ตตฺถ จุทฺทสหากาเรหีติ กสิณานุโลมโต, กสิณปฏิโลมโต, กสิณานุโลมปฏิโลมโต, ฌานานุโลมโต, ฌานปฏิโลมโต, ฌานานุโลมปฏิโลมโต, ฌานุกฺกนฺติกโต, กสิณุกฺกนฺติกโต, ฌานกสิณุกฺกนฺติกโต, องฺคสงฺกนฺติโต, อารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคารมฺมณสงฺกนฺติโต, องฺคววตฺถานโต , อารมฺมณววตฺถานโตติ อิเมหิ จุทฺทสหากาเรหิฯ สติปิ ฌาเนสุ อาวชฺชนาทิวสีภาเว อยํ วสีภาโว อภิญฺญานิพฺพตฺตเน เอกนฺเตน อิจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น หิ…เป.… โหตี’’ติฯ สฺวายํ นโย อรูปสมาปตฺตีหิ วินา น อิชฺฌตีติ ตายเปตฺถ อวินาภาโว เวทิตพฺโพฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ น อารุปฺปชฺฌานานิ อาคตานีติ? วิเสสโต จ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานปาทกตฺตา สพฺพาภิญฺญานํ ตทนฺโตคธา กตฺวา ตาย เทสิตา, น อรูปาวจรชฺฌานานํ อิธ อนุปโยคโต, เตนาห ‘‘อรูปชฺฌานานิ อาหริตฺวา กเถตพฺพานี’’ติฯ

วิปสฺสนาญาณกถาวณฺณนา

[234] เสสนฺติ ‘‘เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทีสุ วตฺตพฺพํฯ เญยฺยํ ชานาตีติ ญาณํ, ตํ ปน เญยฺยํ ปจฺจกฺขํ กตฺวา ปสฺสตีติ ทสฺสนํ, ญาณเมว ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํฯ ตยิทํ ญาณทสฺสนปทํ สาสเน อญฺญตฺถ ญาณวิเสเส นิรูฬฺหํ, ตํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘ญาณทสฺสนนฺติ มคฺคญาณมฺปิ วุจฺจตี’’ติอาทิมาหฯ ยสฺมา วิปสฺสนาญาณํ เตภูมกสงฺขาเร อนิจฺจาทิโต ชานาติ, ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺฐาย ปจฺจกฺขโต จ เต ปสฺสติ ตสฺมา อาห ‘‘อิธ ปน…เป.… ญาณทสฺสนนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ

อภินีหรตีติ วุตฺตนเยน อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเต ตสฺมิํ จิตฺเต วิปสฺสนากฺกเมน ชาเต วิปสฺสนาภิมุขํ เปเสติ, เตนาห ‘‘วิปสฺสนา…เป.… กโรตี’’ติฯ ตทภิมุขภาโว เอว หิสฺส ตนฺนินฺนตาทิกรตาฯ วุตฺโตเยว พฺรหฺมชาเลฯ โอทนกุมฺมาเสหิ อุปจียตีติ โอทนกุมฺมาสูปจโยฯ อนิจฺจธมฺโมติ ปภงฺคุตาย อทฺธุวสภาโวฯ ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถายาติ สรีเร ทุคฺคนฺธสฺส วิคมายฯ อุจฺฉาทนธมฺโมติ อุจฺฉาเทตพฺพตาสภาโวฯ อุจฺฉาทเนน หิ สรีเร เสทคูถปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกฺโขภครุภาวทุคฺคนฺธานํ อปคโม โหติฯ มหาสมฺพาหนํ มลฺลาทีนํ พาหุวฑฺฒนาทิอตฺถํ โหตีติ ‘‘ขุทฺทกสมฺพาหเนนา’’ติ วุตฺตํฯ ปริมทฺทนธมฺโมติ ปริมทฺทิตพฺพตาสภาโวฯ ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จาติ อนิจฺจตาวเสน ภิชฺชติ จ ภินฺนญฺจ กิญฺจิ ปโยชนํ อสาเธนฺตํ วิปฺปกิณฺณญฺจ โหติฯ รูปีติ อตฺตโน ปจฺจยภูเตน อุตุอาหารลกฺขเณน รูปวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ อิจฺฉิโตติ อาห ‘‘ฉหิ ปเทหิ สมุทโย กถิโต’’ติฯ สํสคฺเค หิ อยมีกาโรฯ