อาสวกฺขยญาณกถาวณฺณนา

[248] วิปสฺสนาปาทกนฺติ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํฯ วิปสฺสนา จ ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทนฯ มหาโพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสํวทฺธิตา สยมฺภุญาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยญาณสํวทฺธิตา ปโรปเทสสมฺภูตา นามฯ สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานญฺจ อญฺญตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค นานานยโต วิภาวิตาฯ มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริณตํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ, ยํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.216) อุทฺเทสโต ทสฺสิโตฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพ, อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ

อาสวานํ ขยญาณายาติ อาสวานํ เขปนโต สมุจฺฉินฺทนโต อาสวกฺขโย, อริยมคฺโค, ตตฺถ ญาณํ อาสวานํ ขยญาณํ, ตทตฺถํ เตนาห ‘‘อาสวานํ ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติฯ อาสวา เอตฺถ ขียนฺตีติ อาสวานํ ขโย นิพฺพานํฯ เขเปติ ปาปธมฺเมติ ขโย, มคฺโคฯ โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถีติ ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโย วุตฺโตติ อาห ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติอาทิฯ สมิตปาโป สมโณติ กตฺวา อาสวานํ ขีณตฺตา สมโณ นาม โหตีติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติฯ อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรวิทูโรติ ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนนฺติ อาห ‘‘อาสวกฺขยาติ เอตฺถ นิพฺพานํ วุตฺต’’นฺติฯ

ภงฺโคติ อาสวานํ ขณนิโรโธ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ วุตฺโตติ โยชนาฯ

‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ตทา ภิกฺขุโน ปจฺจกฺขโต คหิตภาวทสฺสนํฯ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ ตสฺส ปริจฺฉิชฺชคฺคหิตภาวทสฺสนํฯ ‘‘น อิโต ภิยฺโย’’ติ ตสฺส อนวเสเสตฺวา คหิตภาวทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจ’’นฺติอาทิฯ สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนน, อสมฺโมหปฏิเวโธติ จฯ ยถา ตสฺมิํ ญาเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสจฺจสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺติ, เตนาห ‘‘ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติฯ ทุกฺขํ สมุเทติ เอตสฺมาติ ทุกฺขสมุทโย, ตณฺหาติ อาห ‘‘ตสฺส จา’’ติอาทิฯ ยํ ฐานํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเฐน การณภูตํ อาคมฺม, ‘‘ปตฺวา’’ติ จ ตทุภยวโต ปุคฺคลสฺส ปตฺติ ตทุภยสฺส ปตฺติ วิยาติ กตฺวา วุตฺตํฯ ปตฺวาติ วา ปาปุณนเหตุฯ อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, เต วา นปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถาติ อปฺปวตฺติ, นิพฺพานํฯ ตสฺสาติ ทุกฺขนิโรธสฺสฯ สมฺปาปกนฺติ สจฺฉิกรณวเสน สมฺมเทว ปาปกํฯ

กิเลสวเสนาติ อาสวสงฺขาตกิเลสวเสนฯ ยสฺมา อาสวานํ ทุกฺขสจฺจปริยาโย ตปฺปริยาปนฺนตฺตา, เสสสจฺจานญฺจ ตํสมุทยาทิปริยาโย อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริยายโต’’ติฯ ทสฺเสนฺโต สจฺจานีติ โยชนาฯ อาสวานํเยว เจตฺถ คหณํ ‘‘อาสวานํ ขยญาณายา’’ติ อารทฺธตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.248; ม. นิ. 1.433; ม. นิ. 3.19) อาสววิมุตฺติสีเสเนว สพฺพกิเลสวิมุตฺติ วุตฺตาฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชนาตี’’ติอาทินา มิสฺสกมคฺโค อิธ กถิโตติ ‘‘สห วิปสฺสนาย โกฏิปฺปตฺตํ มคฺคํ กเถสี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยา วุตฺตาฯ ‘‘วิมุจฺจตี’’ติ อิมินา ปหานาภิสมโย วุตฺโตติ อาห ‘‘อิมินา มคฺคกฺขณํ ทสฺเสตี’’ติฯ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ วา เหตุนิทฺเทโสยํฯ ชานนเหตุ ทสฺสนเหตุ กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ โยชนาฯ ธมฺมานญฺหิ สมานกาลิกานมฺปิ ปจฺจยปฺปจฺจยุปฺปนฺนตา สหชาตโกฏิยา ลพฺภตีติฯ

ภวาสวคฺคหเณน เจตฺถ ภวราคสฺส วิย ภวทิฏฺฐิยาปิ สมวโรโธติ ทิฏฺฐาสวสฺสาปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ขีณา ชาตีติอาทีหิ ปเทหิฯ ตสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาญาณสฺสฯ ภูมินฺติ ปวตฺติฏฺฐานํฯ

เยนาธิปฺปาเยน ‘‘กตมา ปนสฺสา’’ติอาทินา โจทนา กตา, ตํ วิวรนฺโต ‘‘น ตาวสฺสา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา มคฺคภาวนายาติ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘ปุพฺเพว ขีณตฺตา’’ติฯ น อนาคตา อสฺส ชาติ ขีณาติ โยชนาฯ น อนาคตาติ จ อนาคตภาวสามญฺญํ คเหตฺวา เลเสน โจเทติ, เตนาห ‘‘อนาคเต วายามาภาวโต’’ติฯ อนาคตวิเสโส ปเนตฺถ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ เขปเน วายาโมปิ ลพฺภเตว, เตนาห ‘‘ยา ปน มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ เอกจตุปญฺจโวการภเวสูติ ภวตฺตยคฺคหณํ วุตฺตนเยน อนวเสสโต ชาติยา ขีณภาวทสฺสนตฺถํฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ชาติํฯ โสติ ขีณาสโว ภิกฺขุฯ

พฺรหฺมจริยวาโส นาม อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสน มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส นิพฺพตฺตนํ เอวาติ อาห ‘‘ปริวุตฺถ’’นฺติฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา จตูสุ สจฺเจสุ ปริญฺญาทิกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺตมานาย สมฺมาสงฺกปฺปาทีนมฺปิ ทุกฺขสจฺเจ ปริญฺญาภิสมยานุคุณา ปวตฺติ, อิตรสจฺเจสุ จ เนสํ ปหานาภิสมยาทิปวตฺติ ปากฏา เอว, เตน วุตฺตํ ‘‘จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาวเสนา’’ติฯ ทุกฺขนิโรธมคฺเคสุ ปริญฺญาสจฺฉิกิริยาภาวนา ยาวเทว สมุทยปฺปหานตฺถายาติ อาห ‘‘เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา ปหีนา’’ติฯ อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เต ปน ปการา อริยมคฺคพฺยาปารภูตา ปริญฺญาทโย อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘เอวํ โสฬสกิจฺจภาวายา’’ติฯ เต หิ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขโต มคฺคานุภาเวน ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, ปริญฺญาทีสุ จ ปหานเมว ปธานํ ตทตฺถตฺตา อิตเรสนฺติ อาห ‘‘กิเลสกฺขยภาวาย วา’’ติฯ ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณวเสน วา เอวํ วุตฺตํฯ ทุติยวิกปฺเป อิตฺถตฺตายาติ นิสฺสกฺเก สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘อิตฺถภาวโต’’ติฯ อปรนฺติ อนาคตํฯ อิเม ปน จริมกตฺตภาวสงฺขาตา ปญฺจกฺขนฺธา ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ, เอเตน เตสํ อปฺปติฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ อปริญฺญามูลิกา หิ ปติฏฺฐาฯ

ยถาห ‘‘กพฬีกาเร เจ ภิกฺขเว อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺห’’นฺติอาทิฯ (สํ. นิ. 2.64; กถา. 296; มหานิ. 7) เตเนวาห ‘‘ฉินฺนมูลกา รุกฺขา วิยา’’ติอาทิฯ

[249] ปพฺพตมตฺถเกติ ปพฺพตสิขเรฯ ตญฺหิ เยภุยฺเยน สงฺขิตฺตํ สงฺกุจิตํ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ปพฺพตสงฺเขเป’’ติ วุตฺตํฯ ปพฺพตปริยาปนฺโน วา ปเทโส ปพฺพตสงฺเขโป ฯ อนาวิโลติ อกาลุสิโย, สา จสฺส อนาวิลตา กทฺทมาภาเวน โหตีติ อาห ‘‘นิกฺกทฺทโม’’ติฯ สิปฺปิโยติ สุตฺติโยฯ สมฺพุกาติ สงฺขลิกาฯ ฐิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ คาวีสุฯ วิชฺชมานาสูติ ลพฺภมานาสุ, อิตรา ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ ‘‘จรนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ สหจรณนเยนฯ ติฏฺฐนฺตเมว, น ปน กทาจิปิ จรนฺตํฯ ทฺวยนฺติ สิปฺปิสมฺพุกํ, มจฺฉคุมฺพนฺติ อิทํ อุภยํฯ ติฏฺฐนฺตนฺติ วุตฺตํ จรนฺตํ ปีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อิตรญฺจ ทฺวย’’นฺติ จ ยถาวุตฺตเมว สิปฺปิสมฺพุกาทิทฺวยํ วทติฯ ตญฺหิ จรตีติฯ กิํ วา อิมาย สหจริยาย, ยถาลาภคฺคหณํ ปเนตฺถ ทฏฺฐพฺพํฯ สกฺขรกถลสฺส หิ วเสน ติฏฺฐนฺตนฺติฯ สิปฺปิสมฺพุกสฺส มจฺฉคุมฺพสฺส จ วเสน ติฏฺฐนฺตมฺปิ จรนฺตํ ปีติ โยชนา กาตพฺพาฯ

เตสํ ทสนฺนํ ญาณานํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ อารมฺมณวิภาเค, เตสุ วา ญาเณสุฯ ภูมิเภทโต, กาลเภทโต, สนฺตานเภทโต จาติ สตฺตวิธารมฺมณํ วิปสฺสนาญาณํฯ ‘‘รูปายตนมตฺตเมวา’’ติ อิทํ ตสฺส ญาณสฺส อภินิมฺมิยมาเน มโนมเย กาเย รูปายตนเมวารพฺภ ปวตฺตนโต วุตฺตํ, น ตตฺถ คนฺธายตํ อาทีนํ อภาวโตฯ น หิ รูปกลาโป คนฺธายตํ อาทิรหิโต อตฺถิฯ ปรินิปฺผนฺนเมว นิมฺมิตรูปํ, เตนาห ‘‘ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติฯ อาสวกฺขยญาณํ นิพฺพานารมฺมณเมว สมานํ ปริตฺตตฺติกวเสน อปฺปมาณารมฺมณํ, อชฺฌตฺตตฺติกวเสน พหิทฺธารมฺมณํ, อตีตตฺติกวเสน นวตฺตพฺพารมฺมณญฺจ โหตีติ อาห ‘‘อปฺปมาณพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณ’’นฺติฯ กูโฏ วิย กูฏาคารสฺส ภควโต เทสนาย อรหตฺตํ อุตฺตมงฺคภูตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตนิกูเฏนา’’ติฯ เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ ติตฺถกรมตหรวิภาวินิํ นานาวิธกุหนลปนาทิมิจฺฉาชีววิทฺธํสินิํ ติวิธสีลาลงฺกตํ ปรมสลฺเลขปฏิปตฺติทีปนิํ ฌานาภิญฺญาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิภูสิตํ จุทฺทสวิธมหาสามญฺญผลปฏิมณฺฑิตํ อนญฺญสาธารณํ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

อชาตสตฺตุอุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

[250] อาทิมชฺฌปริโยสานนฺติ อาทิญฺจ มชฺฌญฺจ ปริโยสานญฺจฯ สกฺกจฺจํ สคารวํฯ อารทฺธํ ธมฺมสงฺคาหเกหิฯ

อภิกฺกนฺตา วิคตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ขเย ทิสฺสตี’’ติฯ ตถา หิ ‘‘นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม’’ติ อุปริ วุตฺตํฯ อภิกฺกนฺตตโรติ อติวิย กนฺตตโร มโนรโม, ตาทิโส จ สุนฺทโร ภทฺทโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สุนฺทเร ทิสฺสตี’’ติฯ โกติ เทวนาคยกฺขคนฺธพฺพาทีสุ โก กตโมฯ เมติ มมฯ ปาทานีติ ปาเทฯ อิทฺธิยาติ อิมาย เอวรูปาย เทวิทฺธิยาฯ ยสสาติ อิมินา เอทิเสน ปริวาเรน, ปริชเนน จฯ ชลนฺติ วิชฺโชตมาโนฯ อภิกฺกนฺเตนาติ อติวิย กนฺเตน กมนีเยน อภิรูเปนฯ วณฺเณนาติ ฉวิวณฺเณน สรีรวณฺณนิภาย ฯ สพฺพา โอภาสยํ ทิสาติ ทสปิ ทิสา ปภาเสนฺโต จนฺโท วิย, สูริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกาโลกํ กโรนฺโตติ คาถาย อตฺโถฯ อภิรูเปติ อุฬารรูเป สมฺปนฺนรูเปฯ

‘‘โจโร โจโร, สปฺโป สปฺโป’’ติอาทีสุ ภเย อาเมฑิตํ, ‘‘วิชฺฌ วิชฺฌ, ปหร ปหรา’’ติอาทีสุ โกเธ, ‘‘สาธุ สาธูติอาทีสุ (ม. นิ. 1.327; สํ. นิ. 2.127; 3.35; 5.1005) ปสํสายํ, ‘‘คจฺฉ คจฺฉ, ลุนาหิ ลุนาหี’’ติอาทีสุ ตุริเต, ‘‘อาคจฺฉ อาคจฺฉา’’ติอาทีสุ โกตูหเล, ‘‘พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. 44) อจฺฉเร , ‘‘อภิกฺกมถายสฺมนฺโต อภิกฺกมถายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.20; อ. นิ. 9.11) หาเส, ‘‘กหํ เอกปุตฺตก กหํ เอกปุตฺตกา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.63) โสเก, ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติอาทีสุ (อุทา. 20; ที. นิ. 3.305; จูฬว. 332) ปสาเทฯ จ-สทฺโท อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน ครหาอสมฺมานาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ ‘‘ปาโป ปาโป’’ติอาทีสุ ครหายํ, ‘‘อภิรูปก อภิรูปกา’’ติอาทีสุ อสมฺมาเน ทฏฺฐพฺพํฯ

นยิทํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ, อถ โข อตฺถทฺวยวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํฯ