ปฐมสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[183] ยถา เต รุจฺเจยฺยาติ อิทานิ มยา ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ ยถา ตว จิตฺเต โรเจยฺยฯ ฆรทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต อนฺโตชาโตฯ ธเนน กีโต ธนกฺกีโตฯ พนฺธคฺคาหคหิโต กรมรานีโตฯ สามนฺติ สยเมวฯ ทาสพฺยนฺติ ทาสภาวํฯ โกจิ ทาโสปิ สมาโน อลโส กมฺมํ อกโรนฺโต ‘‘กมฺมกาโร’’ติ น วุจฺจตีติ อาห ‘‘อนลโส กมฺมกรณสีโลเยวา’’ติฯ ปฐมเมวาติ อาสนฺนตรฏฺฐานูปสงฺกมนโต ปเคว ปุเรตรเมวฯ ปจฺฉาติ สามิกสฺส นิปชฺชาย ปจฺฉาฯ สยนโต อวุฏฺฐิเตติ รตฺติยา วิภายนเวลาย เสยฺยโต อวุฏฺฐิเตฯ ปจฺจูสกาลโต ปฏฺฐายาติ อตีตาย รตฺติยา ปจฺจูสกาลโต ปฏฺฐายฯ ยาว สามิโน รตฺติํ นิทฺโทกฺกมนนฺติ อปราย ปโทสเวลายํ ยาว นิทฺโทกฺกมนํฯ กิํ การนฺติ กิํ กรณียํ, กิํการภาวโต ปุจฺฉิตฺวา กาตพฺพเวยฺยาวจฺจนฺติ อตฺโถฯ

เทโว วิยาติ อาธิปจฺจปริวาราทิสมฺปตฺติสมนฺนาคโต ปธานเทโว วิยฯ โส วตสฺสาหนฺติ โส วต อสฺสํ อหํฯ โส ราชา วิย อหมฺปิ ภเวยฺยํ, กถํ ปุญฺญานิ กเรยฺยํ, ยทิ ปุญฺญานิ อุฬารานิ กเรยฺยนฺติ โยชนาฯ ‘‘โส วตสฺส’สฺส’’นฺติ ปาเฐ โส ราชา อสฺส อหํ อสฺสํ วต, ยทิ ปุญฺญานิ กเรยฺยนฺติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ อสฺสนฺติ อุตฺตมปุริสปฺปโยเค อหํ-สทฺโท อปฺปยุตฺโตปิ ปยุตฺโต เอว โหติฯ ยาวชีวํ น สกฺขิสฺสามิ ทาตุนฺติ ยาวชีวํ ทานตฺถาย อุสฺสาหํ กโรนฺโตปิ ยํ ราชา เอกํ ทิวสํ เทติ , ตโต สตภาคมฺปิ ทาตุํ น สกฺขิสฺสามิฯ ตสฺมา ปพฺพชิสฺสามีติ ปพฺพชฺชายํ อุสฺสาหํ กตฺวาติ โยชนาฯ

กาเยน สํวุโตติ กาเยน สํวริตพฺพํ กายทฺวาเรน ปวตฺตนกํ ปาปธมฺมํ สํวริตฺวา วิหเรยฺยาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘กาเยน ปิหิโต หุตฺวา’’ติอาทิฯ ฆาสจฺฉาทเนน ปรมตายาติ ฆาสจฺฉาทนปริเยสเน สลฺเลขวเสน ปรมตาย, อุกฺกฏฺฐภาเว สณฺฐิโต ฆาสจฺฉาทนเมว วา ปรมํ ปรา โกฏิ เอตสฺส, น ตโต ปรํ กิญฺจิ อามิสชาตํ ปริเยสติ ปจฺจาสิสติ จาติ ฆาสจฺฉาทนปรโม, ตพฺภาโว ฆาสจฺฉาทนปรมตา, ตสฺสา ฆาสจฺฉาทนปรมตายฯ วิเวกฏฺฐกายานนฺติ คณสงฺคณิกโต ปวิวิตฺเต ฐิตกายานํฯ เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ ฌานาภิรตานํฯ ตาย เอว ฌานาภิรติยา ปรมํ อุตฺตมํ โวทานํ วิสุทฺธิํ ปตฺตตาย ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ กิเลสูปธิอภิสงฺขารูปธีนํ อจฺจนฺตวิคเมน นิรุปธีนํฯ วิสงฺขารคตานนฺติ อธิคตนิพฺพานานํฯ เอตฺถ จ ปฐโม วิเวโก อิตเรหิ ทฺวีหิ วิเวเกหิ สหาปิ ปตฺตพฺโพ วินาปิ, ตถา ทุติโยฯ ตติโย ปน อิตเรหิ ทฺวีหิ สเหว ปตฺตพฺโพ, น วินาติ ทฏฺฐพฺพํฯ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, ตํ ปหาย เอโก วิหรติ จรติ ปุคฺคลวเสน อสหายตฺตาฯ จิตฺเต กิเลสานํ สนฺนิปตนํ จิตฺตกิเลสสงฺคณิกา, ตํ ปหาย เอโก วิหรติ กิเลสวเสน อสหายตฺตาฯ

มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา, โคตฺรภุอาทีนญฺจ อารมฺมณมตฺตตฺตา น เตสํ วเสน สาติสยา นิพฺพุติสุขสมฺผุสนา, ผลสมาปตฺตินิโรธสมาปตฺติวเสน สาติสยาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติํ วา นิโรธสมาปตฺติํ วา ปวิสิตฺวา’’ติฯ ผลปริโยสาโน หิ นิโรโธติฯ

[184] อภิหริตฺวาติ อภิมุขีภาเวน เนตฺวาฯ ‘‘อหํ จีวราทีหิ ปโยชนํ สาเธสฺสามี’’ติ วจนเสโสฯ สปฺปายนฺติ สพฺพเคลญฺญปหรณวเสน อุปการาวหํฯ ภาวินา อนตฺถโต ปริปาลนวเสน โคปนา รกฺขาคุตฺติฯ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส นิเสธวเสน อาวรณคุตฺติฯ

ทุติยสนฺทิฏฺฐิกสามญฺญผลวณฺณนา

[186] กสตีติ กสิํ กโรติฯ คหปติโกติ เอตฺถ ก-สทฺโท อปฺปตฺโถติ อาห ‘‘เอกเคหมตฺเต เชฏฺฐโก’’ติ, เตน อเนกกุลเชฏฺฐกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ กรํ กโรตีติ กรํ สมฺปาเทติฯ วฑฺเฒตีติ อุปรูปริ สมฺปาทเนน วฑฺเฒติฯ เอวํ อปฺปมฺปิ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรนฺติ อยมตฺโถ ลฏุกิโกปมสุตฺเตน (ม. นิ. 2.151, 152) ทีเปตพฺโพฯ เตนาห ‘‘เสยฺยถาปิ, อุทายิ, ปุริโส ทลิทฺโท อสฺสโก อนาฬฺหิโย, ตสฺสสฺส เอกํ อคารกํ โอลุคฺควิลุคฺคํ กากาติทายิํ นปรมรูป’’นฺติ วิตฺถาโรฯ ยทิ อปฺปมฺปิ โภคํ ปหาย ปพฺพชิตุํ ทุกฺกรํ, กสฺมา ทาสวาเร โภคคฺคหณํ น กตนฺติ อาห ‘‘ทาสวาเร ปนา’’ติอาทิฯ ยถา จ ทาสสฺส โภคาปิ อโภคา ปรายตฺตภาวโต, เอวํ ญาตโย ปีติ ทาสวาเร ญาติปริวฏฺฏคฺคหณมฺปิ น กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ปณีตตรสามญฺญผลวณฺณนา

[189] เอวรูปาหีติ ยถาวุตฺตทาสกสฺสกูปมาสทิสาหิ อุปมาหิ สามญฺญผลํ ทีเปตุํ ปโหติ ภควา สกลมฺปิ รตฺตินฺทิวํ ตโต ภิยฺโยปิ อนนฺตปฏิภานตาย วิจิตฺตนยเทสนภาวโตฯ ตถาปีติ สติปิ เทสนาย อุตฺตรุตฺตราธิกนานานยวิจิตฺตภาเวฯ

เอกตฺถเมตํ ปทํ สาธุสทฺทสฺเสว ก-กาเรน วฑฺฒิตฺวา วุตฺตตฺตา, เตเนว สาธุก-สทฺทสฺส อตฺถํ วทนฺเตน อตฺถุทฺธารวเสน สาธุ-สทฺโท อุทาหโฏฯ อายาจเนติ อภิมุขยาจเน, อภิปตฺถนายนฺติ อตฺโถ ฯ