3. อมฺพฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

อทฺธานคมนวณฺณนา

[254] อปุพฺพปทวณฺณนาติ อตฺถสํวณฺณนาวเสน เหฏฺฐา อคฺคหิตตาย อปุพฺพสฺส ปทสฺส วณฺณนา อตฺถวิภชนาฯ ‘‘หิตฺวา ปุนปฺปุนาคตมตฺถ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.คนฺถารมฺภกถา) หิ วุตฺตํฯ ชนปทิโนติ ชนปทวนฺโต, ชนปทสฺส วา อิสฺสรา ราชกุมารา โคตฺตวเสน โกสลา นามฯ ยทิ เอโก ชนปโท, กถํ พหุวจนนฺติ อาห ‘‘รูฬฺหิสทฺเทนา’’ติฯ อกฺขรจินฺตกา หิ อีทิเสสุ ฐาเนสุ ยุตฺเต วิย อีทิสลิงฺควจนานิ อิจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ รูฬฺหิ ยถา อญฺญตฺถปิ ‘‘กุรูสุ วิหรติ, องฺเคสุ วิหรตี’’ติ จฯ ตพฺพิเสสเนปิ ชนปท-สทฺเท ชาติ-สทฺเท เอกวจนเมวฯ โปราณา ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโน, เตน ปุถุอตฺถวิสยตาย เอวญฺเจตํ ปุถุวจนนฺติ วกฺขมานวิเสสํ โชเตติฯ พหุปฺปเภโท หิ โส ปเทโส ติโยชนสตปริมาณตายฯ นงฺคลานิปิ ฉฑฺเฑตฺวาติ กมฺมปฺปหานวเสน นงฺคลานิปิ ปหาย, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ น เกวลํ กสฺสกา เอว, อถ โข อญฺเญปิ มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ ปหาย ตตฺถ สนฺนิปติํสุฯ ‘‘โส ปเทโส’’ติ ปเทสสามญฺญโต วุตฺตํ, วจนวิปลฺลาเสน วา, เต ปเทสาติ อตฺโถฯ โกสลาติ วุจฺจติ กุสลา เอว โกสลาติ กตฺวาฯ

จาริกนฺติ จรณํ, จรณํ วา จาโร, โส เอว จาริกาฯ ตยิทํ มคฺคคมนํ อิธาธิปฺเปตํ, น จุณฺณิกคมนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต’’ติฯ ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘จาริกา จ นาเมสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทูเรปีติ นาติทูเรปิฯ สหสา คมนนฺติ สีฆคมนํฯ มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทิํ เอกเทเสน วตฺวา วนวาสีติสฺสสามเณรสฺส วตฺถุํ วิตฺถาเรตฺวา ชนปทจาริกํ กเถตุํ ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อากาสคามีหิ เอว สทฺธิํ คนฺตุกาโม ‘‘ฉฬภิญฺญานํ อาโรเจหี’’ติ อาหฯ

สงฺฆกมฺมวเสน สิชฺฌมานาปิ อุปสมฺปทา สตฺถุ อาณาวเสเนว สิชฺฌนโต ‘‘พุทฺธทายชฺชํ เต ทสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ อปเร ปน อปริปุณฺณวีสติวสฺสสฺเสว ตสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อโวจาติ วทนฺติฯ อุปสมฺปาเทตฺวาติ ธมฺมเสนาปตินา อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตฺวาฯ

นวโยชนสติกมฺปิ ฐานํ มชฺฌิมเทสปริยาปนฺนเมว, ตโต ปรํ นาธิปฺเปตํ ตุริตจาริกาวเสน อคมนโตฯ สมนฺตาติ คตคตฏฺฐานสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สมนฺตโตฯ อญฺเญนปิ การเณนาติ ภิกฺขูนํ สมถวิปสฺสนาตรุณภาวโต อญฺเญนปิ มชฺฌิมมณฺฑเล เวเนยฺยานํ ญาณปริปากาทิการเณน มชฺฌิมมณฺฑลํ โอสรติฯ ‘‘สตฺตหิ วา’’ติอาทิ ‘‘เอกมาสํ วา’’ติอาทินา วุตฺตานุกฺกเมน โยเชตพฺพํฯ

สรีรผาสุกตฺถายาติ เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิพทฺธวาสวเสน อุสฺสนฺนธาตุกสฺส สรีรสฺส วิจรเณน ผาสุกตฺถายฯ อฏฺฐุปฺปตฺติกาลาภิกงฺขนตฺถายาติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺต (อ. นิ. 7.72) มฆเทวชาตกาทิ (ชา. 1.1.9) เทสนานํ วิย ธมฺมเทสนาย อฏฺฐุปฺปตฺติกาลํ อากงฺขมาเนนฯ สุราปานสิกฺขาปทปญฺญาปเน (ปาจิ. 328) วิย สิกฺขาปทปญฺญาปนตฺถายฯ โพธเนยฺยสตฺเต องฺคุลิมาลาทิเก (ม. นิ. 2.347) โพธนตฺถายฯ กญฺจิ, กติปเย วา ปุคฺคเล อุทฺทิสฺส จาริกา นิพทฺธจาริกาฯ ตทญฺญา อนิพทฺธจาริกาฯ

ทสสหสฺสิ โลกธาตุยาติ ชาติเขตฺตภูเต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬฯ ตตฺถ หิ สตฺเต ปริปกฺกินฺทฺริเย ปสฺสิตุํ พุทฺธญาณํ อภินีหริตฺวา ฐิโต ภควา ญาณชาลํ ปตฺถรตีติ วุจฺจติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณชาลสฺส อนฺโต ปวิฏฺโฐติ ตสฺส ญาณสฺส โคจรภาวํ อุปคโตฯ ภควา กิร มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ‘‘เย สตฺตา ภพฺพา ปริปากญาณา อชฺช มยา วิเนตพฺพา, เต มยฺหํ ญาณสฺส อุปฏฺฐหนฺตู’’ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย สมนฺนาหรติฯ ตสฺส สห สมนฺนาหารา เอโก วา ทฺเว วา พหู วา ตทา วินยูปคา เวเนยฺยา ญาณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺติ อยเมตฺถ พุทฺธานุภาโวฯ

เอวมฺปิ อาปาถมาคตานํ ปน เนสํ อุปนิสฺสยํ ปุพฺพจริยํ ปุพฺพเหตุํ สมฺปติ วตฺตมานญฺจ ปฏิปตฺติํ โอโลเกติ, เตนาห ‘‘อถ ภควา’’ติอาทิฯ วาทปฏิวาทํ กตฺวาติ ‘‘เอวํ นุ เต อมฺพฏฺฐา’’ติอาทินา มยา วุตฺตวจนสฺส ‘‘เย จ โข เต โภ โคตม มุณฺฑกา สมณกา’’ติอาทินา ปฏิวจนํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ อิพฺภวาทนิปาตนวเสน นานปฺปการํ อสมฺภิวากฺยํ สาธุสภาวาย วาจาย วตฺตุํ อยุตฺตวจนํ วกฺขติฯ นิพฺพิเสวนนฺติ วิคตตุทนํ, มานทพฺพวเสน อปคตปริปฺผนฺทนนฺติ อตฺโถฯ

อวสริตพฺพนฺติ อุปคนฺตพฺพํฯ อิจฺฉานงฺคเลติ อิทํ ตทา ภควโต โคจรคามนิทสฺสนํ สมีปตฺเถ ภุมฺมนฺติ กตฺวาฯ ‘‘อิจฺฉานงฺคลวนสณฺเฑ’’ติ นิวาสนฏฺฐานทสฺสนํ อธิกรเณ ภุมฺมนฺติฯ ตทุภยํ วิวรนฺโต ‘‘อิจฺฉานงฺคลํ อุปนิสฺสายา’’ติอาทิมาหฯ ธมฺมราชสฺส ภควโต สพฺพโส อธมฺมนิคฺคณฺหนปรา ปฏิปตฺติ, สา จ สีลสมาธิปญฺญาวเสนาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลขนฺธาวาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาภิรุจิเตนาติ ทิพฺพวิหาราทีสุ เยน เยน อตฺตโน อภิรุจิเตน วิหาเรนฯ

โปกฺขรสาติวตฺถุวณฺณนา

[255] มนฺเตติ อิรุพฺเพทาทิมนฺตสตฺเถฯ โปกฺขเร กมเล สยมาโน นิสีทีติ โปกฺขรสาตีฯ สาติ วุจฺจติ สมสณฺฐานํ, โปกฺขเร สณฺฐานาวยเว ชาโตติ ‘‘โปกฺขรสาตี’’ติปิ วุจฺจติฯ เสตโปกฺขรสทิโสติ เสตปทุมวณฺโณฯ สุวฏฺฏิตาติ วฏฺฏภาวสฺส ยุตฺตฏฺฐาเน สุฏฺฐุ วฏฺฏุลาฯ กาฬวงฺคติลกาทีนํ อภาเวน สุปริสุทฺธาฯ

อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส กีทิโส ปุพฺพโยโค, เยน นํ ภควา อนุคฺคณฺหิตุํ ตํ ฐานํ อุปคโตติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ เตนายํ สํเสทโช ชาโตฯ น ปุปฺผตีติ น วิกสติฯ รชตพิมฺพกนฺติ รูปิยมยํ รูปกํฯ

อชฺฌาวสตีติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท อิสฺสริยตฺถทีปโน, อาสทฺโท มริยาทตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ เตหิ ยุตฺตตฺตา หิ อุกฺกฏฺฐนฺติ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘อุปสคฺควเสนา’’ติอาทิฯ ยาย มริยาทายาติ ยาย อวตฺถายฯ