[212] อตฺตานุวาทปรานุวาททณฺฑภยาทีนิ อสํวรมูลกานิฯ สีลสฺสาสํวรโตติ สีลสฺส อสํวรณโต, สีลสํวราภาวโตติ อตฺโถฯ ภเวยฺยาติ อุปฺปชฺเชยฺยฯ ยถาวิธานวิหิเตนาติ ยถาวิธานสมฺปาทิเตนฯ อวิปฺปฏิสาราทินิมิตฺตํ อุปฺปนฺนเจตสิกสุขสมุฏฺฐาเนหิ ปณีตรูเปหิ ผุฏฺฐสรีรสฺส อุฬารํ กายิกํ สุขํ ภวตีติ อาห ‘‘อวิปฺปฏิสาร…เป.… ปฏิสํเวเทตี’’ติฯ

อินฺทฺริยสํวรกถาวณฺณนา

[213] วิเสโส กมฺมตฺถาเปกฺขตาย สามญฺญสฺส น เตหิ ปริจตฺโตติ อาห ‘‘จกฺขุ-สทฺโท กตฺถจิ พุทฺธจกฺขุมฺหิ วตฺตตี’’ติฯ วิชฺชมานเมว หิ อภิเธยฺเย วิเสสตฺถํ วิเสสนฺตรนิวตฺตนวเสน วิเสสสทฺโท วิภาเวติ, น อวิชฺชมานํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อญฺเญหิ อสาธารณํ พุทฺธานํเยว จกฺขุทสฺสนนฺติ พุทฺธจกฺขุ, อาสยานุสยญาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจฯ สมนฺตโต สพฺพโส ทสฺสนฏฺเฐน สมนฺตจกฺขุ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํฯ อริยมคฺคตฺตยปญฺญาติ เหฏฺฐิเม อริยมคฺคตฺตเย ปญฺญาฯ อิธาติ ‘‘จกฺขุนา รูป’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาเฐฯ อยํ จกฺขุ-สทฺโท ปสาท…เป.… วตฺตติ นิสฺสยโวหาเร นิสฺสิตสฺส วตฺตพฺพโต ยถาฯ ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ อสมฺมิสฺสนฺติ กิเลสทุกฺเขน อโวมิสฺสํฯ เตนาห ‘‘ปริสุทฺธ’’นฺติ ฯ สติ หิ สุวิสุทฺเธ อินฺทฺริยสํวเร, ปธานภูตปาปธมฺมวิคเมน อธิจิตฺตานุโยโค หตฺถคโต เอวํ โหตีติ อาห ‘‘อธิจิตฺตสุขํ ปฏิสํเวเทตี’’ติฯ

สติสมฺปชญฺญกถาวณฺณนา

[214] สมนฺตโต, ปกฏฺฐํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, สมฺปชานสฺส ภาโว สมฺปชญฺญํ, ตถาปวตฺตญาณํฯ ตสฺส วิภชนํ สมฺปชญฺญภาชนียํ, ตสฺมิํ สมฺปชญฺญภาชนียมฺหิฯ อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมน’’นฺติฯ ตถา ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตน’’นฺติฯ นิวตฺตนนฺติ จ นิวตฺติมตฺตํฯ นิวตฺติตฺวา ปน คมนํ คมนเมวฯ อภิหรนฺโตติ คมนวเสน กายํ อุปเนนฺโตฯ ฐานนิสชฺชาสยเนสุ โย คมนวิธุโร กายสฺส ปุรโต อภิหาโร, โส อภิกฺกโม, ปจฺฉโต อปหรณํ ปฏิกฺกโมติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฐาเนปี’’ติอาทิมาหฯ อาสนสฺสาติ ปีฐกาทิอาสนสฺสฯ ปุริมองฺคาภิมุโขติ อฏนิกาทิปุริมาวยวาภิมุโขฯ สํสรนฺโตติ สํสปฺปนฺโตฯ ปจฺจาสํสรนฺโตติ ปฏิอาสปฺปนฺโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา นิปนฺนสฺเสว อภิมุขสํสปฺปนปฏิอาสปฺปนานิ นิทสฺเสติฯ

สมฺมา ปชานนํ สมฺปชานํ, เตน อตฺตนา กาตพฺพกิจฺจสฺส กรณสีโล สมฺปชานการีติ อาห ‘‘สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี’’ติฯ สมฺปชานสทฺทสฺส สมฺปชญฺญปริยายตา ปุพฺเพ วุตฺตา เอวฯ สมฺปชญฺญํ กโรเตวาติ อภิกฺกนฺตาทีสุ อสมฺโมหํ อุปฺปาเทติ เอวฯ สมฺปชญฺญสฺส วา กาโร เอตสฺส อตฺถีติ สมฺปชานการีฯ ธมฺมโต วฑฺฒิสงฺขาเตน สห อตฺเถน วตฺตตีติ สาตฺถกํ, อภิกฺกนฺตาทิฯ สาตฺถกสฺส สมฺปชานนํ สาตฺถกสมฺปชญฺญํฯ สปฺปายสฺส อตฺตโน หิตสฺส สมฺปชานนํ สปฺปายสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ ภิกฺขาจารโคจเร, อญฺญตฺถาปิ จ ปวตฺเตสุ อวิชหิเต กมฺมฏฺฐานสงฺขาเต โคจเร สมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํฯ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนเมว สมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ปริคฺคเหตฺวาติ ตูเลตฺวา ตีเรตฺวา ปฏิสงฺขายาติ, อตฺโถฯ สงฺฆทสฺสเนเนว อุโปสถปวารณาทิอตฺถํ คมนํ สงฺคหิตํฯ อสุภทสฺสนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กสิณปริกมฺมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ฯ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เจติยํ วา โพธิํ วา ทิสฺวาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทโส เอโสฯ สมถวิปสฺสนุปฺปาทนมฺปิ หิ ภิกฺขุโน วฑฺฒิเยวฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

ตสฺมิํ ปนาติ สาตฺถกสมฺปชญฺญวเสน ปริคฺคหิตอตฺเถฯ ‘‘อตฺโถติ ธมฺมโต วฑฺฒี’’ติ ยํ สาตฺถกนฺติ อธิปฺเปตํ, ตํ สปฺปายํ เอวาติ สิยา กสฺสจิ อาสงฺกาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘เจติยทสฺสนํ ตาวา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ จิตฺตกมฺมรูปกานิ วิยาติ จิตฺตกมฺมกตา ปฏิมาโย วิย, ยนฺตปโยเคน วา วิจิตฺตกมฺมา ปฏิมาโย วิยฯ อสมเปกฺขนํ เคหสฺสิต อญฺญาณุเปกฺขาวเสน อารมฺมณสฺส อโยนิโส คหณํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. 3.308)ฯ หตฺถิอาทิสมฺมทฺเทน ชีวิตนฺตราโยฯ วิสภาครูปทสฺสนาทินา พฺรหฺมจริยนฺตราโยฯ