วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา

[145] ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิปาฬิ เวทนากมฺมฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ ตนฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตผสฺสฏฺฐานํฯ อาหาโรติ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส 429) วจนโต กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยวฯ ยทิปิ โสตาปนฺนาทโย ยถาภูตํ ปชานนฺติ, อุกฺกํสคติวิชานนวเสน ปน เทสนา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาปิตาฯ เอตฺถ จ ‘‘ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ…เป.… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ เอเตน ธมฺมสฺส นิยฺยานิกภาเวน สทฺธิํ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายเมตฺถ ‘‘โก เอวํ ชานาตีติ? ขีณาสโว ชานาติ, ยาว อารทฺธวิปสฺสโก ชานาตี’’ติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺโฆ ทสฺสิโต, เตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8) ตํ ยถารุตวเสเนว ทีปิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[146] อนฺโต ชาลสฺสาติ อนฺโตชาลํ, อนฺโตชาเล กตาติ อนฺโตชาลีกตาฯ อปายูปปตฺติวเสน อโธ โอสีทนํ, สมฺปตฺติภววเสน อุทฺธํ อุคฺคมนํฯ ตถา ปริตฺตภูมิมหคฺคตภูมิวเสน, โอลีนตา’ติธาวนวเสน, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิอปรนฺตานุทิฏฺฐิวเสน จ ยถากฺกมํ อโธ โอสีทนํ อุทฺธํ อุคฺคมนํ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ ชาติเขตฺตํ สนฺธายาหฯ

[147] อปณฺณตฺติกภาวนฺติ ธรมานกปณฺณตฺติยา อปณฺณตฺติกภาวํฯ อตีตภาเวน ปน ตถา ปณฺณตฺติ ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต อุทฺธมฺปิ อญฺญพุทฺธุปฺปาเทสุ วตฺตติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.147)ฯ กาโยติ อตฺตภาโว, โย รูปารูปธมฺมสมูโหฯ เอวํ หิสฺส อมฺพรุกฺขสทิสตา, ตทวยวานญฺจ รูปกฺขนฺธจกฺขาทีนํ อมฺพปกฺกสทิสตา ยุชฺชตีติฯ เอตฺถ จ วณฺฏจฺเฉเท วณฺฏูปนิพนฺธานํ อมฺพปกฺกานํ อมฺพรุกฺขโต วิจฺเฉโท วิย ภวเนตฺติเฉเท ตทุปนิพนฺธานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สนฺตานโต วิจฺเฉโทติ เอตฺตาวตา โอปมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[148] ธมฺมปริยาเยติ ปาฬิยํฯ อิธตฺโถติ ทิฏฺฐธมฺมหิตํฯ ปรตฺโถติ สมฺปรายหิตํฯ สงฺคามํ วิชินาติ เอเตนาติ สงฺคามวิชโยฯ อตฺถสมฺปตฺติยา อตฺถชาลํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา, สีลาทิอนวชฺชธมฺมนิทฺเทสโต จ ธมฺมชาลํฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ มคฺคผลนิพฺพานานํ วิภตฺตตฺตา พฺรหฺมชาลํฯ ทิฏฺฐิวิเวจนมุเขน สุญฺญตาปกาสเนน สมฺมาทิฏฺฐิยา วิภาวิตตฺตา ทิฏฺฐิชาลํฯ ติตฺถิยวาทนิมฺมทฺทนูปายตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

[149] อตฺตมนาติ ปีติยา คหิตจิตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘พุทฺธคตายา’’ติอาทิฯ ยถา ปน อนตฺตมนา อตฺตโน อนตฺถจรตาย ปรมนา เวริมนา นาม โหนฺติฯ ยถาห ‘‘ทิโส ทิส’’นฺติ (ธ. ป. 42; อุทา. 33) คาถา, น เอวํ อตฺตมนาฯ อิเม ปน อตฺตโน อตฺถจรตาย สกมนา โหนฺตีติ อาห ‘‘อตฺตมนาติ สกมนา’’ติฯ อถ วา อตฺตมนาติ สมตฺตมนา, อิมาย เทสนาย ปริปุณฺณมนสงฺกปฺปาติ อตฺโถฯ อภินนฺทตีติ ตณฺหายตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘ตณฺหายมฺปิ อาคโต’’ติฯ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ อภินนฺทนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ เสวนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อุปคมเนปิ อาคโต’’ติฯ ตถา อภินนฺทนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉเนปิ อาคโต’’ติฯ ‘‘อภินนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปเทน วุตฺโตเยว อตฺโถ ‘‘อนุโมทิตฺวา’’ติ อิมินา ปกาสียตีติ อภินนฺทนสทฺโท อิธ อนุโมทนสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อนุโมทเนปิ อาคโต’’ติฯ ‘‘กตมญฺจ ตํ ภิกฺขเว’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.7) ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตาย กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตตฺตา อิทํ สุตฺตํ เวยฺยากรณํ โหติฯ ยสฺมา ปน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตมฺปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ นาม โหติ, นิคฺคาถกตฺตเมว ปน องฺคนฺติ คาถารหิตํ เวยฺยากรณํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นิคฺคาถกตฺตา หิ อิทํ เวยฺยากรณนฺติ วุตฺต’’นฺติฯ

อปเรสุปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ปารมิปริจยมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตญฺหิ พุทฺธวํเส –

‘‘อิเม ธมฺเม สมฺมสโต, สภาวสรสลกฺขเณ;

ธมฺมเตเชน วสุธา, ทสสหสฺสี ปกมฺปถา’’ติฯ (พุ. วํ. 2.166);

วีริยพเลนาติ มหาภินิกฺขมเน จกฺกวตฺติสิริปริจฺจาคเหตุภูตวีริยปฺปภาเวน, โพธิมณฺฑูปสงฺกมเน ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติอาทินา (ม. นิ. 2.184; สํ. นิ. 2.22; มหานิ. 196) วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตวีริยานุภาเวนฯ อจฺฉริยเวคาภิหตาติ วิมฺหยาวหกิริยานุภาวฆฏฺฏิตา ฯ ปํสุกูลโธวเน เกจิ ‘‘ปุญฺญเตเชนา’’ติ วทนฺติ , อจฺฉริยเวคาภิหตาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, เวสฺสนฺตรชาตเก ปารมิปริปูรณปุญฺญเตเชน อเนกกฺขตฺตุํ กมฺปิตตฺตา ‘‘อกาลกมฺปเนนา’’ติ วุตฺตํฯ

สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถ ยถา ตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 13; ปฏิ. ม. 2.30)ฯ สงฺคีติกาลาทีสุปิ สาธุการทานวเสน อกมฺปิตฺถาติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ตาเวตฺถ อฏฺฐกถาย ลีนตฺถวณฺณนาฯ

ปกรณนยวณฺณนา

อยํ ปน ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา – สา ปนายํ อตฺถวณฺณนา ยสฺมา เทสนาย สมุฏฺฐานปฺปโยชนภาชเนสุ ปิณฺฑตฺเถสุ จ นิทฺธาริเตสุ สุกรา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา สุตฺตเทสนาย สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมํ นิทฺธารยิสฺสามฯ ตตฺถ สมุฏฺฐานํ ตาว วุตฺตํ ‘‘วณฺณาวณฺณภณน’’นฺติฯ อปิจ นินฺทาปสํสาสุ วิเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวานาปตฺติ, ตตฺถ จ อาทีนวทสฺสนํ สมุฏฺฐานํฯ ตถา นินฺทาปสํสาสุ ปฏิปชฺชนกฺกมสฺส, ปสํสาวิสยสฺส ขุทฺทกาทิวเสน อเนกวิธสฺส สีลสฺส, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ตตุตฺตริ จ อปฺปฏิหตจารตาย, ตถาคตสฺส จ กตฺถจิ อปริยาปนฺนตาย อนวโพโธ สมุฏฺฐานํฯ

วุตฺตวิปริยาเยน ปโยชนํ เวทิตพฺพํฯ วิเนยฺยาฆาตานนฺทาทิภาวาปตฺติ อาทิกญฺหิ อิมํ เทสนํ ปโยเชตีติฯ ตถา กุหนลปนาทินานาวิธมิจฺฉาชีววิทฺธํสนํ, ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิชาลวินิเวฐนํ, ทิฏฺฐิสีเสน ปจฺจยาการวิภาวนํ, ฉผสฺสายตนวเสน จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานนิทฺเทโส, สพฺพทิฏฺฐิคตานํ อนวเสสปริยาทานํ, อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนญฺจ ปโยชนานิฯ

วณฺณาวณฺณนิมิตฺตํ อนุโรธวิโรธวนฺตจิตฺตา กุหนาทิวิวิธมิจฺฉาชีวนิรตา สสฺสตาทิทิฏฺฐิปงฺกํ นิมุคฺคา, สีลกฺขนฺธาทีสุ อปริปูรการิตาย อนวพุทฺธคุณวิเสสญาณา วิเนยฺยา อิมิสฺสา ธมฺมเทสนาย ภาชนํฯ

ปิณฺฑตฺถา ปน อาฆาตาทีนํ อกรณียตาวจเนน ปฏิญฺญานุรูปํ สมณสญฺญาย นิโยชนํ, ขนฺติโสรจฺจานุฏฺฐานํ, พฺรหฺมวิหารภาวนานุโยโค, สทฺธาปญฺญาสมาโยโค, สติสมฺปชญฺญาธิฏฺฐานํ, ปฏิสงฺขานภาวนาพลสิทฺธิ, ปริยุฏฺฐานานุสยปฺปหานํ, อุภยหิตปฏิปตฺติ, โลกธมฺเมหิ อนุปเลโป จ ทสฺสิตา โหนฺติฯ