เมนู

มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนญฺจ อารมฺมณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติํ วา นิโรธสมาปตฺติํ วา ปวิสิตฺวา’’ติฯ ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธติฯ

[184] อภิหริตฺวาติ อภิมุขีภาเวน เนตฺวาฯ ‘‘อหํ จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสโสฯ สปฺปายนฺติ สพฺพเคลญฺญปหรณวเสน อุปการาวหํฯ ภาวินา อนตฺถโต ปริปาลนวเสน โคปนา รกฺขาคุตฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส นิเสธวเสน อาวรณคุตฺติฯ

ทุติยสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[186] กสตีติ กสิํ กโรติฯ คหปติโกติ เอตฺถ ก-สทฺโท อปฺปตฺโถติ อาห ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺฐโก’’ติ, เตน อเนกกุลเชฏฺฐกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ กรํ กโรตีติ กรํ สมฺปาเทติฯ วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ สมฺปาทเนน วฑฺเฒติฯ เอวํ อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ อยมตฺโถ ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. 2.151, 152) ทีเปตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เสยฺยถาปิ, อุทายิ, ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺสสฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายิํ นปรมรูป’’นฺติ วิตฺถาโรฯ ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเร โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิฯ ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคา ปรายตฺตภาวโต, เอวํ ญาตโย ปีติ ทาสวาเร ญาติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปณีตตรสามญฺญผลวณฺณนา

[189] เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิ สามญฺญผลํ ทีเปตุํ ปโหติ ภควา สกลมฺปิ รตฺตินฺทิวํ ตโต ภิยฺโยปิ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโตฯ ตถาปีติ สติปิ เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเวฯ

เอกตฺถเมตํ ปทํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺฒิตฺวา วุตฺตตฺตา, เตเนว สาธุก-สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อตฺถุทฺธารวเสน สาธุ-สทฺโท อุทาหโฏฯ อายาจเนติ อภิมุขยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ

สมฺปฏิจฺฉเนติ ปฏิคฺคณฺหเน สมฺปหํสเนติ สํวิชฺชมานคุณวเสน หํสเน โตสเน, อุทคฺคตากรเณติ อตฺโถฯ ธมฺมรุจีติ ปุญฺญกาโมฯ ปญฺญาณวาติ ปญฺญวาฯ อทฺทุพฺโภติ อทูสโก, อนุปฆาตโกติ อตฺโถฯ อิธาปีติ อิมสฺมิํ สามญฺญผเลปิฯ อยํ สาธุ-สทฺโทฯ ทฬฺหีกมฺเมติ สกฺกจฺจ กิริยายํฯ อาณตฺติยนฺติ อาณาปเนฯ ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติ หิ วุตฺเต สาธุก-สทฺเทน สวนมนสิการานํ สกฺกจฺจกิริยา วิย ตทาณาปนมฺปิ โชติตํ โหติ, อายาจนตฺถตา วิย จสฺส อาณาปนตฺถตา เวทิตพฺพาฯ สุนฺทเรปีติ สุนฺทรตฺเถปิฯ อิทานิ ยถาวุตฺเตน สาธุก-สทฺทสฺส อตฺถตฺตเยน ปกาสิตํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฬฺหีกมฺมตฺเถน หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

มนสิ กโรหีติ เอตฺถ มนสิกาโร น อารมฺมณปฏิปาทนลกฺขโณ, อถ โข วีถิปฏิปาทนชวนปฏิปาทนมนสิการปุพฺพกํ จิตฺเต ฐปนลกฺขโณติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาวชฺชา’’ติอาทิมาหฯ โสตินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนภาวโต, โสตํ โอทหาติ อตฺโถฯ มนินฺทฺริยวิกฺเขปวารณํ อญฺญจินฺตาปฏิเสธนโตฯ พฺยญฺชนวิปลฺลาสคฺคาหวารณํ ‘‘สาธุก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ ปจฺฉิมสฺส อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหวารเณปิ เอเสว นโยฯ ธารณูปปริกฺขาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ตุลนตีรณาทิเก, ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิเธ จ สงฺคณฺหาติฯ สพฺยญฺชโนติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยญฺชยตีติ พฺยญฺชนํ, สภาวนิรุตฺติฯ สห พฺยญฺชเนนาติ สพฺยญฺชโน, พฺยญฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ สาตฺโถติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อนุธาตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิโก ฯ เตน สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถฯ ธมฺมคมฺภีโรติอาทีสุ ธมฺโม นาม ตนฺติฯ เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ตนฺติยา เทสนาฯ อตฺโถ นาม ตนฺติยา อตฺโถฯ ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา, ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธฯ ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนา อตฺถปฺปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา, อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา จ, ตสฺมา คมฺภีราฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา อยํ ธมฺโม…เป.… สาธุกํ มนสิ กโรหี’’ติฯ เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ, เทสนาญาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ทุกฺโขคาหตา, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย, ญาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพาฯ

เทสนํ นาม อุทฺทิสนํ, ตสฺส นิทฺทิสนํ ภาสนนฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘วิตฺถารโต ภาสิสฺสามี’’ติฯ ปริพฺยตฺตํ กถนญฺหิ ภาสนํ, เตนาห ‘‘เทเสสฺสามีติ…เป.… วิตฺถารทีปน’’นฺติฯ

ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺตปเทน สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย อาลาโป วิย มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโยฯ ปฏิภานนฺติ สทฺโทฯ อุทีรยีติ อุจฺจารียติ, วุจฺจติ วาฯ

เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาโตติ เอวํ ‘‘สุโณหิ สาธุกํ มนสิ กโรหิ ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น กิร ภควา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ สญฺชาตุสฺสาโห หฏฺฐตุฏฺโฐ หุตฺวาฯ

[190] ‘‘อิธา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อธิกรณํ ตถาคตสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภูตํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘เทสาปเทเส นิปาโต’’ติฯ ‘‘สฺวาย’’นฺติ สามญฺญโต อิธสทฺทมตฺตํ คณฺหาติ, น ยถาวิเสสิตพฺพํ อิธ-สทฺทํฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมวา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.190)ฯ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ โลก-สทฺเทน สมานาธิกรณภาเวน วุตฺตตฺตา ฯ เสสปททฺวเย ปน ปทนฺตรสนฺนิธานมตฺเตน ตํ ตํ อุปาทาย วุตฺตตา ทฏฺฐพฺพาฯ อิธ ตถาคโต โลเกติ หิ ชาติเขตฺตํ, ตตฺถาปิ อยํ จกฺกวาโฬ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปโตฯ สมโณติ โสตาปนฺโนฯ ทุติโย สมโณติ สกทาคามีฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหตี’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.241)ฯ ‘‘กตโม จ ภิกฺขเว ทุติโย สมโณ? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา’’ติอาทิ (อ. นิ. 4.241)ฯ โอกาสนฺติ กญฺจิ ปเทสํฯ อิเธว ติฏฺฐมานสฺสาติ อิมิสฺสา เอว อินฺทสาลคุหายํ ติฏฺฐมานสฺสฯ

ปทปูรณมตฺตเมว โอกาสาปทิสนสฺสาปิ อสมฺภวโต อตฺถนฺตรสฺส อโพธนโตฯ อรหนฺติ อาทโย สทฺทา วิตฺถาริตาติ โยชนาฯ อตฺถโต วิตฺถารณํ สทฺทมุเขเนว โหตีติ สทฺทคฺคหณํฯ ยสฺมาฯ

‘‘อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต’’ติอาทินา อุทานฏฺฐกถาทีสุ, (อุทา. อฏฺฐ. 18; อิติวุ. อฏฺฐ. 38) อรหนฺติ อาทโย วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ อปเรหิ ปกาเรหิ วิตฺถาริตา , ตสฺมาเตสุ วุตฺตานเยนปิ โส (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.129, 130) อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตถาคตสฺส สตฺตนิกายนฺโตคธตาย ‘‘อิธ ปน สตฺตโลโก อธิปฺเปโต’’ติ วตฺวา ตตฺถายํ ยสฺมิํ สตฺตนิกาเย ยสฺมิญฺจ โอกาเส อุปฺปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตโลเก อุปฺปชฺชมาโนปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ตถาคโต น เทวโลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ สารปฺปตฺตาติ กุลโภคิสฺสริยาทิวเสน สารภูตาฯ พฺราหฺมณคหปติกาติ พฺรหฺมายุโปกฺขรสาติอาทิพฺราหฺมณา เจว อนาถปิณฺฑิกาทิคหปติกา จฯ

‘‘สุชาตายา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ ปฐโม วิกปฺโป พุทฺธภาวาย อาสนฺนตรปฏิปตฺติทสฺสนวเสน วุตฺโตฯ อาสนฺนตราย หิ ปฏิปตฺติยา ฐิโต ‘‘อุปฺปชฺชตีติ’’ วุจฺจติ อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตา, ปเคว ปฏิปตฺติยา มตฺถเก ฐิโตฯ ทุติโย พุทฺธภาวาวหปพฺพชฺชโต ปฏฺฐาย อาสนฺนปฏิปตฺติทสฺสนวเสน, ตติโย พุทฺธกรธมฺม ปาริปูริโต ปฏฺฐาย พุทฺธภาวาย ปฏิปตฺติทสฺสนวเสนฯ น หิ มหาสตฺตานํ อุปฺปติภวูปปตฺติโต ปฏฺฐาย โพธิสมฺภารสมฺภรณํ นาม อตฺถิฯ จตุตฺโถ พุทฺธกรธมฺมสมารมฺภโต ปฏฺฐายฯ โพธิยา นิยตภาวปฺปตฺติโต ปภุติ หิ วิญฺญูหิ ‘‘พุทฺโธ อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ สกฺกา อุปฺปาทสฺส เอกนฺติกตฺตาฯ ยถา ปน สนฺทนฺติ นทิโยติ สนฺทนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย วตฺตมานปฺปโยโค, เอวํ อุปฺปาทตฺถาย ปฏิปชฺชนกิริยาย อวิจฺเฉทมุปาทาย จตูสุ วิกปฺเปสุ ‘‘อุปฺปชฺชติ นามา’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพปฐมํ อุปฺปนฺนภาวนฺติ จตูสุ วิกปฺเปสุ สพฺพปฐมํ วุตฺตํ ตถาคตสฺส อุปฺปนฺนตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปนฺโน โหตีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ’’ติฯ

โส ภควาติ โย ‘‘ตถาคโต อรห’’นฺติอาทินา กิตฺติตคุโณ, โส ภควาฯ ‘‘อิมํ โลก’’นฺติ นยิทํ มหาชนสฺส สมฺมุขมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อถ โข อนวเสสํ ปริยาทายาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสตี’’ติฯ ปชาตตฺตาติ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺตตฺตาฯ ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตาฯ สเทวกนฺติ จ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ตตฺถ หิ โส ชาโต, ตํนิวาสี จฯ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ปจฺจตฺถิก …เป.… สมณพฺราหฺมณคฺคหณนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ อปจฺจตฺถิกานํ, อสมิตาพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน คหิตตฺตาฯ กามํ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทิ วิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ, ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติฯ

อรูปิโน สตฺตา อตฺตโน อาเนญฺชวิหาเรน วิหรนฺตา ทิพฺพนฺตีติ เทวาติ อิมํ นิพฺพจนํ ลภนฺตีติ อาห ‘‘สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต’’ติฯ เตนาห ‘‘อากาสานญฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยต’’นฺติ (อ. นิ. 3.117)ฯ สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก คหิโต ตสฺส สวิเสสํ มารสฺส วเส วตฺตนโตฯ รูปี พฺรหฺมโลโก คหิโต อรูปีพฺรหฺมโลกสฺส วิสุํ คหิตตฺตาฯ จตุปริสวเสนาติ ขตฺติยาทิจตุปริสวเสน, อิตรา ปน จตสฺโส ปริสา สมารกาทิคฺคหเณน คหิตา เอวาติฯ อวเสสสพฺพสตฺตโลโก นาคครุฬาทิเภโทฯ

เอตฺตาวตา จ ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตน เตน วิเสเสน อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ เจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโตติ อุกฺกํสคติวิชานเนนฯ ปญฺจสุ หิ คตีสุ เทวคติปริยาปนฺนาว เสฏฺฐา, ตตฺถาปิ อรูปิโน ทูรสมุสฺสาริตกิเลสทุกฺขตาย, สนฺตปณีตอาเนญฺชวิหารสมงฺคิตาย, อติทีฆายุกตายาติ เอวมาทีหิ วิเสเสหิ อติวิย อุกฺกฏฺฐาฯ ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว’’ติอาทิ ทสสหสฺสิยํ มหาพฺรหฺมุโน วเสน วทติฯ ‘‘อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต’’ติ หิ วุตฺตํฯ อนุตฺตรนฺติ เสฏฺฐํ นว โลกุตฺตรํฯ ภาวานุกฺกโมติ ภาววเสน ปเรสํ อชฺฌาสยวเสน ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีนํ ปทานํ อนุกฺกโมฯ

ตีหากาเรหีติ เทวมารพฺรหฺมสหิตตาสงฺขาเตหิ ตีหิ ปกาเรหิฯ ตีสุ ปเทสูติ ‘‘สเทวก’’นฺติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุฯ เตน เตนากาเรนาติ สเทวกตฺตาทินา เตน เตน ปกาเรนฯ เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ โปราณา ปนาหูติ โยชนาฯ

อภิญฺญาติ ย-การโลเปนายํ นิทฺเทโส, อภิชานิตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อภิญฺญาย อธิเกน ญาเณน ญตฺวา’’ติฯ อนุมานาทิปฏิกฺเขโปติ อนุมานอุปมานอตฺถาปตฺติอาทิปฏิกฺเขโป เอกปฺปมาณตฺตาฯ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาย หิ สพฺพปจฺจกฺขา พุทฺธา ภควนฺโตฯ

อนุตฺตรํ วิเวกสุขนฺติ ผลสมาปตฺติสุขํ, เตน ฐิติมิสฺสาปิ [วีถิมิสฺสาปิ (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ) ธิติมิสฺสาปิ (ก)] กทาจิ ภควโต ธมฺมเทสนา โหตีติ หิตฺวาปีติ ปิ-สทฺทคฺคหณํฯ ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต ยสฺมิํ ขเณ ปริสา สาธุการํ วา เทติ, ยถาสุตํ วา ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ขณํ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ยถาปริจฺเฉทญฺจ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย ฐิตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสติฯ อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส วเสน อปฺปํ วา วิปญฺจิตญฺญุสฺส, เนยฺยสฺส วา วเสน พหุํ วา เทเสนฺโตฯ ธมฺมสฺส กลฺยาณตา นิยฺยานิกตาย, นิยฺยานิกตา จ สพฺพโส อนวชฺชภาเวเนวาติ อาห ‘‘อนวชฺชเมว กตฺวา’’ติฯ เทสกายตฺเตน อาณาทิวิธินา อภิสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนาติ สา ปริยตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถายา’’ติอาทิฯ นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุโน เทสนาย อนุวิธานโต ตทนฺโตคธานิ เอวาติ อาห ‘‘นิทานมาทิ, อิทํ เอโวจาติ ปริโยสาน’’นฺติฯ

สาสิตพฺพปุคฺคลคเตน ยถาปราธาทิสาสิตพฺพภาเวน อนุสาสนํ ตทงฺควินยาทิวเสน วินยนํ สาสนนฺติ ตํ ปฏิปตฺติธมฺมวเสน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา’’ติอาทิฯ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ อนวชฺชธมฺมานํ สีลสฺส, สมถวิปสฺสนานญฺจ สีลทิฏฺฐีนํ อาทิภาโว ตํ มูลกตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานํฯ อริยมคฺคสฺส อนฺตทฺวยวิคเมน มชฺฌิมปฏิปทาภาโว วิย, สมฺมาปฏิปตฺติยา อารพฺภนิปฺผตฺตีนํ เวมชฺฌตฺตาปิ มชฺฌภาโวติ วุตฺตํฯ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว…เป.… มชฺฌํ นามา’’ติฯ ผลํ ปริโยสานํ นาม สอุปาทิเสสตาวเสน, นิพฺพานํ ปริโยสานํ นาม อนุปาทิเสสตาวเสนฯ อิทานิ เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ สาสนสฺส ปริโยสานตํ อาคเมน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตทตฺถมิท’’นฺติอาทิ อาหฯ อิธ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํ ‘‘สพฺยญฺชน’’นฺติอาทิ วจนโตฯ

ตสฺมิํ ตสฺมิํ อตฺเถ กตาวธิสทฺทปฺปพนฺโธ คาถาวเสน, สุตฺตวเสน จ ววตฺถิโต ปริยตฺติธมฺโม, โย อิธ ‘‘เทสนา’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ปน อตฺโถ วิเสสโต สีลาทิ เอวาติ อาห ‘‘ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ตตฺถ สีลํ ทสฺเสตฺวาติ สีลคฺคหเณน สสมฺภารํ สีลํ คหิตํ, ตถา มคฺคคฺคหเณน สสมฺภาโร มคฺโคติ ตทุภยวเสน อนวเสสโต ปริยตฺติ อตฺถํ ปริยาทิยติฯ เตนาติ สีลาทิทสฺสเนนฯ อตฺถวเสน หิ อิธ เทสนาย อาทิกลฺยาณาทิภาโว อธิปฺเปโตฯ กถิกสณฺฐิตีติ กถิกสฺส สณฺฐานํ กถนวเสน สมวฏฺฐานํฯ

น โส สาตฺถํ เทเสติ นิยฺยานตฺถวิรหโต ตสฺสา เทสนายฯ เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วาติ สิถิลาทิเภเทสุ พฺยญฺชเนสุ เอกปฺปกาเรเมว, ทฺวิปกาเรเมว วา พฺยญฺชเนน ยุตฺตา วา ทมิฬภาสา วิย ฯ วิวฏกรณตาย โอฏฺเฐ อผุสาเปตฺวา อุจฺจาเรตพฺพโต สพฺพนิโรฏฺฐพฺยญฺชนา วา กิราตภาสา วิยฯ สพฺพสฺเสว [สพฺพตฺเถว (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ 1)] วิสฺสชฺชนียยุตฺตตาย สพฺพวิสฺสฏฺฐพฺยญฺชนา วา สวรภาสา [ยวนภาสา (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ)] วิยฯ สพฺพสฺเสว [สพฺพตฺเถว (สารตฺถ. ฏี. 1.เวรญฺชกณฺฑวณฺณนายํ)] สานุสารตาย สพฺพนิคฺคหิตพฺยญฺชนา วา ปารสิกาทิมิลกฺขุภาสา วิยฯ สพฺพาเปสา พฺยญฺชเนกเทสวเสน ปวตฺติยา อปริปุณฺณพฺยญฺชนาติ กตฺวา ‘‘อพฺยญฺชนา’’ติ วุตฺตาฯ

ฐานกรณานิ สิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ ปญฺจสุ วคฺเคสุ ปฐมตติยนฺติ เอวมาทิ สิถิลํฯ ตานิ อสิถิลานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ อกฺขรํ วคฺเคสุ ทุติยจตุตฺถนฺติ เอวมาทิ ธนิตํฯ ทฺวิมตฺตกาลํ ทีฆํฯ เอกมตฺตกาลํ รสฺสํ ตเทว ลหุกํฯ ลหุกเมว สํโยคปรํ, ทีฆญฺจ ครุกํฯ ฐานกรณานิ นิคฺคเหตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ นิคฺคหิตํฯ ปเรน สมฺพนฺธํ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ สมฺพนฺธํฯ ตถา นสมฺพนฺธํ ววตฺถิตํฯ ฐานกรณานิ นิสฺสฏฺฐานิ กตฺวา อุจฺจาเรตพฺพํ วิมุตฺตํฯ ทสธาติ เอวํ สิถิลาทิวเสน พฺยญฺชนพุทฺธิยา อกฺขรุปฺปาทกจิตฺตสฺส สพฺพากาเรน ปเภโทฯ สพฺพานิ หิ อกฺขรานิ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ ยถาธิปฺเปตตฺถํ พฺยญฺชนโต พฺยญฺชนานิ จาติฯ

อมกฺเขตฺวาติ อมิเลจฺเฉตฺวา, อวินาเสตฺวา, อหาเปตฺวาติ วา อตฺโถฯ ภควา ยมตฺถํ ญาเปตุํ เอกํ คาถํ, เอกํ วากฺยํ วา เทเสติ, ตมตฺถํ ตาย เทสนาย ปริมณฺฑลปทพฺยญฺชนาย เอว เทเสตีติ อาห ‘‘ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสตี’’ติฯ อิธ เกวลสทฺโท อนวเสสวาจโก, น อโวมิสฺสกาทิวาจโกติ อาห ‘‘สกลาธิวจน’’นฺติฯ

ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปุณฺณํ, ตํ ปน เกนจิ อูนํ, อธิกํ วา น โหตีติ ‘‘อนูนาธิกวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทตฺถํ เทสิโต, ตสฺส สาธกตฺตา อนูนตา เวทิตพฺพา, ตพฺพิธุรสฺส ปน อสาธกตฺตา อนธิกตาฯ สกลนฺติ สพฺพภาควนฺตํฯ ปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปริปุณฺณเมว, เตนาห ‘‘เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถี’’ติฯ อปริสุทฺธา เทสนา โหติ ตณฺหาย สํกิลิฏฺฐตฺตาฯ โลกามิสํ จีวราทโย ปจฺจยา ตตฺถ อคธิตจิตฺตตาย โลกามิสนิรเปกฺโขฯ หิตผรเณนาติ หิตูปสํหาเรนฯ เมตฺตาภาวนาย กรณภูตาย มุทุหทโยฯ อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺฐิเตนาติ สกลสํกิเลสโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ อุทฺธรณาการาวฏฺฐิเตน จิตฺเตน, การุณาธิปฺปาเยนาติ อตฺโถฯ

‘‘อิโต ปฏฺฐาย ทสฺสาเมว, เอวญฺจ ทสฺสามี’’ติ สมาทาตพฺพฏฺเฐน วตํฯ ปณฺฑิตปญฺญตฺตตาย เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมํ พฺรหฺมานํ วา จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ ทานํฯ มจฺฉริยโลภาทินิคฺคณฺหเนน สุจิณฺณสฺสฯ อิทฺธีติ เทวิทฺธิฯ ชุตีติ ปภา, อานุภาโว วาฯ พลวีริยูปปตฺตีติ เอวํ มหตา พเลน จ วีริเยน จ สมนฺนาคโมฯ ปุญฺญนฺติ ปุญฺญผลํฯ เวยฺยาวจฺจํ พฺรหฺมจริยํ เสฏฺฐา จริยาติ กตฺวาฯ เอส นโย เสเสปิฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ อิธ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตํ ตสฺมาฯ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อิมินา สมานาธิกรณานิ สพฺพปทานิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป.… ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาหฯ

[191] วุตฺตปฺปการสมฺปทนฺติ ยถาวุตฺตํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปทํ, ทูรสมุสฺสาริตมานสฺเสว สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ สมฺภวติ, น มานชาติกสฺสาติ อาห ‘‘นิหตมานตฺตา’’ติฯ อุสฺสนฺนตฺตาติ พหุลภาวโตฯ โภคาโรคฺยาทิวตฺถุกา มทา สุปฺปเหยฺยา โหนฺติ นิมิตฺตสฺส อนวตฺถานโต, น ตถา กุลวิชฺชามทา, ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมณกุลานํ ปพฺพชิตานมฺปิ ชาติวิชฺชา นิสฺสาย มานชปฺปนํ ทุปฺปชหนฺติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน หิ…เป.… มานํ กโรนฺตี’’ติฯ วิชาติตายาติ นิหีนชาติตายฯ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺตีติ สุวิสุทฺธํ กตฺวา สีลํ รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ สีลวเสน หิ สาสเน ปติฏฺฐา, ปติฏฺฐาตุนฺติ วา สจฺจปฏิเวเธน โลกุตฺตราย ปติฏฺฐาย ปติฏฺฐาตุํฯ สา หิ นิปฺปริยายโต สาสเน ปติฏฺฐา นาม, เยภุยฺเยน จ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา สุชาตา เอว โหนฺติ, น ทุชฺชาตาฯ

ปริสุทฺธนฺติ ราคาทีนํ อจฺจนฺตเมว ปหานทีปนโต นิรุปกฺกิเลสตาย สพฺพโส ปริสุทฺธํฯ สทฺธํ ปฏิลภตีติ โปถุชฺชนิกสทฺธาวเสน สทฺทหติฯ วิญฺญูชาติกานญฺหิ ธมฺมสมฺปตฺติคฺคหณปุพฺพิกา สทฺธา สิทฺธิ ธมฺมปฺปมาณธมฺมปฺปสนฺนภาวโตฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวํ สฺวากฺขาตธมฺโม’’ติ สทฺธํ ปฏิลภติฯ ชายมฺปติกาติ ฆรณีปติกาฯ กามํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ วุตฺเต ฆรสามิกฆรสามินีวเสน ทฺวินฺนํเยว คหณํ วิญฺญายติฯ ยสฺส ปน ปุริสสฺส อเนกา ปชาปติโย, ตตฺถ กิํ วตฺตพฺพํ, เอกายาปิ สํวาโส สมฺพาโธติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว’’ติ วุตฺตํฯ ราคาทินา สกิญฺจนฏฺเฐน, เขตฺตวตฺถุ อาทินา สปลิโพธฏฺเฐน ราครชาทีนํ อาคมนปถตาปิ อุฏฺฐานฏฺฐานตา เอวาติ ทฺเวปิ วณฺณนา เอกตฺถา, พฺยญฺชนเมว นานํฯ อลคฺคนฏฺเฐนาติ อสฺสชฺชนฏฺเฐน อปฺปฏิพทฺธภาเวนฯ เอวํ อกุสลกุสลปฺปวตฺตีนํ ฐานภาเวน ฆราวาสปพฺพชฺชานํ สมฺพาธพฺโภกาสตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กุสลปฺปวตฺติยา เอว อฏฺฐานฏฺฐานภาเวน เตสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนาฯ เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิฯ อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวาฯ กิเลสมเลน อมลีนนฺติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา อสํกิลิฏฺฐํ กตฺวาฯ ปริโยทาตฏฺเฐน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตนฺติ อาห ‘‘โธตสงฺขสปฺปฏิภาค’’นฺติฯ ‘‘อชฺฌาวสตา’’ติ ปทปฺปโยเคน ‘‘อคาร’’นฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติฯ กสาเยน รตฺตานิ วตฺถานิ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติฯ ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จฯ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํฯ

[192] โภคกฺขนฺโธติ โภคสมุทาโยฯ อาพนฺธนฏฺเฐนาติ ‘‘ปุตฺโต นตฺตา’’ติอาทินา เปมวเสน สปริจฺเฉทํ พนฺธนฏฺเฐนฯ ‘‘อมฺหากเมเต’’ติ ญายนฺตีติ ญาตีฯ ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวตฺตนฏฺเฐน ปริวฏฺโฏฯ

[193] ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวเรน ปิหิตกายวจีทฺวาโร, ตถาภูโต จ ยสฺมา เตน สํวเรน อุเปโต นาม โหติ , ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวเรน สมนฺนาคโต’’ติฯ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ ตสฺเสว ปาติโมกฺขสํวรสมนฺนาคมสฺส ปจฺจยทสฺสนํฯ อปฺปมตฺตเกสูติ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนอนุขุทฺทเกสุ เจว สหสา อุปฺปนฺนอกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ จฯ ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสนสีโลฯ สมฺมา อาทิยิตฺวาติ สกฺกจฺจํ ยาวชีวํ อวีติกฺกมวเสน อาทิยิตฺวาฯ ตํ ตํ สิกฺขาปทนฺติ ตํ ตํ สิกฺขาโกฏฺฐาสํฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ ปาเฐฯ สงฺเขโปติ สงฺเขปวณฺณนาฯ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.14) วุตฺโต, ตสฺมา โส ตตฺถ, ตํสํวณฺณนาย (วิสุทฺธิ. ฏี. 1.14) จ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อาจารโคจรคฺคหเณเนวาติ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ วจเนเนวฯ เตนาห ‘‘กุสเล กายกมฺมวจีกมฺเม คหิเตปี’’ติฯ อธิกวจนํ อญฺญมตฺถํ โพเธตีติ กตฺวา ตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิสีลสฺส อุปฺปตฺติทฺวารทสฺสนตฺถํ…เป.… กุสเลนาติ วุตฺตํ, สพฺพโส อเนสนปฺปหาเนน อนวชฺเชนาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ‘‘กตเม จ ถปติ กุสลา สีลา กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺม’’นฺติ (ม. นิ. 2.265) สีลสฺส กุสลกายวจีภาวํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อาชีวปริสุทฺธมฺปิ โข อหํ ถปติ สีลสฺมิํ วทามี’’ติ (ม. นิ. 2.265) เอวํ ปวตฺตาย มุณฺฑิกสุตฺตเทสนาย ‘‘กายกมฺมวจีกมฺเมน สมนฺนาคโต กุสเลน, ปริสุทฺธาชีโว’’ติ อยํ เทสนา เอกสงฺคหา อญฺญทตฺถุ สํสนฺทติ สเมตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุณฺฑิกสุตฺตวเสน วา เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ สีลสฺมิํ วทามีติ ‘‘สีล’’นฺติ วทามิ, ‘‘สีลสฺมิํ อนฺโตคธํ ปริยาปนฺน’’นฺติ วทามีติ วา อตฺโถฯ ปริยาทานตฺถนฺติ ปริคฺคหตฺถํฯ

ติวิเธน สีเลนาติ จูฬสีลํ มชฺฌิมสีลํ มหาสีลนฺติ เอวํ ติวิเธน สีเลนฯ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ, น กายปญฺจเมสุฯ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปปฺปการวเสน ติวิเธน สนฺโตเสนฯ

จูฬมชฺฌิมมหาสีลวณฺณนา

[194-211] ‘‘สีลสฺมิ’’นฺติ อิทํ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘เอกํ สีลํ โหตีติ อตฺโถ’’ติฯ อยเมว อตฺโถติ ปจฺจตฺตวจนตฺโถ เอวฯ พฺรหฺมชาเลติ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7)ฯ