สติสมฺปชญฺญกถาวณฺณนา

[214] สมนฺตโต, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตญาณํฯ ตสฺส วิภชนํ สมฺปชญฺญภาชนียํ, ตสฺมิํ สมฺปชญฺญภาชนียมฺหิฯ อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมน’’นฺติฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตน’’นฺติฯ นิวตฺตนนฺติ จ นิวตฺติมตฺตํฯ นิวตฺติตฺวา ปน คมนํ คมนเมวฯ อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโตฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม, ปจฺฉโต อปหรณํ ปฏิกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฐาเนปี’’ติอาทิมาหฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขสํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ นิทสฺเสติฯ

สมฺมา ปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ สมฺปชานสทฺทสฺส สมฺปชญฺญปริยายตา ปุพฺเพ วุตฺตา เอวฯ สมฺปชญฺญํ กโรเตวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ เอวฯ สมฺปชญฺญสฺส วา กาโร เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีฯ ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน สห อตฺเถน วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิฯ สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน หิตสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถาปิ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิเต กมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ตูเลตฺวา ตีเรตฺวา ปฏิสงฺขายาติ, อตฺโถฯ สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถํ คมนํ สงฺคหิตํฯ อสุภทสฺสนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา โพธิํ วา ทิสฺวาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอโสฯ สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยวฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

ตสฺมิํ ปนาติ สาตฺถกสมฺปชญฺญวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถฯ ‘‘อตฺโถติ ธมฺมโต วฑฺฒี’’ติ ยํ สาตฺถกนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ สปฺปายํ เอวาติ สิยา กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิยาติ จิตฺตกมฺมกตา ปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา วิจิตฺตกมฺมา ปฏิมาโย วิยฯ อสมเปกฺขนํ เคหสฺสิต อญฺญาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.308)ฯ หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโยฯ วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโยฯ

ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขูนํ อนุวตฺตนกถา อาจิณฺณา, อนนุวตฺตนกถา ปน ตสฺสา ทุติยา นาม โหตีติ อาห ‘‘ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา’’ติฯ เอวนฺติ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วุตฺตาการํ ปจฺจามสติ, น ‘‘ปุริสสฺส มาตุคามาสุภ’’นฺติอาทิกํ วุจฺจมานํฯ

โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานตาย ภาวนาย อารมฺมณํ ‘‘กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ โคจร’’นฺติฯ อุคฺคเหตฺวาติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทนวเสน อุคฺคเหตฺวา ฯ

หรตีติ กมฺมฏฺฐานํ ปวตฺเตติ, ยาว ปิณฺฑปาตปฏิกฺกมา อนุยุญฺชตีติ อตฺโถฯ น ปจฺจาหรตีติ อาหารูปโยคโต ยาว ทิวาฐานุปสงฺกมนา กมฺมฏฺฐานํ น ปฏิเนติฯ สรีรปริกมฺมนฺติ มุขโธวนาทิสรีรปฏิชคฺคนํฯ ทฺเว ตโย ปลฺลงฺเกติ ทฺเว ตโย นิสชฺชาวาเร ทฺเว ตีณิ อุณฺหาสนานิฯ เตนาห ‘‘อุสุมํ คาหาเปนฺโต’’ติฯ กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ กมฺมฏฺฐานมุเขเนว กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโต เอว, เตน ‘‘ปตฺโตปิ อเจตโน’’ติอาทินา (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.214) วกฺขมานํ กมฺมฏฺฐานํ, ยถาปริหริยมานํ วา อวิชหิตฺวาติ ทสฺเสติฯ ตเถวาติ ติกฺขตฺตุเมวฯ ปริโภคเจติยโต สารีริกเจติยํ ครุตรนฺติ กตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิตฺวา’’ติ ปุพฺพกาลกิริยาย วเสน วุตฺตํฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ ‘‘เจติยํ พาธยมานา โพธิสาขา หริตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ พุทฺธคุณานุสฺสรณวเสเนว โพธิยํ ปณิปาตกรณนฺติ อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต สมฺมุขา วิย นิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา’’ติฯ คามสมีเปติ คามสฺส อุปจารฏฺฐาเนฯ ชนสงฺคหตฺถนฺติ ‘‘มยิ อกเถนฺเต เอเตสํ โก กเถสฺสตี’’ติ ธมฺมานุคฺคเหน ชนสงฺคหตฺถํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘ธมฺมกถา นาม กเถตพฺพา เอวา’’ติ อฏฺฐกถาจริยา วทนฺติ, ยสฺมา จ ธมฺมกถา กมฺมฏฺฐานวินิมุตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมาฯ กมฺมฏฺฐานสีเสเนวาติ อตฺตนา ปริหริยมานํ กมฺมฏฺฐานํ อวิชหนฺโต ตทนุคุณํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวาฯ อนุโมทนํ วตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสเนวา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

สมฺปตฺตปริจฺเฉเทเนวาติ ‘‘ปริจิโต อปริจิโต’’ติอาทิ วิภาคํ อกตฺวา สมฺปตฺตโกฏิยา เอว, สมาคมมตฺเตเนวาติ อตฺโถฯ ภเยติ ปรจกฺกาทิภเยฯ

‘‘กมฺมชเตโช’’ติ คหณิํ สนฺธายาหฯ กมฺมฏฺฐานํ วีถิํ นาโรหติ ขุทาปริสฺสเมน กิลนฺตกายตฺตา สมาธานาภาวโตฯ อวเสสฏฺฐาเนติ ยาคุยา อคฺคหิตฏฺฐาเนฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ กมฺมฏฺฐานุปฏฺฐานสฺส อวิจฺเฉททสฺสนเมตํ, ยถา โปงฺขานุโปงฺขํ ปวตฺตาย สรปฏิปาติยา อนวิจฺเฉโท, เอวเมตสฺสปีติฯ

นิกฺขิตฺตธุโร ภาวนานุโยเคฯ วตฺตปฏิปตฺติยา อปูรเณน สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวาฯ ‘‘กาเมสุ อวีตราโค โหติ, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตี’’ติ (ที. นิ. 3.320; ม. นิ. 1.186) เอวํ วุตฺตปญฺจวิธเจโตขิลวินิพนฺธจิตฺโตฯ จริตฺวาติ ปวตฺติตฺวาฯ

คตปจฺจาคติกวตฺตวเสนาติ ภาวนาสหิตํเยว ภิกฺขาย คตปจฺจาคตํ คมนปจฺจาคมนํ เอตสฺส อตฺถีติ คตปจฺจาคติกํ, ตเทว วตฺตํ, ตสฺส วเสนฯ อตฺตกามาติ อตฺตโน หิตสุขํ อิจฺฉนฺตา, ธมฺมจฺฉนฺทวนฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺโม หิ หิตํ ตนฺนิมิตฺตกญฺจ สุขนฺติฯ อถ วา วิญฺญูนํ นิพฺพิเสสตฺตา, อตฺตภาวปริยาปนฺนตฺตา จ อตฺตา นาม ธมฺโม, ตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตกามาฯ

อุสภํ นาม วีสติ ยฏฺฐิโยฯ ตาย สญฺญายาติ ตาย ปาสาณสญฺญาย, เอตฺตกํ ฐานํ อาคตาติ ชานนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ โสเยว นโยติ ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิโก โย ฐาเน วุตฺโต, โส เอว นิสชฺชายปิ นโยฯ ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตานํ ฉินฺนภตฺตภาวภเยนปิ โยนิโสมนสิการํ ปริพฺรูเหติฯ มทฺทนฺตาติ ธญฺญกรณฏฺฐาเน สาลิสีสานิ มทฺทนฺตาฯ

มหาปธานํ ปูเชสฺสามีติ อมฺหากํ อตฺถาย โลกนาเถน ฉวสฺสานิ กตํ ทุกฺกรจริยเมวาหํ ยถาสตฺติ ปูเชสฺสามีติฯ ปฏิปตฺติปูชา หิ สตฺถุปูชา, น อามิสปูชาติฯ ‘‘ฐานจงฺกมเมวา’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพอิริยาปถวเสน วุตฺตํ, น โภชนาทิกาเลสุ อวสฺสํ กตฺตพฺพนิสชฺชาย ปฏิกฺเขปวเสนฯ

วีถิํ โอตริตฺวา อิโต จิโต จ อโนโลเกตฺวา ปฐมเมว วีถิโย สลฺลกฺเขตพฺพาติ อาห ‘‘วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา’’ติฯ

ยํ สนฺธาย วุจฺจติ ‘‘ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตนา’’ติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23; อ. นิ. 6.58; มหานิ. 206) วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ กตฺวาฯ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ ปฏิกฺเขปทสฺสนํฯ

ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ, ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถ อิโต ปเรสุปิฯ ตตฺถ ปจฺเจกโพธิยา อุปนิสฺสยสมฺปทา กปฺปานํ ทฺเว อสงฺเขฺยยฺยานิ, สตสหสฺสญฺจ ตชฺชาปุญฺญญาณสมฺภรณํฯ สาวกโพธิยา อคฺคสาวกานํ อสงฺเขฺยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสญฺจ, มหาสาวกานํ (เถรคา. อฏฺฐ. 2.1288) สตสหสฺสเมว ตชฺชาปุญฺญญาณสมฺภรณํฯ อิตเรสํ อตีตาสุ ชาตีสุ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสยวเสน นิพฺพตฺติตํ นิพฺเพธภาคิยํ กุสลํฯ พาหิโย ทารุจีริโยติ พาหิยวิสเย สญฺชาตสํวฑฺฒตาย พาหิโย, ทารุจีรปริหรเณน ทารุจีริโยติ จ สมญฺญาโตฯ โส หิ อายสฺมา ‘‘ตสฺมาติห เต, พาหิย, เอวํ สิกฺขิตพฺพํ ‘ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสตี’ติ, เอวญฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพํฯ ยโต โข เต พาหิย ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติ, สุเต, มุเต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตํ ภวิสฺสติ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น เตนฯ ยโต ตฺวํ, พาหิย, น เตน, ตโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถฯ ยโต ตฺวํ, พาหิย, น ตตฺถ, ตโต ตฺวํ, พาหิย, เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ (อุทา. 10) เอตฺตกาย เทสนาย อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ เอวํ สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ มหาปญฺญตาทิทีปนานิ สุตฺตปทานิ วิตฺถารโต เวทิตพฺพานิฯ

ตนฺติ อสมฺมุยฺหนํ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานมากาเรเนว เวทิตพฺพํฯ ‘‘อตฺตา อภิกฺกมตี’’ติ อิมินา อนฺธปุถุชฺชนสฺส ทิฏฺฐิคาหวเสน อภิกฺกเม สมฺมุยฺหนํ ทสฺเสติ, ‘‘อหํ อภิกฺกมามี’’ติ ปน อิมินา มานคาหวเสนฯ ตทุภยํ ปน ตณฺหาย วินา น โหตีติ ตณฺหคาหวเสนปิ สมฺมุยฺหนํ ทสฺสิตเมว โหติฯ ‘‘ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต’’ติ วตฺวา ตํ อสมฺมุยฺหนํ เยน ฆนวินิพฺโภเคน โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิกฺกมามี’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ยสฺมา วาโยธาตุยา อนุคตา เตโชธาตุ อุทฺธรณสฺส ปจฺจโยฯ อุทฺธรณคติกา หิ เตโชธาตูติฯ อุทฺธรเณ วาโยธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสญฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเกกปาทุทฺธรเณ…เป.… พลวติโยติ อาหฯ ยสฺมา ปน เตโชธาตุยา อนุคตา วาโยธาตุ อติหรณวีติหรณานํ ปจฺจโยฯ ติริยคติกาย หิ วาโยธาตุยา อติหรณวีติหรเณสุ สาติสโย พฺยาปาโรติฯ เตโชธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา อิมาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสญฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา อติหรณวีติหรเณสู’’ติ อาหฯ สติปิ อนุคมกอนุคนฺตพฺพตาวิเสเส เตโชธาตุวาโยธาตุภาวมตฺตํ สนฺธาย ตถา-สทฺทคฺคหณํ,ฯ ตตฺถ อกฺกนฺตฏฺฐานโต ปาทสฺส อุกฺขิปนํ อุทฺธรณํฯ ฐิตฏฺฐานํ อติกฺกมิตฺวา ปุรโต หรณํ อติหรณํ, ขาณุอาทิปริหรณตฺถํ, ปติฏฺฐิตปาทฆฏฺฏนปริหรณตฺถํ วา ปสฺเสน หรณํ วีติหรณํฯ ยาว ปติฏฺฐิตปาโท, ตาว อาหรณํ อติหรณํ, ตโต ปรํ หรณํ วีติหรณนฺติ อยํ วา เอเตสํ วิเสโสฯ

ยสฺมา ปถวีธาตุยา อนุคตา อาโปธาตุ โวสฺสชฺชนสฺส ปจฺจโยฯ ครุตรสภาวา หิ อาโปธาตูติฯ โวสฺสชฺชเน ปถวีธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตสฺมา ตาสํ ทฺวินฺนเมตฺถ สามตฺถิยโต อธิมตฺตตา, อิตราสญฺจ โอมตฺตตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โวสฺสชฺชเน…เป.… พลวติโย’’ติฯ ยสฺมา ปน อาโปธาตุยา อนุคตา ปถวีธาตุ สนฺนิกฺเขปนสฺส ปจฺจโย, ปติฏฺฐาภาเว วิย ปติฏฺฐาปเนปิ ตสฺสา สาติสยกิจฺจตฺตา อาโปธาตุยา ตสฺสา อนุคตภาโว, ตถา ฆฏฺฏนกิริยาย ปถวีธาตุยา วเสน สนฺนิรุชฺฌนสฺส สิชฺฌนโต ตตฺถาปิ ปถวีธาตุยา อาโปธาตุอนุคตภาโว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา สนฺนิกฺเขปนสนฺนิรุชฺฌเนสู’’ติฯ

ตตฺถาติ ตสฺมิํ อภิกฺกมเน, เตสุ วา วุตฺเตสุ อุทฺทรณาทีสุ โกฏฺฐาเสสุฯ อุทฺธรเณติ อุทฺธรณกฺขเณฯ รูปารูปธมฺมาติ อุทฺธรณากาเรน ปวตฺตา รูปธมฺมา, ตํสมุฏฺฐาปกา อรูปธมฺมา จฯ

อติหรณํ น ปาปุณนฺติ ขณมตฺตาวฏฺฐานโตฯ ตตฺถ ตตฺเถวาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปนฺนา, ตตฺถ ตตฺเถวฯ น หิ ธมฺมานํ เทสนฺตรสงฺกมนํ อตฺถิฯ ‘‘ปพฺพํ ปพฺพ’’ติอาทิ อุทฺธรณาทิโกฏฺฐาเส สนฺธาย สภาคสนฺตติวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อติอิตฺตโร หิ รูปธมฺมานมฺปิ ปวตฺติกฺขโณ, คมนสฺสาทีนํ, เทวปุตฺตานํ เหฏฺฐุปริเยน ปฏิมุขํ ธาวนฺตานํ สิรสิ ปาเท จ พนฺธขุรธารา สมาคมโตปิ สีฆตโรฯ ยถา ติลานํ ภชฺชิยมานานํ ปฏปฏายเนน เภโท ลกฺขียติ, เอวํ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปาเทนาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏปฏายนฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปนฺนา หิ เอกนฺตโต ภิชฺชนฺตีติฯ ‘‘สทฺธิํ รูเปนา’’ติ อิทํ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส นิโรเธน สทฺธิํ นิรุชฺฌนกรูปธมฺมานํ วเสน วุตฺตํ, ยํ ตโต สตฺตรสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปนฺนํฯ อญฺญถา ยทิ รูปารูปธมฺมา สมานกฺขณา สิยุํ, ‘‘รูปํ ครุปริณามํ ทนฺธนิโรธ’’นฺติอาทิวจเนหิ วิโรโธ สิยา, ตถา ‘‘นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.48) เอวํ อาทิปาฬิยาฯ จิตฺตเจตสิกา หิ สารมฺมณสภาวา ยถาพลํ อตฺตโน อารมฺมณปจฺจยภูตมตฺถํ วิภาเวนฺโต เอว อุปฺปชฺชนฺตีติ เตสํ ตํสภาวนิปฺผตฺติอนนฺตรํ นิโรโธฯ รูปธมฺมา ปน อนารมฺมณา ปกาเสตพฺพา, เอวํ เตสํ ปกาเสตพฺพภาวนิปฺผตฺติ โสฬสหิ จิตฺเตหิ โหตีติ ตงฺขณายุกตา เตสํ อิจฺฉิตา, ลหุวิญฺญาณวิสยสงฺคติมตฺตปฺปจฺจยตาย ติณฺณํ ขนฺธานํ, วิสยสงฺคติมตฺตตาย จ วิญฺญาณสฺส ลหุปริวตฺติตา, ทนฺธมหาภูตปฺปจฺจยตาย รูปธมฺมานํ ทนฺธปริวตฺติตาฯ นานาธาตุยา ยถาภูตญาณํ โข ปน ตถาคตสฺเสว, เตน จ ปุเรชาตปจฺจโย รูปธมฺโมว วุตฺโต, ปจฺฉาชาตปจฺจโย จ ตเถวาติ รูปารูปธมฺมานํ สมานกฺขณตา น ยุชฺชเตวฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌตีติ ยํ ปุริมุปฺปนฺนํ จิตฺตํ, ตํ อญฺญํ, ตํ ปน นิรุชฺฌนฺตํ อปรสฺส อนนฺตราทิปจฺจยภาเวเนว นิรุชฺฌตีติ ตถาลทฺธปจฺจยํ อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํฯ ยทิ เอวํ เตสํ อนฺตโร ลพฺเภยฺยาติ? โนติ อาห ‘‘อวีจิ มนุปฺปพนฺโธ’’ติ, ยถา วีจิ อนฺตโร น ลพฺภติ, ‘‘ตเทเวต’’นฺติ อวิเสสวิทู มญฺญนฺติ, เอวํ อนุ อนุ ปพนฺโธ จิตฺตสนฺตาโน รูปสนฺตาโน จ นทีโสโตว นทิยํ อุทกปฺปวาโห วิย วตฺตติฯ

อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโต เปกฺขน’’นฺติฯ ยสฺมา ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ, ติฏฺฐติ, นิสีทติ วา ตทภิมุขํ เปกฺขนํ อาโลกิตํ, ตสฺมา ตทนุคตวิทิสาโลกนํ วิโลกิตนฺติ อาห ‘‘วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขน’’นฺติฯ สมฺมชฺชนปริภณฺฑาทิกรเณ โอโลกิตสฺส, อุลฺโลกหรณาทีสุ อุลฺโลกิตสฺส, ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺตปริสฺสยสฺส ปริวชฺชนาทีสุ อปโลกิตสฺส สิยา สมฺภโวติ อาห ‘‘อิมินา วา มุเขน สพฺพานิปิ ตานิ คหิตาเนวา’’ติฯ

กายสกฺขินฺติ กาเยน สจฺฉิกตวนฺตํ, ปจฺจกฺขการินนฺติ อตฺโถฯ โส หิ อายสฺมา วิปสฺสนากาเล ‘‘ยเมวาหํ อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตํ นิสฺสาย สาสเน อนภิรติอาทิวิปฺปการํ ปตฺโต, ตเมว สุฏฺฐุ นิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุสฺสาหชาโต พลวหิโรตฺตปฺโป, ตตฺถ จ กตาธิการตฺตา อินฺทฺริยสํวเร อุกฺกํสปารมิปฺปตฺโต, เตเนว นํ สตฺถา ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, ยทิทํ นนฺโท’’ติ (อ. นิ. 1.235) เอตทคฺเค ฐเปสิฯ

สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพา อาโลกิตวิโลกิตสฺสาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ กมฺมฏฺฐานาวิชหนสฺเสว โคจรสมฺปชญฺญภาวโตติ วุตฺตเมวตฺถํ เหตุภาเวน ปจฺจามสติฯ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํ, ขนฺธาทิกมฺมฏฺฐานา อญฺโญ อุปาโย น คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ อาโลกิตาทิสมญฺญาปิ ยสฺมา ธมฺมมตฺตสฺเสว ปวตฺติวิเสโส, ตสฺมา ตสฺส ยาถาวโต ปชานนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จิตฺตกิริยวาโยธาตุวิปฺผารวเสนาติ กิริยมยจิตฺตสมุฏฺฐานาย วาโยธาตุยา จลนาการปฺปวตฺติวเสนฯ อโธ สีทตีติ อโธ คจฺฉติฯ อุทฺธํ ลงฺเฆตีติ ลงฺฆํ วิย อุปริ คจฺฉติฯ

องฺคกิจฺจํ สาธยมานนฺติ ปธานภูตองฺคกิจฺจํ นิปฺผาเทนฺตํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘ปฐมชวเนปิ…เป.… น โหตี’’ติ อิทํ ปญฺจทฺวารวีถิยํ ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ รชฺชนาทีนํ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

ตตฺถ หิ อาวชฺชน โวฏฺฐพฺพปนานํ อโยนิโส อาวชฺชนโวฏฺฐพฺพนวเสน อิฏฺเฐ อิตฺถิรูปาทิมฺหิ โลภมตฺตํ, อนิฏฺเฐ จ ปฏิฆมตฺตํ อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร ปน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ รชฺชนาทิ โหติฯ ตสฺส ปญฺจทฺวารชวนํ มูลํ, ยถาวุตฺตํ วา สพฺพํ ภวงฺคาทิฯ เอวํ มโนทฺวารชวนสฺส มูลวเสน มูลปริญฺญา วุตฺตาฯ อาคนฺตุกตาวกาลิกตา ปน ปญฺจทฺวารชวนสฺเสว อปุพฺพภาววเสน, อิตฺตรภาววเสน จ วุตฺตาฯ ‘‘เหฏฺฐุปริยวเสน ภิชฺชิตฺวา ปติเตสู’’ติ เหฏฺฐิมสฺส อุปริมสฺส จ อปราปรํ ภงฺคปฺปตฺติมาหฯ

ตนฺติ ชวนํ, ตสฺส อยุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาคนฺตุโก อพฺภาคโตฯ

อุทยพฺพยปริจฺฉินฺโน ตาวตโก กาโล เอเตสนฺติ ตาวกาลิกานิฯ

เอตํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ สมวาเยติ สามคฺคิยํ ฯ ตตฺถาติ ปญฺจกฺขนฺธวเสน อาโลกนวิโลกเน ปญฺญายมาเน ตพฺพินิมุตฺโต โก เอโก อาโลเกติ, โก วิโลเกติฯ

‘‘อุปนิสฺสยปจฺจโย’’ติ อิทํ สุตฺตนฺตนเยน ปริยายโต วุตฺตํฯ สหชาตปจฺจโยติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อญฺญมญฺญสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยานมฺปิ ลพฺภนโตฯ

กาเล สมญฺฉิตุํ ยุตฺตกาเล สมญฺฉนฺตสฺสฯ ตถา ปสาเรนฺตสฺสาติ เอตฺถาปิฯ มณิสปฺโป นาม เอกา สปฺปชาตีติ วทนฺติฯ ลฬนนฺติ กมฺปนํ, ลีฬากรณํ วาฯ

อุณฺหปกติโก ปริฬาหพหุลกาโยฯ สีลวิทูสเนน อหิตาวหตฺตา มิจฺฉาชีววเสน อุปฺปนฺนํ อสปฺปายํฯ ‘‘จีวรมฺปิ อเจตน’’นฺติอาทินา จีวรสฺส วิย กาโยปิ อเจตโนติ กายสฺส อตฺตสุญฺญตาวิภาวเนน ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ ปริทีเปนฺโต อิตรีตรสนฺโตสสฺส การณํ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

จตุปญฺจคณฺฐิกาหโตติ อาหตจตุปญฺจคณฺฐิโก, จตุปญฺจคณฺฐิกาหิ วา อาหโต ตถาฯ

อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถติ อฏฺฐวิโธปิ ปโยชนวิเสโส มหาสิวตฺเถรวาทวเสน ‘‘อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา’’ติอาทินา (ม. นิ. 1.23, 422; ม. นิ. 2.387; อ. นิ. 2.341; 8.9; ธ. ส. 1355; วิภ. 518; มหานิ. 206) นเยน วุตฺโต ทฏฺฐพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข ‘‘เนว ทวายาติอาทินา (ม. นิ. 1.23, 422; ม. นิ. 2.387; อ. นิ. 8.9; ธ. ส. 1355; วิภ. 518; มหานิ. 206) นเยนา’’ติ ปน ปฏิกฺเขปงฺคทสฺสนมุเขน เทสนาย อาคตตฺตา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปถวิสนฺธารกชลสฺส ตํสนฺธารกวายุนา วิย ปริภุตฺตสฺส อาหารสฺส วาโยธาตุยาว อาสเย อวฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘วาโยธาตุวเสเนว ติฏฺฐตี’’ติฯ อติหรตีติ ยาว มุขา อภิหรติฯ วีติหรตีติ ตโต กุจฺฉิยํ วีมิสฺสํ กโรนฺโต หรติฯ อติหรตีติ วา มุขทฺวารํ อติกฺกาเมนฺโต หรติฯ วีติหรตีติ กุจฺฉิคตํ ปสฺสโต หรติ, ปริวตฺเตตีติ อปราปรํ จาเรติฯ เอตฺถ จ อาหารสฺส ธารณปริวตฺตนสญฺจุณฺณนวิโสสนานิ ปถวีธาตุสหิตา เอว วาโยธาตุ กโรติ, น เกวลาติ ตานิ ปถวีธาตุยาปิ กิจฺจภาเวน วุตฺตานิฯ อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลตีติ ยถา วาโยธาตุ อาทีหิ อญฺเญหิ วิโสสนํ น โหติ, ตถา อลฺลตฺตญฺจ อนุปาเลติฯ เตโชธาตูติ คหณีสงฺขาตา เตโชธาตุฯ สา หิ อนฺโตปวิฏฺฐํ อาหารํ ปริปาเจติฯ อญฺชโส โหตีติ อาหารสฺส ปเวสนาทีนํ มคฺโค โหติฯ อาภุชตีติ ปริเยสนวเสน, อชฺโฌหรณชิณฺณาชิณฺณตาทิปฏิสํเวทนวเสน จ อาวชฺเชติ, วิชานาตีติ อตฺโถฯ ตํตํวิชานนสฺส ปจฺจยภูโตเยว หิ ปโยโค ‘‘สมฺมาปโยโค’’ติ วุตฺโตฯ เยน หิ ปโยเคน ปริเยสนาทิ นิปฺผชฺชติ, โส ตพฺพิสยวิชานนมฺปิ นิปฺผาเทติ นาม ตทวินาภาวโตฯ อถ วา สมฺมาปโยคํ สมฺมาปฏิปตฺติ มนฺวาย อาคมฺม อาภุชติ สมนฺนาหรติฯ อาโภคปุพฺพโก หิ สพฺโพปิ วิญฺญาณพฺยาปาโรติ ตถา วุตฺตํฯ

คมนโตติ ภิกฺขาจารวเสน โคจรคามํ อุทฺทิสฺส คมนโตฯ ปริเยสนโตติ โคจรคาเม ภิกฺขตฺถํ อาหิณฺฑนโตฯ ปริโภคโตติ อาหารสฺส ปริภุญฺชนโตฯ อาสยโตติ ปิตฺตาทิอาสยโตฯ

อาสยติ เอตฺถ เอกชฺฌํ ปวตฺตมาโนปิ กมฺมผลววตฺถิโต หุตฺวา มริยาทวเสน อญฺญมญฺญํ อสงฺกรโต สยติ ติฏฺฐติ ปวตฺตตีติ อาสโย , อามาสยสฺส อุปริ ติฏฺฐนโก ปิตฺตาทิโกฯ มริยาทตฺโถ หิ อยมากาโรฯ นิธานนฺติ ยถาภุตฺโต อาหาโร นิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ นิธานํ, อามาสโยฯ ตโต นิธานโตฯ อปริปกฺกโตติ คหณีสงฺขาเตน กมฺมชเตเชน อวิปกฺกโตฯ ปริปกฺกโตติ ยถาภุตฺตสฺส อาหารส วิปกฺกภาวโตฯ ผลโตติ นิปฺผตฺติโตฯ นิสฺสนฺทโตติ อิโต จิโต จ นิสฺสนฺทนโตฯ สมฺมกฺขนโตติ สพฺพโส มกฺขนโตฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.294) คเหตพฺโพฯ

สรีรโต เสทา มุจฺจนฺตีติ เวคสํธารเณน อุปฺปนฺนปริฬาหโต สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติฯ อญฺเญ จ โรคา กณฺณสูลภคนฺทราทโยฯ อฏฺฐาเนติ มนุสฺสามนุสฺสปริคฺคหิเต อยุตฺตฏฺฐาเน เขตฺตเทวายตนาทิเกฯ กุทฺธา หิ อมนุสฺสา, มนุสฺสาปิ วา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺติฯ นิสฺสฏฺฐตฺตา เนว อตฺตโน, กสฺสจิ อนิสฺสชฺชิตตฺตา, ชิคุจฺฉนียตฺตา จ น ปรสฺสฯ อุทกตุมฺพโตติ เวฬุนาฬิอาทิอุทกภาชนโตฯ ตนฺติ ฉฑฺฑิตอุทกํฯ

อทฺธานอิริยาปถา จิรตรปฺปวตฺติกา ทีฆกาลิกา อิริยาปถาฯ มชฺฌิมา ภิกฺขาจรณาทิวเสน ปวตฺตาฯ จุณฺณิยอิริยาปถา วิหาเร, อญฺญตฺถาปิ อิโต จิโต จ ปริวตฺตนาทิวเสน ปวตฺตาติ วทนฺติฯ ‘‘คเตติ คมเน’’ติ ปุพฺเพ อภิกฺกมปฏิกฺกมคฺคหเณน คมเนนปิ ปุรโต ปจฺฉโต จ กายสฺส อภิหรณํ วุตฺตนฺติ อิธ คมนเมว คหิตนฺติ เกจิฯ

ยสฺมา มหาสิวตฺเถรวาเท อนนฺตเร อนนฺตเร อิริยาปเถ ปวตฺตรูปารูปธมฺมานํ ตตฺถ ตตฺเถว นิโรธทสฺสนวเสน สมฺปชานการิตา คหิตาติ ตํ สมฺปชญฺญวิปสฺสนาจารวเสน เวทิตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตยิทํ มหาสิวตฺเถเรน วุตฺตํ อสมฺโมหธุรํ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต อธิปฺเปต’’นฺติฯ อิมสฺมิํ ปน สามญฺญผเล สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ ลพฺภติ ยาวเทว สามญฺญผลวิเสสทสฺสนปรตฺตา อิมิสฺสา เทสนายฯ ‘‘สติสมฺปยุตฺตสฺเสวา’’ติ อิทํ ยถา สมฺปชญฺญสฺส กิจฺจโต ปธานตา คหิตา, เอวํ สติยา ปีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น สติยา สพฺภาวมตฺตทสฺสนตฺถํฯ น หิ กทาจิ สติรหิตา ญาณปฺปวตฺติ อตฺถิฯ ‘‘เอตสฺส หิ ปทสฺส อยํ วิตฺถาโร’’ติ อิมินา สติยา ญาเณน สมธุรตํเยว วิภาเวติฯ

เอตานิ ปทานีติ ‘‘อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตี’’ติอาทีนิ ปทานิฯ วิภตฺตาเนวาติ วิสุํ กตฺวา วิภตฺตานิเยว, อิมินาปิ สมฺปชญฺญสฺส วิย สติยาเปตฺถ ปธานตเมว วิภาเวติฯ

มชฺฌิมภาณกา ปน ภณนฺติ – เอโก ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติฯ ตถา เอโก ติฏฺฐนฺโต…เป.… นิสีทนฺโต…เป.… สยนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต สยติ, เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติ, เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกมเนน ทีเปนฺติฯ โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมํ โอตริตฺวา จ จงฺกมนโกฏิยํ ฐิโต ปริคฺคณฺหาติ ‘‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ฐานํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ฐาเน ปวตฺตา นิสชฺชํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตรติฯ อุฏฺฐหนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว อุฏฺฐหติ, อยํ ภิกฺขุ คตาทีสุ สมฺปชานการี นาม โหตีติ ฯ เอวมฺปิ น โสตฺเต กมฺมฏฺฐานํ อวิภูตํ โหติ, ตสฺมา ภิกฺขุ ยาว สกฺโกติ, ตาว จงฺกมิตฺวา ฐตฺวา นิสีทิตฺวา สยมาโน เอวํ ปริคฺคเหตฺวา สยติ ‘‘กาโย อเจตโน, มญฺโจ อเจตโน, กาโย น ชานาติ ‘อหํ มญฺเจ สยิโต’ติ, มญฺโจ น ชานาติ ‘มยิ กาโย สยิโต’ติ, อเจตโน กาโย อเจตเน มญฺเจ สยิโต’’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต เอว จิตฺตํ ภวงฺเค โอตาเรติฯ ปพุชฺฌนฺโต กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวาว ปพุชฺฌติ, อยํ โสตฺเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ กายาทีกิริยานิพฺพตฺตเนน ตมฺมยตฺตา, อาวชฺชนกิริยา สมุฏฺฐิตตฺตา จ ชวนํ สพฺพมฺปิ วา ฉทฺวารปฺปวตฺตํ กิริยมยปวตฺตํ นามฯ ตสฺมิํ สติ ชาคริตํ นาม โหตีติ ปริคฺคณฺหนฺโต ชาคริเต สมฺปชานการี นามฯ อปิ จ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ พตฺติํสติรจฺฉานกถํ ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตสปฺปายกถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นามฯ

อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ มนสิการํ ปวตฺเตนฺโตปิ ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามฯ ทุติยญฺหิ ฌานํ วจีสงฺขารวิรหโต วิเสสโต ตุณฺหีภาโว นามาติฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน, สตฺตสุปิ ฐาเนสุ จตุธาติ อตฺโถฯ

สนฺโตสกถาวณฺณนา

[215] ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺตนิ อตฺถิตาย ภิกฺขุ ‘‘สนฺตุฏฺโฐ’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคโต’’ติ อาหฯ จีวราทิ ยตฺถ กตฺถจิ ปจฺจเย สนฺตุสฺสเนน สมงฺคีภูโตติ อตฺโถฯ อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อญฺญตฺตา, ตถา ปณีตํ อิตรํ หีนโต อญฺญตฺตาฯ อเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตาติฯ อิติ เยน ธมฺเมน หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสติ, โส ตถา ปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, เตน สมนฺนาคโตฯ ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาภํ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโสฯ พลนฺติ กายพลํฯ สารุปฺปนฺติ ปกติทุพฺพลาทีนํ อนุจฺฉวิกตาฯ

ยถาลทฺธโต อญฺญสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตายปิ ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิวตฺติตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาหฯ ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ, สรีรเขทาวหญฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน, น อตฺริจฺฉตาทิวเสน ตํ ปริวตฺเตตฺวาฯ ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ มหคฺฆํ จีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวาปิ ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทญฺญสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ฐิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป.… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหตี’’ติฯ เอวํ เสสปจฺจเยปิ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ

มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีตกํฯ