฺเตชนายฯ อยานภูมินฺติ ยานสฺส อภูมิํฯ ทิวาปธานิกาติ ทิวาปธานานุยุญฺชนกาฯ

[260] ยทิปิ ปุพฺเพ อมฺพฏฺฐกุลํ อปฺปญฺญาตํ, ตทา ปน ปญฺญายตีติ อาห ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิฯ อตุริโตติ อเวคายนฺโตฯ

[261] ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ โว มาณวา ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโต เตหิ มาณเวหิ สทฺธิํ ปฐมํ ปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย ตทนุกรเณน เอวํ เตปิ มาณวา ภควตา สทฺธิํ สมปฺปวตฺตโมทา อเหสุนฺติ โยชนาฯ ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทตํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํฯ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ ฯ ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉนฺติ, ยาปนียนฺติ อาหาราทิปจฺจยปฏิพทฺธวุตฺติกํ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํฯ สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํ, ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํ, ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺฐานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺฐานํ, ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํ, สุขวิหารสพฺภาเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ สพฺพตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พลปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยวฯ ตรุณปีติ ปาโมชฺชํฯ สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนิกํ ตเทว สมฺโมทนียํฯ สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิทํ ปน อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติฯ สริตพฺพภาวโต อนุสฺสริตพฺพภาวโต ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สารณีย’’นฺติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ ‘‘สุยฺยมานสุขโต’’ติ อาปาถมธุรตมาห, ‘‘อนุสฺสริยมานสุขโต’’ติ วิมทฺทรมณียตํฯ ‘‘พฺยญฺชนปริสุทฺธตายา’’ติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, ‘‘อตฺถปริสุทฺธตายา’’ติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํฯ อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิฯ

อปสาเทสฺสามีติ มงฺกุํ กริสฺสามิฯ กณฺเฐ โอลมฺเพตฺวาติ อุโภสุ ขนฺเธสุ สาฏกํ อาสชฺเชตฺวา กณฺเฐ โอลมฺพิตฺวาฯ ทุสฺสกณฺณํ คเหตฺวาติ นิวตฺถสาฏกสฺส ทสาโกฏิํ เอเกน หตฺเถน คเหตฺวาฯ จงฺกมํ อภิรุหิตฺวาติ จงฺกมิตุํ อารภิตฺวาฯ ธาตุสมตาติ รสาทิธาตูนํ สมาวตฺถตา, อโรคตาติ อตฺโถฯ อนาจารภาวสารณียนฺติ อนาจารภาเวน สรณียํฯ ‘‘อนาจาโร วตาย’’นฺติ สริตพฺพกํฯ

[262] ‘‘ภวคฺคํ คเหตุกาโม วิยา’’ติอาทิ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺกรํ กิจฺจํ อารภตีติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อสกฺกุเณยฺยญฺเหตํ สเทวเกนาปิ โลเกน, ยทิทํ ภควโต อปสาทนํ, เตนาห ‘‘อฏฺฐาเน วายมตี’’ติฯ อยํ พาโล ‘‘มยิ กิญฺจิ อกเถนฺเต มยา สทฺธิํ กเถตุมฺปิ น วิสหตี’’ติ มานเมว ปคฺคณฺหิสฺสติ, กเถนฺเต ปน กถาปสงฺเคนสฺส ชาติโคตฺเต วิภาวิเต มานนิคฺคโห ภวิสฺสตีติ ภควา ‘‘เอวํ นุ เต’’ติอาทิมาหฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิฯ อาจารสมาจารสิกฺขาปเนน อาจริยา, เตสํ ปน อาจริยานํ ปกฏฺฐา อาจริยาติ ปาจริยา ยถา ปปิตามโหติ, เตนาห ‘‘อาจริเยหิ จ เตสํ ปาจริเยหิ จา’’ติฯ

ปฐมอิพฺภวาทวณฺณนา

[263] ตีสุ อิริยาปเถสูติ ฐานคมนนิสชฺชาสุฯ กถาปฬาสนฺติ กถาวเสน ยุคคฺคาหํฯ สยาเนน อาจริเยน สทฺธิํ สยานสฺส กถา นาม อาจาโร น โหติ, ตํ อิตเรหิ สทิสํ กตฺวา กถนํ อิธ กถาปฬาโสฯ

ตสฺส ปน ยํ อนาจารภาววิภาวนํ สตฺถารา อมฺพฏฺเฐน สทฺธิํ กเถนฺเตน กตํ, ตํ สงฺคีติอนารุฬฺหํ ปรมฺปราภตนฺติ อุปริ ปาฬิยา สมฺพนฺธภาเวน ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโต กิรา’’ติอาทิมาหฯ มุณฺฑกา สมณกาติ จ ครหายํ ก-สทฺโท, เตนาห ‘‘หีเฬนฺโต’’ติฯ อิภสฺส ปโยโค อิโภ อุตฺตรปทโลเปน, ตํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภาฯ