เมนู

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

[216] วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสมตฺตเมว, น ปน อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ อปวาทวเสน วตฺตพฺพตํ, อารญฺญเกหิ วา ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธิํ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, ถุลฺลวชฺชํฯ ติลกสทิสตฺตา ติลกํ, อณุมตฺตวชฺชํฯ

วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํฯ เตนาห ‘‘สุญฺญ’’นฺติฯ ตํ ปน ชนสทฺทโฆสาภาเวเนว เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ เอตเทวาติ นิสฺสทฺทตํเยวฯ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ อฑฺฒโยโคติ ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺฐานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปญฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโสฯ อปโร นโย วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโทฯ อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํฯ ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกปสฺสฉทนกํ โหติฯ ปาสาโท นาม อายตจตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํฯ คุหา นาม เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพทฺธํ ปพฺภารํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโปฯ

วิหารเสนาสนนฺติ ปติสฺสยภูตํ เสนาสนํฯ มญฺจปีฐเสนาสนนฺติ มญฺจปีฐญฺเจว มญฺจปีฐสมฺพนฺธเสนาสนญฺจฯ จิมิลิกาทิ สนฺถริตพฺพโต สนฺถตเสนาสนํฯ อภิสงฺขรณาภาวโต สยนสฺส นิสชฺชาย จ เกวลํ โอกาสภูตํ เสนาสนํฯ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนคฺคหเณน สงฺคหิตเมว สามญฺญโชตนาภาวโตฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อรญฺญ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิม ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย ตถา อาคตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อภิธมฺเมปิ ปน ‘‘อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) อาคตเมวฯ ตตฺถ หิ ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ ‘‘อรญฺญ’’นฺติ นิปฺปริยายวเสน ตถา วุตฺตํฯ ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.31) ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ,ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ นิปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูล’’นฺติฯ เสล-สทฺโท อวิเสสโต ปพฺพตปริยาโยติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปพฺพตนฺติ เสล’’นฺติ, น สิลามยเมว, ปํสุมยาทิโก ติวิโธปิ ปพฺพโต เอวาติฯ วิวรนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ มิโถ อาสนฺนตเร ฐิตานํ โอวรกาทิสทิสํ วิวรํ, เอกสฺมิํเยว วา ปพฺพเตฯ อุมงฺคสทิสนฺติ สุทุงฺคาสทิสํฯ มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานนฺติ ปกติสญฺจารวเสน มนุสฺเสหิ น สญฺจริตพฺพฏฺฐานํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘วนปตฺถนฺติ วนสณฺฐานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ, วนปตฺถนฺติ ภีสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531) อิมํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ อจฺฉนฺนนฺติ เกนจิ ฉทเนน อนฺตมโส รุกฺขสาขายปิ น ฉาทิตํฯ นิกฺกฑฺฒิตฺวาติ นีหริตฺวาฯ ปพฺภารเลณสทิเสติ ปพฺภารสทิเส เลณสทิเส จฯ

ปิณฺฑปาตปริเยสนํ ปิณฺฑปาโต อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาตปริเยสนโต ปฏิกฺกนฺโต’’ติ ปลฺลงฺกนฺติ เอตฺถ ปริสทฺโท ‘‘สมนฺตโต’’ติ เอตสฺส อตฺเถ, ตสฺมา วาโมรุญฺจ ทกฺขิโณรุญฺจ สมํ ฐเปตฺวา อุโภ ปาเท อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธิตฺวา นิสชฺชา ปลฺลงฺกนฺติ อาห ‘‘สมนฺตโต อูรุพทฺธาสน’’นฺติฯ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชา ปลฺลงฺกํฯ อาภุชิตฺวาติ จ ยถา ปลฺลงฺกวเสน นิสชฺชา โหติ, เอวํ อุโภ ปาเท อาภุคฺเค ภญฺชิเต กตฺวา, ตํ ปน อุภินฺนํ ปาทานํ ตถา สมฺพนฺธตากรณนฺติ อาห ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติฯ

เหฏฺฐิมกายสฺส จ อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฐปนํ สรูปโต, ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ น ปณมนฺตีติ น โอนมนฺติฯ น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถิํ น ลงฺเฆติฯ ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสปฺปตฺติยา กมฺมฏฺฐานํ วุฑฺฒิํ ผาติํ เวปุลฺลํ อุปคจฺฉติปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริสทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถฯ สมีปตฺโถ วา ปริสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มุขสมีเป วา กตฺวา’’ติ อาหฯ

เอตฺถ จ ยถา ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี’’ติอาทินา ภาวนานุรูปํ เสนาสนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ‘‘นิสีทตี’’ติ อิมินา อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิโย สนฺโต อิริยาปโถ ทสฺสิโตฯ ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสชฺชาย ทฬฺหภาโว, ‘‘ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปาโยฯ ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิยฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ หิ นิยฺยานฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ

[217] อภิชฺฌายติ คิชฺฌติ อภิกงฺขติ เอตายาติ อภิชฺฌา, โลโภฯ ลุชฺชนฏฺเฐนาติ ภิชฺชนฏฺเฐน, ขเณ ขเณ ภิชฺชนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ วิกฺขมฺภนวเสนาติ เอตฺถ วิกฺขมฺภนํ อนุปฺปาทนํ อปฺปวตฺตนํ, น ปฏิปกฺขานํ สุปฺปหีนตาฯ ‘‘ปหีนตฺตา’’ติ จ ปหีนสทิสตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฌานสฺส อนธิคตตฺตาฯ ตถาปิ นยิทํ จกฺขุวิญฺญาณํ วิย สภาวโต วิคตาภิชฺฌํ, อถ โข ภาวนาวเสน, เตนาห ‘‘น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนา’’ติฯ เอเสว นโยติ ยถา อิมสฺส จิตฺตสฺส ภาวนาย ปริภาวิตตฺตา วิคตาภิชฺฌตา, เอวํ อพฺยาปนฺนํ วิคตถินมิทฺธํ อนุทฺธตํ นิพฺพิจิกิจฺฉญฺจาติ อตฺโถฯ ปุริมปกตินฺติ ปริสุทฺธปณฺฑรสภาวํฯ ‘‘ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ’’อาทินา (ธ. ส. 1162; วิภ. 546) ถินสฺส, ‘‘ยา กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1163; วิภ. 546) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺฐตฺตา วุตฺตํ ‘‘ถินํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญ’’นฺติฯ สติปิ อญฺญมญฺญํ อวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากมฺมํ ตํ ตํ วิเสสสฺส ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปฺปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาโลกสญฺญีติ เอตฺถ อติสยตฺถวิสิฏฺฐอตฺถิ อตฺถาวโพธโก อยมีกาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติมฺปิ…เป.… สมนฺนาคโต’’ติฯ อิทํ อุภยนฺติ สติสมฺปชญฺญมาหฯ อติกฺกมิตฺวา วิกฺขมฺภนวเสน ปชหิตฺวาฯ ‘‘กถมิท’’นฺติ ปวตฺติยา กถงฺกถา, วิจิกิจฺฉาฯ สา เอตสฺส อตฺถีติ กถงฺกถี, น กถงฺกถีติ อกถํกถี, นิพฺพิจิกิจฺโฉฯ ลกฺขณาทิเภทโตติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปหานปหายกาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตปิ หิ เภทโต วตฺตพฺพาติฯ

[218] เตสนฺติ อิณวเสน คหิตธนานํฯ ปริยนฺโตติ ทาตพฺพเสโสฯ โส พลวปาโมชฺชํ ลภติ ‘‘อิณปลิโพธโต มุตฺโตมฺหี’’ติฯ โสมนสฺสํ อธิคจฺฉติ ‘‘ชีวิกานิมิตฺตํ อตฺถี’’ติฯ

[219] วิสภาคเวทนุปฺปตฺติยาติ ทุกฺขเวทนุปฺปตฺติยาฯ ทุกฺขเวทนา หิ สุขเวทนาย กุสลวิปากสนฺตานสฺส วิโรธิตาย วิสภาคาฯ จตุอิริยาปถํ ฉินฺทนฺโตติ จตุพฺพิธมฺปิ อิริยาปถปฺปวตฺติํ ปจฺฉินฺทนฺโตฯ พฺยาธิโก หิ ยถา ฐานคมเนสุ อสมตฺโถ, เอวํ นิสชฺชาทีสุปิ อสมตฺโถ โหติฯ อาพาเธตีติ ปีเฬติฯ วาตาทีนํ วิกาโร วิสมาวตฺถา พฺยาธีติ อาห ‘‘ตํสมุฏฺฐาเนน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต’’ติฯ ทุกฺขเวทนาย ปน พฺยาธิภาเว มูลพฺยาธินา อาพาธิโก อาทิโต พาธตีติ กตฺวาฯ อนุพนฺธพฺยาธินา ทุกฺขิโต อปราปรํ สญฺชาตทุกฺโขติ กตฺวาฯ คิลาโนติ ธาตุสงฺขเยน ปริกฺขีณสรีโรฯ อปฺปมตฺตกํ วา พลํ พลมตฺตาฯ ตทุภยนฺติ ปาโมชฺชํ, โสมนสฺสญฺจฯ ตตฺถ ลเภถ ปาโมชฺชํ ‘‘โรคโต มุตฺโตมฺหี’’ติฯ อธิคจฺเฉยฺย โสมนสฺสํ ‘‘อตฺถิ เม กาเย พล’’นฺติฯ

[220] เสสนฺติ ‘‘ตสฺส หิ ‘พนฺธนา มุตฺโตมฺหี’ติ อาวชฺชยโต ตทุภยํ โหติฯ เตน วุตฺต’’นฺติ เอวมาทิฯ วุตฺตนเยเนวาติ ปฐมทุติยปเทสุ วุตฺตนเยเนวฯ สพฺพปเทสูติ อวสิฏฺฐปเทสุ ตติยาทีสุ โกฏฺฐาเสสุฯ

[221-222] น อตฺตนิ อธีโนติ น อตฺตายตฺโตฯ ปราธีโนติ ปรายตฺโตฯ อปราธีนตาย ภุโช วิย อตฺตโน กิจฺเจ เอสิตพฺโพติ ภุชิสฺโสฯ สวโสติ อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตโก’’ติฯ อนุทกตาย กํ ปานียํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโรติ อาห ‘‘นิรุทกํ ทีฆมคฺค’’นฺติฯ

[223] ตตฺราติ ตสฺมิํ ทสฺสเนฯ อยนฺติ อิทานิ วุจฺจมานา สทิสตาฯ เยน อิณาทีนํ อุปมาภาโว, กามจฺฉนฺทาทีนญฺจ อุปเมยฺยภาโว โหติ, โส เนสํ อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ สทิสตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โย ยมฺหิ กามจฺฉนฺเทน รชฺชตีติ โย ปุคฺคโล ยมฺหิ กามราคสฺส วตฺถุภูเต ปุคฺคเล กามจฺฉนฺทวเสน รตฺโต โหติฯ ตํ วตฺถุํ คณฺหาตีติ ตํ ตณฺหาวตฺถุํ ‘‘มเมต’’นฺติ คณฺหาติฯ

อุปทฺทเวถาติ อุปทฺทวํ กโรถฯ

นกฺขตฺตสฺสาติ มหสฺสฯ มุตฺโตติ พนฺธนโต มุตฺโตฯ

วินเย อปกตญฺญุนาติ วินยกฺกเม อกุสเลนฯ โส หิ กปฺปิยากปฺปิยํ ยาถาวโต น ชานาติฯ เตนาห ‘‘กิสฺมิญฺจิเทวา’’ติอาทิฯ

คจฺฉติปีติ โถกํ โถกํ คจฺฉติปิฯ คจฺฉนฺโต ปน ตาย เอว อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตตาย ตตฺถ ตตฺถ ติฏฺฐติปิฯ อีทิเส กนฺตาเร คโต ‘‘โก ชานาติ กิํ ภวิสฺสตี’’ติ นิวตฺตติปิ, ตสฺมา คตฏฺฐานโต อคตฏฺฐานเมว พหุตรํ โหติฯ สทฺธาย คณฺหิตุํ สทฺเธยฺยํ วตฺถุํ ‘‘อิทเมว’’นฺติ สทฺทหิตุํ น สกฺโกติฯ อตฺถิ นตฺถีติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, นตฺถิ นุ โข’’ติฯ อรญฺญํ ปวิฏฺฐสฺส อาทิมฺหิ เอว สปฺปนํ อาสปฺปนํฯ ปริ ปริโต, อุปรูปริ วา สปฺปนํ ปริสปฺปนํฯ อุภเยนปิ ตตฺเถว ปริพฺภมนํ วทติฯ เตนาห ‘‘อปริโยคาหน’’นฺติฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ อรญฺญสญฺญาย อุปฺปนฺนํ ฉมฺภิตภาวํ, อุตฺราสนฺติ อตฺโถฯ

[224] ตตฺรายํ สทิสตาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน สทิสตา เวทิตพฺพาฯ ยทคฺเคน หิ กามจฺฉนฺทาทโย อิณาทิสทิสา, ตทคฺเคน เตสํ ปหานํ อาณณฺยาทิสทิสํ อภาโวติ กตฺวาฯ ฉ ธมฺเมติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ภาเวตฺวาติ พฺรูเหตฺวาฯ มหาสติปฏฺฐาเน (ที. นิ. 2.372-374) วณฺณยิสฺสาม ตตฺถสฺส อนุปฺปนฺนานุปฺปาทนอุปฺปนฺนปหานาทิวิภาวนวเสน สวิเสสํ ปาฬิยา อาคตตฺตาฯ เอส นโย พฺยาปาทาทิปฺปหานกภาเวปิฯ ปรวตฺถุมฺหีติ อารมฺมณภูเต ปรสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ

อนตฺถกโรติ อตฺตโน ปรสฺส จ อนตฺถาวโหฯ ฉ ธมฺเมติ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค , กมฺมสฺสกตา, ปฏิสงฺขานพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ตตฺเถวาติ มหาสติปฏฺฐาเนเยว (ที. นิ. 2.372-374)ฯ จาริตฺตสีลํ อุทฺทิสฺส ปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ อาจารปณฺณตฺติฯ

พนฺธนาคารํ ปเวสิตตฺตา อลทฺธนกฺขตฺตานุภโว ปุริโส ‘‘นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคารํ ปเวสิโต ปุริโส’’ติ วุตฺโต, นกฺขตฺตทิวเส เอว วา ตทนนุภวนตฺถํ ตถา กโตฯ มหาอนตฺถกรนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถหาปนมุเขน มหโต อนตฺถสฺส การกํฯ ฉ ธมฺเมติ อติโภชเน นนิมิตฺตคฺคาโห, อิริยาปถสมฺปริวตฺตนตา, อาโลกสญฺญามนสิกาโร, อพฺโภกาสวาโส, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ

อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺเจ มหาอนตฺถกรนฺติ ปรายตฺตตาปาทนโต วุตฺตนเยน มหโต อนตฺถสฺส การกนฺติฯ อตฺโถ ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตญฺญุตา, วุฑฺฒเสวิตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ

พลวาติ ปจฺจตฺถิกวิธมนสมตฺเถน พเลน พลวาฯ สชฺชาวุโธติ สนฺนทฺธธนุอาทิอาวุโธฯ สูรวีรเสวกชนวเสน สปริวาโรฯ ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ปุริสํฯ พลวนฺตตาย, สชฺชาวุธตาย, สปริวารตาย จ โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลาเยยฺยุํฯ อนตฺถการิกาติ สมฺมาปฏิปตฺติยา วิพนฺธกรณโต วุตฺตนเยน อนตฺถการิกาฯ ฉ ธมฺเมติ พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตญฺญุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติ อิเม ฉ ธมฺเมฯ ยถา พาหุสจฺจาทีนิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ วิจิกิจฺฉาย ปีติ อิธาปิ พหุสฺสุตตาทโย คหิตาฯ กลฺยาณมิตฺตตา สปฺปายกถา วิย ปญฺจนฺนํ, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส อนุจฺฉวิกเสวนตา เวทิตพฺพาฯ สมฺมาปฏิปตฺติยา อปฺปฏิปตฺตินิมิตฺตตามุเขน วิจิกิจฺฉา มิจฺฉาปฏิปตฺติเมว ปริพฺรูเหตีติ ตสฺสา ปหานํ ทุจฺจริตวิธูนนูปาโยติ อาห ‘‘ทุจฺจริตกนฺตารํ นิตฺถริตฺวา’’ติอาทิฯ

[225] ปาโมชฺชํ นาม ตรุณปีติ, สา กถญฺจิปิ ตุฏฺฐาวตฺถาติ อาห ‘‘ปาโมชฺชํ ชายตีติ ตุฏฺฐากาโร ชายตี’’ติฯ ตุฏฺฐสฺสาติ โอกฺกนฺติกภาวปฺปตฺตาย ปีติยา วเสน ตุฏฺฐสฺสฯ อตฺตโน สวิปฺผาริกตาย, อตฺตสมุฏฺฐานปณีตรูปุปฺปตฺติยา จ สกลสรีรํ โขภยมานา ผรณลกฺขณา ปีติ ชายติฯ

ปีติสหิตํ ปีติ อุตฺตรปทโลเปน, กิํ ปน ตํ ? มโนฯ ปีติ มโน เอตสฺสาติ ปีติมโน, ตสฺส ปีติมนสฺสฯ ตยิทํ อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสา’’ติ อาหฯ กาโยติ อิธ อรูปกลาโป อธิปฺเปโต, น เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยเมวาติ อาห ‘‘นามกาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ, ปสฺสทฺธิทฺวยสฺส ปีติวเสเนตฺถ ปสฺสมฺภนํ อธิปฺเปตํฯ วิคตทรโถติ ปหีนอุทฺธจฺจาทิกิเลสทรโถฯ วุตฺตปฺปการาย ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน เจตสิกสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตเยว ตํสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏฺฐสรีรตาย กายิกมฺปิ สุขํ เวเทตีติ อาห ‘‘กายิกมฺปิ เจตสิกมฺปิ สุขํ เวทยตี’’ติฯ อิมินาติ ‘‘สุขํ ปฏิสํเวเทตี’’ติ เอวํ วุตฺเตนฯ สํกิเลสปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา, ปฐมชฺฌานปกฺขิกตฺตา จ เนกฺขมฺมสุเขนฯ สุขิตสฺสาติ สุขิโนฯ

ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา

[226] ‘‘จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอเตน อุปจารวเสนปิ อปฺปนาวเสนปิ จิตฺตสฺส สมาธานํ กถิตํฯ เอวํ สนฺเต ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทิกา เทสนา กิมตฺถิยาติ อาห ‘‘โส วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ อุปริวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ ปฐมชฺฌานาทิอุปริวตฺตพฺพวิเสสทสฺสนตฺถํฯ น หิ อุปจารสมาธิสมธิคเมน วินา ปฐมชฺฌานาทิวิเสโส สมธิคนฺตุํ สกฺกาฯ ปาโมชฺชุปฺปาทาทีหิ การณปรมฺปรา ทุติยชฺฌานาทิสมธิคเมปิ อิจฺฉิตพฺพาว ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ วิย ทุติยมคฺคาทิสมธิคเมติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺส สมาธิโนติ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ เอวํ สาธารณวเสน วุตฺโต โย อปฺปนาลกฺขโณ, ตสฺส สมาธิโนฯ ปเภททสฺสนตฺถนฺติ ทุติยชฺฌานาทิวิภาคสฺส เจว อภิญฺญาทิวิภาคสฺส จ ปเภททสฺสนตฺถํฯ กโร วุจฺจติ ปุปฺผสมฺภวํ คพฺภาสเย กรียตีติ กตฺวา, กรโต ชาโต กาโย กรชกาโย, ตทุปสนิสฺสโย จตุสนฺตติรูปสมุทาโยฯ กามํ นามกาโยปิ วิเวกเชน ปีติสุเขน ตถาลทฺธุปกาโร, ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิวจนโต ปน รูปกาโย อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อิมํ กรชกาย’’นฺติฯ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺทนํ กโรติฯ ตํ ปน ฌานมเยน ปีติสุเขน กรชกายสฺส ตินฺตภาวาปาทนํ, สพฺพตฺถกเมว ลูขภาวาปนยนนฺติ อาห ‘‘เตเมตี’’ติอาทิ, ตยิทํ อภิสนฺทนํ อตฺถโต ยถาวุตฺตปีติสุขสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ กายสฺส ปริปฺผรณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปริสนฺเทตี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพํ เอตสฺส อตฺถีติ สพฺพวา, ตสฺส สพฺพาวโตฯ อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ อวยวินิ สามิวจนนฺติ อวยวีวิสโย สพฺพ-สทฺโท, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สพฺพโกฏฺฐาสวโต’’ติฯ อผุฏํ นาม น โหติ ยตฺถ ยตฺถ กมฺมชรูปํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตชรูปสฺส อภิพฺยาปนโตฯ เตนาห ‘‘อุปาทินฺนกสนฺตตี’’ติอาทิฯ

[227] เฉโกติ กุสโลฯ ตํ ปนสฺส โกสลฺลํ นฺหานิยจุณฺณานํ สนฺนเน ปิณฺฑีกรเณ จ สมตฺถตาวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปฏิพโล’’ติอาทิฯ กํส-สทฺโท ‘‘มหติยา กํสปาติยา’’ติอาทีสุ สุวณฺเณ อาคโตฯ

‘‘กํโส อุปหโต ยถา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 134) กิตฺติมโลเห, กตฺถจิ ปณฺณตฺติมตฺเต ‘‘อุปกํโส นาม ราชาปิ มหากํสสฺส อตฺรโช’’ติอาทิ, [ชา. อฏฺฐ. 4.10 ฆฏปณฺฑิตชาตกวณฺณนายํ (อตฺถโต สมานํ)] อิธ ปน ยตฺถ กตฺถจิ โลเหติ อาห ‘‘เยน เกนจิ โลเหน กตภาชเน’’ติฯ สฺเนหานุคตาติ อุทกสิเนเหน อนุปวิสนวเสน คตา อุปคตาฯ สฺเนหปเรตาติ อุทกสิเนเหน ปริโต คตา สมนฺตโต ผุฏฺฐา, ตโต เอว สนฺตรพาหิรา ผุฏฺฐา สิเนเหน, เอเตน สพฺพโส อุทเกน เตมิตภาวมาหฯ ‘‘น จ ปคฺฆรณี’’ติ เอเตน ตินฺตสฺสปิ ตสฺส ฆนถทฺธภาวํ วทติฯ เตนาห ‘‘น จ พินฺทุํ พินฺทุ’’นฺติอาทิฯ

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

[229] ตาหิ ตาหิ อุทกสิราหิ อุพฺภิชฺชตีติ อุพฺภิทํ, อุพฺภิทํ อุทกํ เอตสฺสาติ อุพฺภิโททโกฯ อุพฺภินฺนอุทโกติ นทีตีเร ขตกูปโก วิย อุพฺภิชฺชนกอุทโกฯ อุคฺคจฺฉนกอุทโกติ ธาราวเสน อุฏฺฐหนอุทโกฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุพฺภิโททโกว รหโท คหิโต, น อิตโรติ อาห ‘‘เหฏฺฐา อุคฺคจฺฉนอุทกญฺหี’’ติอาทิฯ ธารานิปาตปุพฺพุฬเกหีติ ธารานิปาเตหิ อุทกปุพฺพุฬเกหิ จ, ‘‘เผณปฏเลหิ จา’’ติ วตฺตพฺพํฯ สนฺนิสินฺนเมวาติ อปริกฺโขภตาย นิจฺจลเมว, สุปฺปสนฺนเมวาติ อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ ‘‘อภิสนฺเทตี’’ติอาทิกํฯ