เมนู

มกฺขลิโคสาลวาทวณฺณนา

[168] อุภเยนาติ เหตุปจฺจยปฏิเสธนวจเนนฯ สํกิเลสปจฺจยนฺติ สํกิลิสฺสนสฺส มลีนภาวสฺส การณํฯ วิสุทฺธิปจฺจยนฺติ สงฺกิกิเลสโต วิสุทฺธิยา โวทานสฺส การณํฯ อตฺตกาโรติ เตน เตน สตฺเตน อตฺตนา กาตพฺพกมฺมํ อตฺตนา นิปฺผาเทตพฺพปโยโคฯ ปรการนฺติ ปรสฺส วาหสา อิชฺฌนกปโยชนํฯ เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ มหาสตฺตนฺติ อนฺติมภวิกํ มหาโพธิสตฺตํ, ปจฺเจกโพธิสตฺตสฺสปิ เอตฺเถว สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสโสภคฺยตนฺติ มนุสฺเสสุ สุภคภาวํฯ เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรนฯ กมฺมวาทสฺส กิริยวาทสฺส ปฏิกฺขิปเนน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิ (อ. นิ. 4.232) นยปฺปวตฺเต ชินจกฺเก ปหารํ เทติ นามฯ นตฺถิ ปุริสกาเรติ ยถาวุตฺตอตฺตการปรการาภาวโต เอว สตฺตานํ ปจฺจตฺตปุริสกาโร นาม โกจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ นตฺถิ พลนฺติ สตฺตานํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกนิพฺพานสมฺปตฺติอาวหํ พลํ นาม กิญฺจิ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘ยมฺหี’’ติอาทิฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ, สํกิเลสิกมฺปิ จายํ พลํ ปฏิกฺขิปเตวฯ ยทิ วีริยาทีนิ ปุริสการเววจนานิ, กสฺมา วิสุํ คหณนฺติ อาห ‘‘อิทํ โน วีริเยนา’’ติอาทิฯ สทฺทตฺถโต ปน ตสฺสา ตสฺสา กิริยาย อุสฺสนฺนฏฺเฐน พลํฯ สูรวีรภาวาวหฏฺเฐน วีริยํฯ ตเทว ทฬฺหภาวโต, โปริสธุรํ วหนฺเตน ปวตฺเตตพฺพโต จ ปุริสถาโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนปฺปวตฺติยา ปุริสปรกฺกโมติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ

สตฺตโยคโต รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย สตฺตาฯ ปาณนโต อสฺสสนปสฺสสนวเสน ปวตฺติยา ปาณาฯ เต ปน โส เอกินฺทฺริยาทิวเสน วิภชิตฺวา วทตีติ อาห ‘‘เอกินฺทฺริโย’’ติอาทิฯ อณฺฑโกสาทีสุ ภวนโต ‘‘ภูตา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อณฺฑโกส…เป.… วทตี’’ติ ฯ ชีวนโต ปาณํ ธาเรนฺตา วิย วฑฺฒนโต ชีวาฯ เตนาห ‘‘สาลิยวา’’ติอาทิฯ นตฺถิ เอเตสํ สํกิเลสวิสุทฺธีสุ วโสติ อวสาฯ นตฺถิ เนสํ พลํ วีริยํ จาติ อพลา อวีริยาฯ นิยตาติ อจฺเฉชฺชสุตฺตาวุตาเภชฺชมณิโน วิย นิยตปฺปวตฺติตาย คติชาติพนฺธาปวคฺควเสน นิยาโมฯ ตตฺถ ตตฺถ คมนนฺติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตาสุ ตาสุ คตีสุ อุปคมนํ สมวาเยน สมาคโมฯ สภาโวเยวาติ ยถา กณฺฏกสฺส ติขิณตา, กปิตฺถผลานํ ปริมณฺฑลตา, มิคปกฺขีนํ วิจิตฺตาการตา, เอวํ สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เหตุปจฺจเยน วินา ตถา ตถา ปริณาโม อยํ สภาโว เอว อกิตฺติโมเยวฯ เตนาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิฯ ฉฬาภิชาติโย ปรโต วิตฺถารียนฺติฯ ‘‘สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วทนฺโต อทุกฺขมสุขภูมิํ สพฺเพน สพฺพํ น ชานาตีติ อุลฺลิงฺคนฺโต ‘‘อญฺญา อทุกฺขมสุขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ

ปมุขโยนีนนฺติ มนุสฺสติรจฺฉานาทีสุ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิสีหพฺยคฺฆาทิวเสน ปธานโยนีนํฯ สฏฺฐิสตานีติ ฉสหสฺสานิฯ ‘‘ปญฺจ จ กมฺมุโน สตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ ‘‘ปญฺจกมฺมสตานิ จา’’ติฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺฐิํ ทีเปตี’’ติ อิมเมวตฺถํ อติทิสติฯ

เอตฺถ จ ‘‘ตกฺกมตฺตเกนา’’ติ อิมินา ยสฺมา ตกฺกิกา นิรงฺกุสตาย ปริกปฺปนสฺส ยํ กิญฺจิ อตฺตโน ปริกปฺปิตํ สารโต มญฺญมานา ตเถว อภินิวิสฺส ตกฺกทิฏฺฐิคาหํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา น เตสํ ทิฏฺฐิวตฺถุสฺมิํ วิญฺญูหิ วิจารณา กาตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ เต หิ ‘‘ปญฺจ กมฺมานีติ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายา อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ‘ปญฺจ กมฺมานี’ติ ปญฺญาเปนฺตี’’ติ วทนฺติฯ กมฺมนฺติ ลทฺธีติ โอฬาริกภาวโต ปริปุณฺณกมฺมนฺติ ลทฺธิฯ มโนกมฺมํ อโนฬาริกตฺตา อุปฑฺฒกมฺมนฺติ ลทฺธีติ โยชนาฯ ทฺวฏฺฐิปฏิปทาติ ‘‘ทฺวาสฏฺฐิ ปฏิปทา’’ติ วตฺตพฺเพ สภาวนิรุตฺติํ อชานนฺโต ‘‘ทฺวฏฺฐิปฏิปทา’’ติ วทติฯ เอกสฺมิํ กปฺเปติ เอกสฺมิํ มหากปฺเป, ตตฺถาปิ จ วิวฏฺฏฏฺฐายีสญฺญิเต เอกสฺมิํ อสงฺเขฺยยฺเยกปฺเปฯ

อุรพฺเภ หนนฺตีติ โอรพฺภิกาฯ เอวํ สูกริกาทโย เวทิตพฺพาฯ ลุทฺทาติ อญฺเญปิ เย เกจิ มาควิกเนสาทาฯ เต ปาปกมฺมปสุตตาย ‘‘กณฺหาภิชาตีติ วทติฯ ภิกฺขู’’ติ พุทฺธสาสเน ภิกฺขูฯ เต กิร ‘‘สฉนฺทราคา ปริภุญฺชนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ‘‘จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺตี’’ติ วทติฯ กสฺมาติ เจ? ยสฺมา ‘‘เต ปณีตปณีเต ปจฺจเย ปฏิเสวนฺตี’’ติ ตสฺส มิจฺฉาคาโห, ตสฺมา ญายลทฺเธปิ ปจฺจเย ภุญฺชมานา อาชีวกสมยสฺส วิโลมคาหิตาย ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ นามาติ วทตีติ อปเรฯ เอเก ปพฺพชิตา, เย สวิเสสํ อตฺตกิลมถานุโยคํ อนุยุตฺตาฯ ตถา หิ เต กณฺฏเก วตฺตนฺตา วิย โหนฺตีติ ‘‘กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ วุตฺตาฯ ฐตฺวา ภุญฺชนนหานปฏิกฺเขปาทิวตสมาโยเคน ปณฺฑรตรา ‘‘อเจลกสาวกา’’ติ อาชีวกสาวเก วทติฯ เต กิร อาชีวกลทฺธิยา วิสุทฺธจิตฺตตาย นิคณฺเฐหิปิ ปณฺฑรตราฯ นนฺทาทโย หิ ตถารูปํ อาชีวกปฏิปตฺติํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา ฐิตาฯ ตสฺมา นิคณฺเฐหิ อาชีวกสาวเกหิ จ ปณฺฑรตรา ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อยํ ตสฺส ลทฺธิฯ

ปุริสภูมิโยติ ปธานปุคฺคเลน นิทฺเทโสฯ อิตฺถีนมฺปิ ตา ภูมิโย อิจฺฉนฺเตวฯ ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก’’ติอาทิ เตสํ ปาฬิเยวฯ ตตฺถ ปนฺนโกติ ภิกฺขาย วิจรณโก, เตสํ วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนโกฯ ชิโนติ ชิณฺโณ ชราวเสน หีนธาตุโก, อตฺตโน วา ปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขํ ชินิตฺวา ฐิโตฯ โส กิร ตถาภูโต ธมฺมมฺปิ กสฺสจิ น กเถสิฯ เตนาห ‘‘น กิญฺจิ อาหา’’ติฯ โอฏฺฐวทนาทิวิปฺปกาเร กเตปิ ขมนวเสน น กิญฺจิ วทตีติปิ วทนฺติฯ

อลาภินฺติ ‘‘โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.394) นเยน วุตฺตอลาภเหตุสมาโยเคน อลาภิํ, ตโตเยว ชิฆจฺฉาทุพฺพลปเรตตาย สยนปรายนํ ‘‘สมณํ ปนฺนภูมี’’ติ วทติฯ

อาชีววุตฺติสตานีติ สตฺตานํ อาชีวภูตานิ ชีวิกาวุตฺติสตานิฯ ปสุคฺคหเณน เอฬกชาติ คหิตา, มิคคฺคหเณน รุรุควยาทิสพฺพมิคชาติฯ พหู เทวาติ จาตุมหาราชิกาทิพฺรหฺมกายิกาทิวเสน, เตสํ อนฺตรเภทวเสน พหู เทวาฯ ตตฺถ จาตุมหาราชิกานํ เอกจฺจเภโท มหาสมยสุตฺตวเสน (ที. นิ. 2.331) ทีเปตพฺโพฯ มนุสฺสาปิ อนนฺตาติ ทีปเทสกุลวํสาชีวาทิวิภาควเสน มนุสฺสาปิ อนนฺตเภทาฯ ปิสาจา เอว เปสาจาฯ เต อปรเปตาทโย มหนฺตมหนฺตาฯ ฉทฺทนฺตทหมนฺทากินิโย กุวาฬิยมุจลินฺทนาเมน วทติฯ

ปวุฏาติ ปพฺพคณฺฐิกาฯ ปณฺฑิโตปิ …เป.… อุทฺธํ น คจฺฉติ, กสฺมา? สตฺตานํ สํสรณกาลสฺส นิยตภาวโตฯ อปริปกฺกํ สํสรณนิมิตฺตํ สีลาทินา ปริปาเจติ นาม สีฆํเยว วิสุทฺธิปฺปตฺติยาฯ ปริปกฺกํ กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส ปตฺวา ปตฺวา กาเลน ปริปกฺกภาวานาปาทเนน พฺยนฺติํ กโรติ นามฯ

สุตฺตคุเฬติ สุตฺตวฏฺฏิยํฯ ‘‘นิพฺเพฐิยมานเมว ปเลตี’’ติ อุปมาย สตฺตานํ สํสาโร อนุกฺกเมน ขียเตว, น ตสฺส วฑฺฒตีติ ทสฺเสติ ปริจฺฉินฺนรูปตฺตาฯ

อชิตเกสกมฺพลวาทวณฺณนา

[171] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ วทตี’’ติ, ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปติฯ เอเสว นโย ยิฏฺฐํ หุตนฺติ เอตฺถาปิฯ มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํฯ ปาหุนกสกฺกาโรติ ปาหุนภาเวน กาตพฺพสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ, นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติฯ อิธโลเก ฐิตสฺสาปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติฯ อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภเว, โยนิอาทีสุ จ ฐิตา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺติฯ ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กยิรมานสกฺการาสกฺการานํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทตี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ กิญฺจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อาโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ? ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ ยถา ปน มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวํ อยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ อาห ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติฯ อชฺฌตฺติกปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํฯ อุปคจฺฉตีติ พาหิรปถวิกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติยา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา อิทานิ ฆฏาทิคตปถวี วิย ตเมว พาหิรปถวิกายํ อุเปติ อุปคจฺฉติ สพฺพโส เตน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉติฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทเมว, สูริยรสฺมิโต คหิตํ อินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุน สูริยรสฺมิํ, มหาวายุขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโต วิย ตเมว วายุขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทิฏฺฐิคติกสฺส อธิปฺปาโยฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยาภาวาติ วทนฺติฯ วิสยิคหเณน หิ วิสยาปิ คหิตา เอว โหนฺตีติฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสาฯ สรีรเมว ปทานีติ อธิปฺเปตํ สรีเรน ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, มูฬฺหปุคฺคลาฯ เตหิ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิฯ ‘‘ปรโลโก อตฺถี’’ติ มติ เยสํ, เต อตฺถิกา, เตสํ วาโทติ อตฺถิกวาโท, ตํ อตฺถิกวาทํฯ