เมนู

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

[171] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ วทตี’’ติ, ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปติฯ เอเสว นโย ยิฏฺฐํ หุตนฺติ เอตฺถาปิฯ มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํฯ ปาหุนกสกฺกาโรติ ปาหุนภาเวน กาตพฺพสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติฯ อิธโลเก ฐิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติฯ อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภเว, โยนิอาทีสุ จ ฐิตา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺติฯ ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กยิรมานสกฺการาสกฺการานํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทตี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ กิญฺจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อาโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ? ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ ยถา ปน มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวํ อยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ อาห ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติฯ อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํฯ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติยา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา อิทานิ ฆฏาทิคตปถวี วิย ตเมว พาหิรปถวิกายํ อุเปติ อุปคจฺฉติ สพฺพโส เตน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉติฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทเมว, สูริยรสฺมิโต คหิตํ อินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุน สูริยรสฺมิํ, มหาวายุขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ตเมว วายุขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทิฏฺฐิคติกสฺส อธิปฺปาโยฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยาภาวาติ วทนฺติฯ วิสยิคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺตีติฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสาฯ สรีรเมว ปทานีติ อธิปฺเปตํ สรีเรน ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, มูฬฺหปุคฺคลาฯ เตหิ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิฯ ‘‘ปรโลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ, เต อตฺถิกา, เตสํ วาโทติ อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํฯ

กมฺมํ ปฏิพาหติ อกิริยวาทิภาวโตฯ วิปากํ ปฏิพาหติ สพฺเพน สพฺพํ อายติํ อุปปตฺติยา ปฏิกฺขิปนโตฯ อุภยํ ปฏิพาหติ สพฺพโส เหตุปฏิพาหเนเนว ผลสฺสปิ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาฯ อุภยนฺติ หิ กมฺมํ วิปากญฺจาติ อุภยํฯ โส หิ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, วิสุชฺฌนฺติ จา’’ติ (ที. นิ. 1.168; ม. นิ. 2.100, 227; สํ. นิ. 3.212) วทนฺโต กมฺมสฺส วิย วิปากสฺสาปิ สํกิเลสวิสุทฺธีนํ ปจฺจยตฺตาภาววจนโต ตทุภยํ ปฏิพาหติ นามฯ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ อสติ กมฺเม วิปากาภาวโตฯ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ โหติ อสติ วิปาเก กมฺมสฺส นิรตฺถกภาวาปตฺติโตฯ อตฺถโตติ สรูเปนฯ อุภยปฺปฏิพาหกาติ วิสุํ วิสุํ ตํตํทิฏฺฐิทีปกภาเวน ปาฬิยํ อาคตาปิ ปจฺเจกํ ติวิธทิฏฺฐิกา เอว อุภยปฏิพาหกตฺตาฯ อุภยปฺปฏิพาหกาติ หิ เหตุวจนํฯ ‘‘อเหตุกวาทา เจวา’’ติอาทิ ปฏิญฺญาวจนํฯ โย หิ วิปากปฏิพาหเนน นตฺถิกทิฏฺฐิโก อุจฺเฉทวาที, โส อตฺถโต กมฺมปฏิพาหเนน อกิริยทิฏฺฐิโก, อุภยปฏิพาหเนน อเหตุกทิฏฺฐิโก จ โหติฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

สชฺฌายนฺตีติ ตํ ทิฏฺฐิทีปกํ คนฺถํ อุคฺคเหตฺวา ปฐนฺติฯ วีมํสนฺตีติ ตสฺส อตฺถํ วิจาเรนฺติฯ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วีมํสนาการทสฺสนํฯ ตสฺมิํ อารมฺมเณติ ยถาปริกปฺปิตกมฺมผลาภาวาทิเก ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณฯ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐตีติ ‘‘กโรโต น กรียติ ปาป’’นฺติอาทิวเสน อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺฐิเต จิรกาลปริจเยน เอวเมตนฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยา ตถาคหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมาทิยมานา มิจฺฉาวายามูปตฺถมฺภิตา อตํสภาวํ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาสตีติ ลทฺธนามา ตํลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺฐติฯ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหตีติ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมิํ อารมฺมเณ อวฏฺฐิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย เอกคฺคํ อปฺปิตํ วิย โหติฯ จิตฺตสีเสน มิจฺฉาสมาธิ เอว วุตฺโตฯ โสปิ หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส ฐาเน สมาธานปติรูปกิจฺจกโรเยว, วาฬวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ชวนานิ ชวนฺตีติ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติฯ ปฐเม ชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติฯ ตถา ทุติยาทีสูติ ธมฺมสภาวทสฺสนมตฺตเมตํ, น ปน ตสฺมิํ ขเณ เตสํ ติกิจฺฉา เกนจิ สกฺกา กาตุํฯ

ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ มิจฺฉาทสฺสเนสุฯ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมตีติ ยสฺส เอกสฺมิํเยว อภินิเวโส อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส เอกเมว ทสฺสนํ โอกฺกมติฯ ยสฺส ปน ทฺวีสุ ตีสุปิ วา อภินิเวโส อาเสวนา จ ปวตฺตา, โส ทฺเว ตีณิปิ โอกฺกมติ, เอเตน ยา ปุพฺเพ อุภยปฏิพาหกตามุเขน ทีปิตา อตฺถสิทฺธา สพฺพทิฏฺฐิกตา, สา ปุพฺพภาคิยาฯ ยา ปน มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกนฺติภูตา, สา ยถาสกํ ปจฺจยสมุทาคมสิทฺธิโต ภินฺนารมฺมณานํ วิย วิเสสาธิคมานํ เอกชฺฌํ อนุปฺปตฺติยา อสงฺกิณฺณา เอวาติ ทสฺเสติฯ ‘‘เอกสฺมิํ โอกฺกนฺเตปี’’ติอาทินา ติสฺสนฺนมฺปิ ทิฏฺฐีนํ สมานพลตํ สมานผลตญฺจ ทสฺเสติฯ ตสฺมา ติสฺโสปิ เจตา เอกสฺส อุปฺปนฺนา อพฺโพกิณฺณา เอว, เอกาย วิปาเก ทินฺเน อิตรา อนุพลปฺปทายิกาโย โหนฺติฯ ‘‘วฏฺฏขาณุ นาเมสา’’ติ อิทํ วจนํ เนยฺยตฺถํ, น นีตตฺถํฯ ตถา หิ ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘กิํ ปเนส เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อญฺญสฺมิํ ปีติ? เอกสฺมิํเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺฐิํ โรเจติ เยวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 3.129) วุตฺตํฯ อกุสลญฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย สพลํ มหาพลํฯ ตสฺมา ‘‘เอกสฺมิํเยว อตฺตภาเว นิยโต’’ติ วุตฺตํฯ อญฺญถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ อจฺจนฺติโกฯ ยทิ เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนา กถนฺติ อาห ‘‘อาเสวนวเสน ปนา’’ติอาทิฯ ตสฺมา ยถา ‘‘สกิํ นิมุคฺโคปิ นิมุคฺโค เอว พาโล’’ติ วุตฺตํ, เอวํ วฏฺฏขาณุโชตนาฯ ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘เยภุยฺเยน หิ เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ สํสารขาณุภาวสฺสปิ ปจฺจโย อปณฺณกชาโต, ตสฺมาฯ ภูติกาโมติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วเสน อตฺตโน คุเณหิ วฑฺฒิกาโมฯ

ปกุธกจฺจายนวาทวณฺณนา

[174] อกตาติ สเมน วิสเมน วา เกนจิ เหตุนา น กตา น วิหิตาฯ กตวิโธ กรณวิธิ นตฺถิ เอเตสนฺติ อกตวิธานา ฯ ปททฺวเยนาปิ โลเก เกนจิ เหตุปจฺจเยน เนสํ อนิพฺพตฺตนภาวํ ทสฺเสติฯ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาติ กสฺสจิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส เทวสฺส , อิสฺสราทิโน วา อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตาฯ อนิมฺมาปิตา กสฺสจิ อนิมฺมาปิตาฯ วุตฺตตฺถเมวาติ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.30) วุตฺตตฺถเมวฯ วญฺฌาติ วญฺฌปสุวญฺฌตาลาทโย วิย อผลา, กสฺสจิ อชนกาติ อตฺโถ, เอเตน ปถวิกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปสทฺทาทโย หิ ปถวิกายาทีหิ อปฺปฏิพทฺธวุตฺติกาติ ตสฺส ลทฺธิฯ ปพฺพตกูฏํ วิย ฐิตาติ กูฏฏฺฐา, ยถา ปพฺพตกูฏํ เกนจิ อนิพฺพตฺติตํ, กสฺสจิ จ อนิพฺพตฺตกํ, เอวเมเต ปีติ อธิปฺปาโยฯ ยมิทํ ‘‘พีชโต องฺกุราทิ ชายตี’’ติ วุจฺจติ, ตํ วิชฺชมานเมว ตโต นิกฺขมติ, น อวิชฺชมานํ, อญฺญถา อญฺญโตปิ อญฺญสฺส อุปลทฺธิ สิยาติ อธิปฺปาโยฯ ฐิตตฺตาติ นิพฺพิการาภาเวน ฐิตตฺตาฯ น จลนฺตีติ วิการํ นาปชฺชนฺติฯ วิการาภาวโต หิ เตสํ สตฺตนฺนํ กายานํ เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิตตาฯ อนิญฺชนญฺจ อตฺตโน ปกติยา อวฏฺฐานเมวฯ เตนาห ‘‘น วิปริณมนฺตี’’ติฯ อวิปริณามธมฺมตฺตา เอว หิ เต อญฺญมญฺญํ น พฺยาพาเธนฺติฯ สติ หิ วิการํ อาปาเทตพฺพตาย พฺยาพาธกตาปิ สิยา, ตถา อนุคฺคเหตพฺพตาย อนุคฺคาหกตาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ นาลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปถวี เอว กาเยกเทสตฺตา ปถวิกาโยฯ ชีวสตฺตมานํ กายานํ นิจฺจตาย นิพฺพิการภาวโต น หนฺตพฺพตา, น ฆาเตตพฺพตา จาติ เนว โกจิ หนฺตา วา ฆาเตตา วา, เตเนวาห ‘‘สตฺตนฺนํ ตฺเวว กายาน’’นฺติอาทิฯ ยทิ โกจิ หนฺตา นตฺถิ, กถํ สตฺถปฺปหาโรติ อาห ‘‘ยถา มุคฺคราสิ อาทีสู’’ติอาทิฯ เกวลํ สญฺญามตฺตเมว โหติฯ หนนฆาตนาทิ ปน ปรมตฺถโต นตฺเถว กายานํ อวิโกปนียภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ