อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามฯ ทุติยญฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน, สตฺตสุปิ ฐาเนสุ จตุธาติ อตฺโถฯ

สนฺโตสกถาวณฺณนา

[215] ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ ‘‘สนฺตุฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ จีวราทิ ยตฺถ กตฺถจิ ปจฺจเย สนฺตุสฺสเนน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถฯ อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อญฺญตฺตา, ตถา ปณีตํ อิตรํ หีนโต อญฺญตฺตาฯ อเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตาติฯ อิติ เยน ธมฺเมน หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสติ, โส ตถา ปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, เตน สมนฺนาคโตฯ ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ พลนฺติ กายพลํฯ สารุปฺปนฺติ ปกติทุพฺพลาทีนํ อนุจฺฉวิกตาฯ

ยถาลทฺธโต อญฺญสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตายปิ ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิวตฺติตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาหฯ ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหญฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน, น อตฺริจฺฉตาทิวเสน ตํ ปริวตฺเตตฺวาฯ ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ มหคฺฆํ จีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวาปิ ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทญฺญสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ฐิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป.… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ เอวํ เสสปจฺจเยปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีตกํฯ

พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. 73, 128) สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํฯ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺฐีสุ ภิกฺขู นิโยเชนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สมนฺนาคตตฺตาฯ

กายํ ปริหรนฺติ โปเสนฺตีติ กายปริหาริกาฯ ตถา กุจฺฉิปริหาริกา เวทิตพฺพาฯ กุจฺฉิปริหาริกตา จ อชฺโฌหรเณน สรีรสฺส ฐิติยา อุปการกตาวเสน อิจฺฉิตาติ พหิทฺธาว กายสฺส อุปการกตาวเสน กายปริหาริกตา ทฏฺฐพฺพาฯ

ปริกฺขารมตฺตาติ ปริกฺขารคฺคหณํฯ ตตฺรฏฺฐกปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺตนา อนธิฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว ติฏฺฐนกปจฺจตฺถรณํ ฯ ปจฺจตฺถรณาทีนญฺเจตฺถ นวมาทิภาโว ยถาวุตฺตปฏิปาฏิยา ทฏฺฐพฺโพ, น เตสํ ตถา ปตินิยตภาวโตฯ กสฺมา? ตถา นธารณโตฯ ทุปฺโปสภาเวน มหาคชา วิยาติ มหาคชาฯ ยทิ อิตเรปิ อปฺปิจฺฉตาทิสภาวา, กิํ เตสมฺปิ วเสน อยํ เทสนา อิจฺฉิตาติ? โนติ อาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิฯ กายปริหาโร ปโยชนํ เอเตนาติ กายปริหาริกํฯ เตนาห ‘‘กายํ ปริหรณมตฺตเกนา’’ติฯ

จตูสุ ทิสาสุ สุขวิหารตาย สุขวิหารฏฺฐานภูตา จตสฺโส ทิสา เอตสฺสาติ จตุทฺทิโส จตุทฺทิโส เอว จาตุทฺทิโสฯ ตาสุ เอว กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน น ปฏิหนติ, สยํ วา เตน น ปฏิหญฺญตีติ อปฺปฏิโฆฯ สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน สเกน, สนฺเตน, สมเมว จ ตุสฺสนโกฯ ปริจฺจ สยนฺติ, กายจิตฺตานิ ปริสยนฺติ อภิภวนฺตีติ ปริสฺสยา, สีหพฺยคฺฆาทโย, กามจฺฉนฺทาทโย จ, เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา วินยาทีหิ จ สหิตา ขนฺตา, อภิภวิตา จฯ ถทฺธภาวกรภยาภาเวน อฉมฺภีฯ เอโก จเรติ เอกากี หุตฺวา จริตุํ สกฺกุเณยฺยฯ ขคฺควิสาณกปฺโปติ ตาย เอว เอกวิหาริตาย ขคฺคมิคสิงฺคสโมฯ

อสญฺชาตวาตาภิฆาเตหิ สิยา สกุโณ อปกฺขโกติ ‘‘ปกฺขี สกุโณ’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺโตฯ

นีวรณปฺปหานกถาวณฺณนา

[216] วตฺตพฺพตํ อาปชฺชตีติ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน อรญฺเญ ติรจฺฉานคตานํ วิย, วนจรกานํ วิย จ นิวาสมตฺตเมว, น ปน อรญฺญวาสานุจฺฉวิกา กาจิ สมฺมาปฏิปตฺตี’’ติ อปวาทวเสน วตฺตพฺพตํ, อารญฺญเกหิ วา ติรจฺฉานคเตหิ, วนจรวิสภาคชเนหิ วา สทฺธิํ วิปฺปฏิปตฺติวเสน วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ กาฬกสทิสตฺตา กาฬกํ, ถุลฺลวชฺชํฯ ติลกสทิสตฺตา ติลกํ, อณุมตฺตวชฺชํฯ

วิวิตฺตนฺติ ชนวิวิตฺตํฯ เตนาห ‘‘สุญฺญ’’นฺติฯ ตํ ปน ชนสทฺทโฆสาภาเวเนว เวทิตพฺพํ สทฺทกณฺฏกตฺตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ เอตเทวาติ นิสฺสทฺทตํเยวฯ วิหาโร ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล อาวาโสฯ อฑฺฒโยโคติ ทีฆปาสาโท, ‘‘ครุฬสณฺฐานปาสาโท’’ติปิ วทนฺติฯ ปาสาโทติ จตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท ฯ อฏฺโฏ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนโยคฺโค จตุปญฺจภูมโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปติสฺสยวิเสโสฯ อปโร นโย วิหาโร นาม ทีฆมุขปาสาโทฯ อฑฺฒโยโค เอกปสฺสจฺฉทนกเสนาสนํฯ ตสฺส กิร เอกปสฺเส ภิตฺติ อุจฺจตรา โหติ, อิตรปสฺเส นีจา, เตน ตํ เอกปสฺสฉทนกํ โหติฯ ปาสาโท นาม อายตจตุรสฺสปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนกํ จนฺทิกงฺคณยุตฺตํฯ คุหา นาม เกวลา ปพฺพตคุหาฯ เลณํ ทฺวารพทฺธํ ปพฺภารํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ มณฺฑโปติ สาขามณฺฑโปฯ

วิหารเสนาสนนฺติ ปติสฺสยภูตํ เสนาสนํฯ มญฺจปีฐเสนาสนนฺติ มญฺจปีฐญฺเจว มญฺจปีฐสมฺพนฺธเสนาสนญฺจฯ จิมิลิกาทิ สนฺถริตพฺพโต สนฺถตเสนาสนํฯ อภิสงฺขรณาภาวโต สยนสฺส นิสชฺชาย จ เกวลํ โอกาสภูตํ เสนาสนํฯ ‘‘วิวิตฺตํ เสนาสน’’นฺติ อิมินา เสนาสนคฺคหเณน สงฺคหิตเมว สามญฺญโชตนาภาวโตฯ

ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อรญฺญ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิม ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคต’’นฺติ อิทํ วินเย ตถา อาคตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อภิธมฺเมปิ ปน ‘‘อรญฺญนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) อาคตเมวฯ ตตฺถ หิ ยํ น คามปเทสนฺโตคธํ, ตํ ‘‘อรญฺญ’’นฺติ นิปฺปริยายวเสน ตถา วุตฺตํฯ ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.31) ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ,ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสมีปํฯ