ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[231] อุปฺปลานีติ อุปฺปลคจฺฉานิฯ เสตรตฺตนีเลสูติ อุปฺปเลสุ, เสตุปฺปลรตฺตุปฺปลนีลุปฺปเลสูติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ อุปฺปลํ อุปฺปลเมว สามญฺญคหณโต ฯ สตปตฺตนฺติ เอตฺถ สต-สทฺโท พหุปริยาโย ‘‘สตคฺฆี’’ติอาทีสุ วิย, เตน อเนกสตปตฺตสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ โลเก ปน ‘‘รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีก’’นฺติปิ วุจฺจติฯ ยาว อคฺคา, ยาว จ มูลา อุทเกน อภิสนฺทนาทิสมฺภวทสฺสนตฺถํ อุทกานุคฺคตคฺคหณํฯ อิธ อุปฺปลาทีนิ วิย กรชกาโย, อุทกํ วิย ตติยชฺฌานสุขํฯ

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

[233] ยสฺมา ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตมาห, ตญฺจ ราคาทิอุปกฺกิเลสาปคมนโต นิรุปกฺกิเลสํ นิมฺมลํ, ตสฺมา อาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธ’’นฺติฯ ยสฺมา ปน ปาริสุทฺธิยา เอว ปจฺจยวิเสเสน ปวตฺติวิเสโส ปริโยทาตตา สุวณฺณสฺส นิฆํสเนน ปภสฺสรตา วิย, ตสฺมา อาห ‘‘ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติฯ อิทนฺติ โอทาตวจนํฯ อุตุผรณตฺถนฺติ อุณฺหอุตุโน ผรณทสฺสนตฺถํฯ อุตุผรณํ น โหติ สวิเสสนฺติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘ตงฺขณ…เป.… พลวํ โหตี’’ติฯ วตฺถํ วิย กรชกาโยติ โยคิโน กรชกาโย วตฺถํ วิย ทฏฺฐพฺโพ อุตุผรณสทิเสน จตุตฺถชฺฌานสุเขน ผริตพฺพตฺตาฯ ปุริสสฺส สรีรํ วิย จตุตฺถชฺฌานํ ทฏฺฐพฺพํ อุตุผรณฏฺฐานิยสฺส สุขสฺส นิสฺสยภาวโต, เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ ‘‘ปริสุทฺเธน เจตสา’’ติ เจโต คหเณน ฌานสุขํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตนาห ‘‘อุตุผรณํ วิย จตุตฺถชฺฌานสุข’’นฺติฯ นนุ จ จตุตฺถชฺฌาเน สุขเมว นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ สาตลกฺขณสนฺตสภาวตฺตา ปเนตฺถ อุเปกฺขา ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตาฯ เตน วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 232; วิสุทฺธิ. 2.644; ปฏิ. ม. 105, มหานิ. อฏฺฐ. 27)

น อรูปชฺฌานลาภีติ น เวทิตพฺโพ อวินาภาวโต, เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ