เมนู

ทิฏฺฐิคติกาธิฏฺฐานวฏฺฏกถาวณฺณนา

[144] เหฏฺฐา ตีสุปิ วาเรสุ อธิกตตฺตา, อุปริ จ ‘‘ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ วกฺขมานตฺตา เวทยิตเมตฺถ ปธานนฺติ อาห ‘‘สพฺพทิฏฺฐิเวทยิตานิ สมฺปิณฺเฑตี’’ติฯ สมฺปิณฺเฑตีติ จ ‘‘เยปิ เต’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อาคตสฺส ปิ-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ เวทยิตสฺส ผสฺเส ปกฺขิปนํ ผสฺสปจฺจยตาทสฺสนเมว ‘‘ฉหิ อชฺฌตฺติกายตเนหิ ฉฬารมฺมณปฏิสํเวทนํ เอกนฺตโต ฉผสฺสเหตุกเมวา’’ติฯ สญฺชายนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณตฺโถ สญฺชาติ-สทฺโทติ อาห ‘‘สญฺชาติฏฺฐาเน’’ติฯ เอวํ สโมสรณสทฺโทปิ ทฏฺฐพฺโพฯ อายตติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตาย, อายภูตํ วา อตฺตโน ผลํ ตโนติ ปวตฺเตตีติ อายตนํ, การณํฯ รุกฺขคจฺฉสมูเห อรญฺญโวหาโร อรญฺญเมว อรญฺญายตนนฺติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติมตฺเต’’ติฯ อตฺถตฺตเยปีติ ปิ-สทฺเทน อวุตฺตตฺถสมฺปิณฺฑนํ ทฏฺฐพฺพํ, เตน อาการนิวาสาธิฏฺฐานตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ หิรญฺญายตนํ สุวณฺณายตนํ, วาสุเทวายตนํ กมฺมายตนนฺติ อาทีสุ อากรนิวาสาธิฏฺฐาเนสุ อายตนสทฺโทฯ จกฺขาทีสุ จ ผสฺสาทโย อากิณฺณา, ตานิ จ เนสํ นิวาโส, อธิฏฺฐานญฺจ นิสฺสยปจฺจยภาวโตติฯ ติณฺณมฺปิ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาณานํ สงฺคติภาเวน คเหตพฺโพ ผสฺโสติ ‘‘สงฺคตี’’ติ วุตฺโตฯ ตถา หิ โส ‘‘สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุจฺจติฯ อิมินา นเยนาติ วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ยถา ‘‘จกฺขุญฺจ…เป.… ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. 1.204; ม. นิ. 3.421, 425, 426; สํ. นิ. 2.43-45; สํ. นิ. 4.60; กถา. 465) เอตสฺมิํ สุตฺเต เวทนาย ปธานการณภาวทสฺสนตฺถํ ผสฺสสีเสน เทสนา กตา, เอวมิธาปิ พฺรหฺมชาเล ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทินา ผสฺสํ อาทิํ กตฺวา อปรนฺตปฏิจฺจสมุปฺปาททีปเนน ปจฺจยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ ผสฺสมุเขน วุตฺตํฯ

ผสฺโส อรูปธมฺโมปิ สมาโน เอกเทเสน อารมฺมเณ อนลฺลียมาโนปิ ผุสนากาเรน ปวตฺตติ ผุสนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโสว ตํ ตํ อารมฺมณํ ผุสตี’’ติ, เยน โส ‘‘ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ จ วุจฺจติฯ ‘‘ผสฺสายตเนหิ ผุสฺส ผุสฺสา’’ติ อผุสนกิจฺจานิปิ อายตนานิ ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสิตโวหาเรน ผุสนกิจฺจานิ กตฺวา ทสฺสิตานีติ อาห ‘‘ผสฺเส อุปนิกฺขิปิตฺวา’’ติ, ผสฺสคติกานิ กตฺวา ผสฺสูปจารํ อาโรเปตฺวาติ อตฺโถฯ อุปจาโร หิ นาม โวหารมตฺตํ, น เตน อตฺถสิทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ ฉนฺนํ ผสฺสานํ วเสน จกฺขุสมฺผสฺสชา ยาว มโนสมฺผสฺสชาติ สงฺเขปโต ฉพฺพิธา เวทนา, วิตฺถารโต ปน อฏฺฐสตปริยาเยน อฏฺฐสตเภทาฯ รูปตณฺหาทิเภทายาติ รูปตณฺหา ยาว ธมฺมตณฺหาติ สงฺเขปโต ฉปฺปเภทาย, วิตฺถารโต อฏฺฐสตเภทายฯ อุปนิสฺสยโกฏิยาติ อุปนิสฺสยสีเสนฯ กสฺมา ปเนตฺถ อุปนิสฺสยปจฺจโยว อุทฺธโฏ, นนุ สุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา จ ตณฺหาย อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยวเสน จตุธา ปจฺจโย, ทุกฺขา จ อารมฺมณมตฺตปกตูปนิสฺสยวเสน ทฺวิธาติ? สจฺจเมตํ, อุปนิสฺสเย เอว ปน ตํ สพฺพํ อนฺโตคธํฯ ยุตฺตํ ตาว อารมฺมณูปนิสฺสยสฺส อุปนิสฺสยสามญฺญโต อุปนิสฺสเยน สงฺคโห, อารมฺมณมตฺตอารมฺมณาธิปตีนํ ปน กถนฺติ? เตสมฺปิ อารมฺมณสามญฺญโต อารมฺมณูปนิสฺสเยน สงฺคโหว กโต, น ปกตูปนิสฺสเยนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตทตฺถเมเวตฺถ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘อุปนิสฺสเยนา’’ติฯ

จตุพฺพิธสฺสาติ กามุปาทานํ ยาว อตฺตวาทุปาทานนฺติ จตุพฺพิธสฺสฯ นนุ จ ตณฺหาว กามุปาทานนฺติ? สจฺจเมตํฯ

ตตฺถ ทุพฺพลา ตณฺหา ตณฺหาว, พลวตี ตณฺหา กามุปาทานํฯ อถ วา อปฺปตฺตวิสยปตฺถนา ตณฺหา ตมสิ โจรานํ กรปสารณํ วิยฯ สมฺปตฺตวิสยคฺคหณํ อุปาทานํ, โจรานํ กรปฺปตฺตธนคฺคหณํ วิยฯ อปฺปิจฺฉตาปฏิปกฺขา ตณฺหา, สนฺโตสปฏิปกฺขา อุปาทานํฯ ปริเยสนทุกฺขมูลํ ตณฺหา, อารกฺขทุกฺขมูลํ อุปาทานนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อุปาทานสฺสาติ อสหชาตสฺส อุปาทานสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา, อิตรสฺส สหชาตโกฏิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อนนฺตรสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ, อนานนฺตรสฺส อุปนิสฺสเยน, อารมฺมณภูตา ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสเยหิ, อารมฺมณมตฺเตเนว วาติ ตํ สพฺพํ อุปนิสฺสเยเนว คเหตฺวา ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ ตณฺหาย รูปาทีนิ อสฺสาเทตฺวา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตณฺหา กามุปาทานสฺส อุปนิสฺสโยฯ ตถา รูปาทิเภเทว สมฺมูฬฺโห ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ที. นิ. 1.171; ม. นิ. 1.445; ม. นิ. 2.94, 95, 225; ม. นิ. 3.91, 116, 136; สํ. นิ. 3.210; ธ. ส. 1221; วิภ. 938) มิจฺฉาทสฺสนํ, สํสารโต มุจฺจิตุกาโม อสุทฺธิมคฺเค สุทฺธิมคฺคปรามสนํ, ขนฺเธสุ อตฺตตฺตนิยคาหภูตํ สกฺกายทสฺสนํ คณฺหาติ, ตสฺมา อิตเรสมฺปิ ตณฺหา อุปนิสฺสโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ สหชาตสฺส ปน สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุวเสน ตณฺหา ปจฺจโย โหติฯ ตํ สพฺพํ สนฺธาย ‘‘สหชาตโกฏิยา’’ติ วุตฺตํฯ

ตถาติ อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จาติ อตฺโถฯ ภวสฺสาติ กมฺมภวสฺส เจว อุปปตฺติภวสฺส จฯ ตตฺถ เจตนาทิสงฺขา ตํ สพฺพํ ภวคามิกมฺมํ กมฺมภโว, กามภวาทิโก นววิโธ อุปปตฺติภโว, เตสํ อุปปตฺติภวสฺส จตุพฺพิธมฺปิ อุปาทานํ อุปปตฺติภวการณกมฺมภวการณภาวโต , ตสฺส จ สหายภาวูปคมนโต ปกตูปนิสฺสยวเสน ปจฺจโย โหติฯ กมฺมารมฺมณกรณกาเล ปน กมฺมสหชาตกามุปาทานํ อุปปตฺติภวสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ กมฺมภวสฺส ปน สหชาตสฺส สหชาตํ อุปาทานํ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน เจว เหตุมคฺควเสน จ อเนกธา ปจฺจโย โหติ, อสหชาตสฺส อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนวเสน, อิตรสฺส ปกตูปนิสฺสยวเสน, สมฺมสนาทิกาเลสุ อารมฺมณวเสน จ ปจฺจโย โหติฯ

ตตฺถ อนนฺตราทิเก อุปนิสฺสยปจฺจเย, สหชาตาทิเก สหชาตปจฺจเย ปกฺขิปิตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา เจว สหชาตโกฏิยา จา’’ติฯ

ภโว ชาติยาติ เอตฺถ ภโวติ กมฺมภโว อธิปฺเปโตฯ โส หิ ชาติยา ปจฺจโย, น อุปปตฺติภโวฯ อุปปตฺติภโว หิ ปฐมาภินิพฺพตฺตา ขนฺธา ชาติเยวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ชาตีติ ปเนตฺถ สวิการา ปญฺจกฺขนฺธา ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ สวิการาติ จ นิพฺพตฺติวิกาเรน สวิการา, เต จ อตฺถโต อุปปตฺติภโวเยวฯ น หิ ตเทว ตสฺส การณํ ภวิตุํ ยุตฺตนฺติฯ กมฺมภโว จ อุปปตฺติภวสฺส กมฺมปจฺจเยน เจว อุปนิสฺสยปจฺจเยน จ ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ภโว ชาติยา อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย’’ติฯ

ยสฺมา จ สติ ชาติยา ชรามรณํ, ชรามรณาทินา ผุฏฺฐสฺส พาลสฺส โสกาทโย จ สมฺภวนฺติ, นาสติ, ตสฺมา ‘‘ชาติ…เป.… ปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํฯ สหชาตูปนิสฺสยสีเสน ปจฺจยวิจารณาย ทสฺสิตตฺตา, องฺควิจารณาย จ อนามฏฺฐตฺตา อาห ‘‘อยเมตฺถ สงฺเขโป’’ติฯ มหาวิสยตฺตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิจารณาย สา นิรวเสสา กุโต ลทฺธพฺพาติ อาห ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิฯ เอกเทเสน เจตฺถ กถิตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ตถา กถเน สทฺธิํ อุทาหรเณน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โกฏิ น ปญฺญายตีติ อสุกสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, จกฺกวตฺติโน วา กาเล อวิชฺชา อุปฺปนฺนา, น ตโต ปุพฺเพติ อวิชฺชาย อาทิมริยาทา อปฺปฏิหตสฺส มม สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสาปิ น ปญฺญายติ อวิชฺชมานตฺตาเยวาติ อตฺโถฯ อยํ ปจฺจโย อิทปฺปจฺจโย, ตสฺมา อิทปฺปจฺจยา, อิมสฺมา การณา อาสวปจฺจยาติ อตฺโถฯ ภวตณฺหายาติ ภวสํโยชนภูตาย ตณฺหายฯ ภวทิฏฺฐิยาติ สสฺสตทิฏฺฐิยาฯ ‘‘อิโต เอตฺถ เอตฺโต อิธา’’ติ อปริยนฺตํ อปราปรุปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ

วิวฏฺฏกถาทิวณฺณนา

[145] ‘‘เวทนานํ สมุทย’’นฺติอาทิปาฬิ เวทนากมฺมฏฺฐานนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ นฺติ ‘‘ผสฺสสมุทยา ผสฺสนิโรธา’’ติ วุตฺตผสฺสฏฺฐานํฯ อาหาโรติ กพฬีกาโร อาหาโร เวทิตพฺโพฯ โส หิ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร อิมสฺส กายสฺส อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส 429) วจนโต กมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ อุปตฺถมฺภกปจฺจโย โหติเยวฯ ยทิปิ โสตาปนฺนาทโย ยถาภูตํ ปชานนฺติ, อุกฺกํสคติวิชานนวเสน ปน เทสนา อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺฐาปิตาฯ เอตฺถ จ ‘‘ยโต โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ…เป.… ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ เอเตน ธมฺมสฺส นิยฺยานิกภาเวน สทฺธิํ สงฺฆสฺส สุปฺปฏิปตฺติํ ทสฺเสติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายเมตฺถ ‘‘โก เอวํ ชานาตีติ? ขีณาสโว ชานาติ, ยาว อารทฺธวิปสฺสโก ชานาตี’’ติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺโฆ ทสฺสิโต, เตน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆวเสนปิ ทีเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ, (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.8) ตํ ยถารุตวเสเนว ทีปิตํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[146] อนฺโต ชาลสฺสาติ อนฺโตชาลํ, อนฺโตชาเล กตาติ อนฺโตชาลีกตาฯ อปายูปปตฺติวเสน อโธ โอสีทนํ, สมฺปตฺติภววเสน อุทฺธํ อุคฺคมนํฯ ตถา ปริตฺตภูมิมหคฺคตภูมิวเสน, โอลีนตา’ติธาวนวเสน, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิอปรนฺตานุทิฏฺฐิวเสน จ ยถากฺกมํ อโธ โอสีทนํ อุทฺธํ อุคฺคมนํ โยเชตพฺพํฯ ‘‘ทสสหสฺสิโลกธาตู’’ติ ชาติเขตฺตํ สนฺธายาหฯ

[147] อปณฺณตฺติกภาวนฺติ ธรมานกปณฺณตฺติยา อปณฺณตฺติกภาวํฯ อตีตภาเวน ปน ตถา ปณฺณตฺติ ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต อุทฺธมฺปิ อญฺญพุทฺธุปฺปาเทสุ วตฺตติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โวหารมตฺตเมว ภวิสฺสตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.147)ฯ กาโยติ อตฺตภาโว, โย รูปารูปธมฺมสมูโหฯ เอวํ หิสฺส อมฺพรุกฺขสทิสตา, ตทวยวานญฺจ รูปกฺขนฺธจกฺขาทีนํ อมฺพปกฺกสทิสตา ยุชฺชตีติฯ เอตฺถ จ วณฺฏจฺเฉเท วณฺฏูปนิพนฺธานํ อมฺพปกฺกานํ อมฺพรุกฺขโต วิจฺเฉโท วิย ภวเนตฺติเฉเท ตทุปนิพนฺธานํ รูปกฺขนฺธาทีนํ สนฺตานโต วิจฺเฉโทติ เอตฺตาวตา โอปมฺมํ ทฏฺฐพฺพํฯ

[148] ธมฺมปริยาเยติ ปาฬิยํฯ อิธตฺโถติ ทิฏฺฐธมฺมหิตํฯ ปรตฺโถติ สมฺปรายหิตํฯ สงฺคามํ วิชินาติ เอเตนาติ สงฺคามวิชโยฯ อตฺถสมฺปตฺติยา อตฺถชาลํฯ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา, สีลาทิอนวชฺชธมฺมนิทฺเทสโต จ ธมฺมชาลํฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูตานํ มคฺคผลนิพฺพานานํ วิภตฺตตฺตา พฺรหฺมชาลํฯ ทิฏฺฐิวิเวจนมุเขน สุญฺญตาปกาสเนน สมฺมาทิฏฺฐิยา วิภาวิตตฺตา ทิฏฺฐิชาลํฯ ติตฺถิยวาทนิมฺมทฺทนูปายตฺตา อนุตฺตโร สงฺคามวิชโยติ เอวมฺเปตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ