ตสฺมา ตตฺถ อวสราภาวโต อิเธว รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานานนฺตรเมว ทสฺสิตํ วิปสฺสนาญาณํฯ ยสฺมา จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน น เกวลํ ตเทว, อถ โข อิทมฺปิ การณํ วิปสฺสนาญาณสฺส อิเธว ทสฺสเนติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวมฺปิ รูปํ ปสฺสโตติ เอตฺถ ‘‘อิทฺธิวิธญาเณน เภรวํ รูปํ นิมฺมินิตฺวา จกฺขุนา ปสฺสโต’’ติปิ วตฺตพฺพํ, เอวมฺปิ อภิญฺญาลาภิโน อปริญฺญาตวตฺถุกสฺส ภยํ สนฺตาโส อุปฺปชฺชติฯ อุจฺจาวาลิกวาสิ มหานาคตฺเถรสฺส วิยฯ ปาฏิเยกฺกํ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติอาทิฯ (ธ. ป. 374);

มโนมยิทฺธิญาณกถาวณฺณนา

[236-7] มเนน นิพฺพตฺติตนฺติ อภิญฺญามเนน นิพฺพตฺติตํฯ หตฺถปาทาทิ องฺเคหิ จ กปฺปรชณฺณุอาทิ ปจฺจงฺเคหิ จฯ สณฺฐานวเสนาติ กมลทลาทิสทิสสณฺฐานมตฺตวเสน, น รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทิอินฺทฺริยวเสนฯ สพฺพากาเรหีติ วณฺณสณฺฐานอวยววิเสสาทิสพฺพากาเรหิฯ เตน อิทฺธิมตาฯ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวาติ สณฺฐานโตปิ วณฺณโตปิ อวยววิเสสโตปิ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมวฯ สชาติยํ ฐิโต, น นาคิทฺธิยา อญฺญชาติรูโปฯ

อิทฺธิวิธญาณาทิกกถาวณฺณนา

[239] สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธญาณํ วิกุพฺพนกิริยาย นิสฺสยภาวโตฯ

[241] สุขนฺติ อกิจฺเฉน, อกสิเรนาติ อตฺโถฯ

[243] มนฺโท อุตฺตานเสยฺยกทารโกปิ ‘‘ทหโร’’ติ วุจฺจตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘ยุวา’’ติ วุตฺตํฯ ยุวาปิ โกจิ อนิจฺฉนโก อมณฺฑนชาติโก โหตีติ ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘มณฺฑนกชาติโก’’ติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ยุวาปีติ’’อาทิฯ กาฬติลปฺปมาณา พินฺทโว กาฬติลกานิ กาฬา วา กมฺมาสา, ติลปฺปมาณา พินฺทโว ติลกานิฯ วงฺคํ นาม วิยงฺคํฯ โยพฺพนปีฬกาทโย มุขทูสิปีฬกาฯ

มุขคโต โทโส มุขโทโส, ลกฺขณวจนญฺเจตํ มุเข อโทสสฺสาปิ ปากฏภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ยถา วา มุเข โทโส, เอวํ มุเข อโทโสปิ มุขโทโส สรโลเปนฯ มุขโทโส จ มุขโทโส จ มุขโทโสติ เอกเสสนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ‘‘ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

[245] ปุพฺเพนิวาสญาณูปมายนฺติ ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส ทสฺสิตอุปมายํฯ ตํ ทิวสํ กตกิริยา นาม ปากติกสตฺตสฺสปิ เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ตํทิวส-คฺคหณํ กตํฯ ตํทิวสคตคามตฺตย-คฺคหเณเนว มหาภินีหาเรหิ อญฺเญสมฺปิ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ตีสุ ภเวสุ กตกิริยา เยภุยฺเยน ปากฏา โหตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[247] อปราปรํ สญฺจรนฺเตติ ตํตํกิจฺจวเสน อิโต จิโต จ สญฺจรนฺเตฯ ยถาวุตฺตปาสาโทวิย ภิกฺขุโน กรชกาโย ทฏฺฐพฺโพ ตตฺถ ปติฏฺฐิตสฺส ทฏฺฐพฺพทสฺสนสิทฺธิโตฯ จกฺขุมโต หิ ทิพฺพจกฺขุสมธิคโมฯ ยถาห ‘‘มํสจกฺขุสฺส อุปฺปาโท, มคฺโค ทิพฺพสฺส จกฺขุโน’’ติ (อิติวุ. 61)ฯ จกฺขุมา ปุริโส วิย อยเมว ทิพฺพจกฺขุํ ปตฺวา ฐิโต ภิกฺขุ ทฏฺฐพฺพสฺส ทสฺสนโตฯ เคหํ ปวิสนฺตา วิย เอตํ อตฺตภาวเคหํ โอกฺกมนฺตา, อุปปชฺชนฺตาติ อตฺโถฯ เคหา นิกฺขมนฺตา วิย เอตสฺมา อตฺตภาวเคหโต ปกฺกนฺตา, จวนฺตาติ อตฺโถฯ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปราปรํ สญฺจรณกสตฺตาติ ปน ปุนปฺปุนํ สํสาเร ปริพฺภมนฺตา สตฺตาฯ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตสตฺตา’’ติ ปน อิมินา ตสฺมิํ ภเว ชาตสํวทฺเธ สตฺเต วทติฯ นนุ จายํ ทิพฺพจกฺขุญาณกถา, เอตฺถ กสฺมา ‘‘ตีสุ ภเวสู’’ติ จตุโวการภวสฺสาปิ สงฺคโห กโตติ อาห ‘‘อิทญฺจา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ตีสุ ภเวสุ นิพฺพตฺตสตฺตาน’’นฺติ อิทํ วจนํฯ เทสนาสุขตฺถเมวาติ เกวลํ เทสนาสุขตฺถํ, น จตุโวการภเว นิพฺพตฺตสตฺตานํ ทิพฺพจกฺขุโน อาวิภาวสพฺภาวโตฯ น หิ ‘‘ฐเปตฺวา อรูปภว’’นฺติ วา ‘‘ทฺวีสุ ภเวสู’’ติ วา วุจฺจมาเน เทสนา สุขาวโพธา จ โหตีติฯ

อาสวกฺขยญาณกถาวณฺณนา

[248] วิปสฺสนาปาทกนฺติ วิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภูตํฯ วิปสฺสนา จ ติวิธา วิปสฺสกปุคฺคลเภเทนฯ มหาโพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺเจกโพธิสตฺตานญฺจ วิปสฺสนา จินฺตามยญาณสํวทฺธิตา สยมฺภุญาณภูตา, อิตเรสํ สุตมยญาณสํวทฺธิตา ปโรปเทสสมฺภูตา นามฯ สา ‘‘ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสสรูปารูปชฺฌานานํ อญฺญตรโต วุฏฺฐายา’’ติอาทินา อเนกธา, อรูปมุขวเสน จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานํ เตสํ เตสํ ธาตุปริคฺคหมุขานญฺจ อญฺญตรมุขวเสน อเนกธา จ วิสุทฺธิมคฺเค นานานยโต วิภาวิตาฯ มหาโพธิสตฺตานํ ปน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสมุเขน ปเภทคมนโต นานานยํ สพฺพญฺญุตญาณสนฺนิสฺสยสฺส อริยมคฺคญาณสฺส อธิฏฺฐานภูตํ ปุพฺพภาคญาณคพฺภํ คณฺหาเปนฺตํ ปริณตํ คจฺฉนฺตํ ปรมคมฺภีรํ สณฺหสุขุมตรํ อนญฺญสาธารณํ วิปสฺสนาญาณํ โหติ, ยํ อฏฺฐกถาสุ ‘‘มหาวชิรญาณ’’นฺติ วุจฺจติฯ ยสฺส จ ปวตฺติวิภาเคน จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสปฺปเภทสฺส ปาทกภาเวน สมาปชฺชิยมานา จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขฺยา เทวสิกํ สตฺถุ วฬญฺชนกสมาปตฺติโย วุจฺจนฺติ, สฺวายํ พุทฺธานํ วิปสฺสนาจาโร ปรมตฺถมญฺชุสายํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.216) อุทฺเทสโต ทสฺสิโตฯ อตฺถิเกหิ ตโต คเหตพฺโพ, อิธ ปน สาวกานํ วิปสฺสนา อธิปฺเปตาฯ

อาสวานํ ขยญาณายาติ อาสวานํ เขปนโต สมุจฺฉินฺทนโต อาสวกฺขโย, อริยมคฺโค, ตตฺถ ญาณํ อาสวานํ ขยญาณํ, ตทตฺถํ เตนาห ‘‘อาสวานํ ขยญาณนิพฺพตฺตนตฺถายา’’ติฯ อาสวา เอตฺถ ขียนฺตีติ อาสวานํ ขโย นิพฺพานํฯ เขเปติ ปาปธมฺเมติ ขโย, มคฺโคฯ โส ปน ปาปกฺขโย อาสวกฺขเยน วินา นตฺถีติ ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติ เอตฺถ ขยคฺคหเณน อาสวกฺขโย วุตฺโตติ อาห ‘‘ขเย ญาณ’’นฺติอาทิฯ สมิตปาโป สมโณติ กตฺวา อาสวานํ ขีณตฺตา สมโณ นาม โหตีติ อาห ‘‘อาสวานํ ขยา สมโณ โหตีติ เอตฺถ ผล’’นฺติฯ อาสววฑฺฒิยา สงฺขาเร วฑฺเฒนฺโต วิสงฺขารโต สุวิทูรวิทูโรติ ‘‘อารา โส อาสวกฺขยา’’ติ เอตฺถ อาสวกฺขยปทํ วิสงฺขาราธิวจนนฺติ อาห ‘‘อาสวกฺขยาติ เอตฺถ นิพฺพานํ วุตฺต’’นฺติฯ