อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา

[74] ‘‘อปรนฺเต ญาณํ, อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ วิย อปร-สทฺโท อิธ อนาคตกาลวาจโกติ อาห ‘‘อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาต’’นฺติฯ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวาติอาทีสุ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ

สญฺญีวาทวณฺณนา

[75] อุทฺธมาฆาตนาติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน, โส เอเตสํ อตฺถีติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ ยสฺมา ปน เต ทิฏฺฐิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณา อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา’’ติ วุตฺตํฯ สญฺญีวาโท เอเตสํ อตฺถีติ สญฺญีวาทา ‘‘พุทฺธํ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ ยถาฯ อถ วา สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญี สหจรณนเยน, สญฺญี วาโท เอเตสนฺติ สญฺญีวาทาฯ

[76-77] รูปี อตฺตาติ เอตฺถ นนุ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ สญฺญาย วิย รูปสฺสปิ อตฺตนิยตฺตาฯ น หิ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ เอตฺถ สญฺญา อตฺตาฯ เตเนว หิ ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส สญฺญาติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ กสฺมา กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติ, สา จ ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโตฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติ กายเภทโต อุทฺธํ อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติฯ อถ วา ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โทโสฯ กปฺปนาสิทฺเธนปิ หิ เภเทน อเภทสฺสาปิ นิทฺเทสทสฺสนโต, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ รุปฺปนํ วา รูปสภาโว รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 11) วิยฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปสภาวตฺตา อตฺตโน ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วจนํ ญายาคตเมวาติ ‘‘กสิณรูปํ ‘อตฺตา’ติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

นิยตวาทิตาย กมฺมผลปฏิกฺเขปโต นตฺถิ อาชีวเกสุ ฌานสมาปตฺติลาโภติ อาห ‘‘อาชีวกาทโย วิย ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปี อตฺตา’’ติฯ ตถา หิ กณฺหาภิชาติอาทีสุ ฉฬาภิชาตีสุ อญฺญตรํ อตฺตานํ เอกจฺเจ อาชีวกา ปฏิชานนฺติฯ นตฺถิ เอตสฺส โรโค ภงฺโคติ อโรโคติ อโรค-สทฺทสฺส นิจฺจปริยายตา เวทิตพฺพา, โรครหิตตาสีเสน วา นิพฺพิการตาย นิจฺจตํ ปฏิชานาติ ทิฏฺฐิคติโกติ อาห ‘‘อโรโคติ นิจฺโจ’’ติฯ

กสิณุคฺฆาฏิมากาสปฐมารุปฺปวิญฺญาณนตฺถิภาวอากิญฺจญฺญายตนานิ อรูปสมาปตฺตินิมิตฺตํ นิมฺพปณฺเณ ติตฺตกรโส วิย สรีรปริมาโณ อรูปี อตฺตา ตตฺถ ติฏฺฐตีติ นิคณฺฐาติ อาห ‘‘นิคณฺฐาทโย วิยา’’ติฯ มิสฺสกคาหวเสนาติ รูปารูปสมาปตฺตีนํ นิมิตฺตานิ เอกชฺฌํ กตฺวา ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ, ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส ‘‘สญฺญา’’ติ คหณวเสนฯ อยญฺหิ ทิฏฺฐิคติโก รูปารูปสมาปตฺติลาภิตาย ตนฺนิมิตฺตํ รูปภาเวน อรูปภาเวน จ อตฺตา อุปติฏฺฐติ, ตสฺมา ‘‘รูปี จ อรูปี จา’’ติ อภินิเวสํ ชเนสิ อชฺฌตฺตวาทิโน วิย, ตกฺกมตฺเตเนว วา รูปารูปธมฺมานํ มิสฺสกคฺคหณวเสน ‘‘รูปี อรูปี จ อตฺตา โหตี’’ติฯ

ตกฺกคาเหเนวาติ สงฺขาราวเสสสุขุมภาวปฺปตฺตธมฺมา วิย อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยา สกิจฺจสาธนาสมตฺถตาย ถมฺภกุฏฺฏหตฺถปาทาทิสงฺฆาโต วิย เนว รูปี, รูปสภาวานติวตฺตนโต น อรูปีติ เอวํ ปวตฺตตกฺกคาเหนฯ อถ วา อนฺตานนฺติกจตุกฺกวาเท วิย อญฺญมญฺญปฏิกฺเขปวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปน ตตฺถ เทสกาลเภทวเสน ตติยจตุตฺถวาทา ทสฺสิตา, อิธ กาลวตฺถุเภทวเสนาติ อยเมว วิเสโสติฯ กาลเภทวเสน เจตฺถ ตติยวาทสฺส ปวตฺติ รูปารูปนิมิตฺตานํ สห อนุปฏฺฐานโตฯ จตุตฺถวาทสฺส ปน วตฺถุเภทวเสน ปวตฺติ รูปารูปธมฺมานํ สมูหโต ‘‘เอโก อตฺตา’’ติ ตกฺกนวเสนาติ ตตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ทุติยจตุกฺเก ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘อมติ คจฺฉติ เอตฺถ ภาโว โอสาน’’นฺติอาทินา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

ยทิปิ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน ทิฏฺฐิคติกสฺส วเสน สมาปตฺติเภเทน สญฺญาเภทสมฺภวโต ‘‘นานตฺตสญฺญี อตฺตา’’ติ อยมฺปิ วาโท สมาปนฺนกวเสน ลพฺภติฯ ตถาปิ สมาปตฺติยํ เอกรูเปเนว สญฺญาย อุปฏฺฐานโต สมาปนฺนกวเสน ‘‘เอกตฺตสญฺญี’’ติ อาหฯ เตเนเวตฺถ สมาปนฺนกคฺคหณํ กตํฯ เอกสมาปตฺติลาภิโน เอว วา วเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สมาปตฺติเภเทน สญฺญาเภทสมฺภเวปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ สญฺญานานตฺเตน โอฬาริเกน นานตฺตสญฺญิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสมาปนฺนกวเสน นานตฺตสญฺญี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปริตฺตกสิณวเสน ปริตฺตสญฺญี’’ติ อิมินา สติปิ สญฺญาวินิมุตฺเต ธมฺเม ‘‘สญฺญาเยว อตฺตา’’ติ วทตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ กสิณคฺคหณญฺเจตฺถ สญฺญาย วิสยทสฺสนํ, เอวํ วิปุลกสิณวเสนาติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺจ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท , อิธ จ อนฺตานนฺติกจตุกฺเก ปฐมทุติยวาเทหิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วาทานํ วิเสโส สิทฺโธ โหติ, อญฺญถา วุตฺตปฺปกาเรสุ วาเทสุ ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนเภเทน สติปิ เกหิจิ วิเสเส เกหิจิ นตฺถิ เยวาติฯ อถ วา ‘‘องฺคุฏฺฐปฺปมาโณ อตฺตา, ยวปฺปมาโณ, อณุมตฺโต วา อตฺตา’’ติ อาทิทสฺสนวเสน ปริตฺโต สญฺญี จาติ ปริตฺตสญฺญี, กปิลกณาทาทโย วิย อตฺตโน สพฺพคตภาวปฏิชานนวเสน อปฺปมาโณ สญฺญี จาติ อปฺปมาณสญฺญีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ทิพฺพจกฺขุปริภณฺฑตาย ยถากมฺมูปคญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุปภาวชนิเตน ยถากมฺมูปคญาเณน ทิสฺสมานาปิ สตฺตานํ สุขาทิสมงฺคิตา ทิพฺพจกฺขุนาว ทิฏฺฐา โหตีติ อาห ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา’’ติอาทิฯ นนุ จ ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา’’ติอาทิวาทานํ อปรนฺตทิฏฺฐิภาวโต ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา’’ติ วจนํ อนุปนฺนนฺติ? นานุปปนฺนํ, อนาคตสฺส เอกนฺตสุขิภาวาทิกสฺส ปกปฺปนํ ปจฺจุปฺปนฺนาย นิพฺพตฺติยา ทสฺสเนน อธิปฺเปตนฺติฯ เตเนวาห ‘‘นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺวา ‘เอกนฺตสุขี’ติ คณฺหาตี’’ติฯ เอตฺถ จ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ พหุลํ สุขาทิสหิตธมฺมปฺปวตฺติทสฺสเนน เตสํ ‘‘เอกนฺตสุขี’’ติ คาโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา หตฺถิทสฺสกอนฺธา วิย ทิฏฺฐิคติกา ยํ ยเทว ปสฺสนฺติ, ตํ ตเทว อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ น เอตฺถ ยุตฺติ มคฺคิตพฺพาฯ

อสญฺญี เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทวณฺณนา

[78-83] อสญฺญีวาเท อสญฺญภเว นิพฺพตฺตสตฺตวเสน ปฐมวาโท, ‘‘สญฺญํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน สญฺญํเยว ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตสฺส กิญฺจนภาเวน ฐิตาย อญฺญาย สญฺญาย อภาวโต ‘‘อสญฺญี’’ติ ปวตฺโต ทุติยวาโท, ตถา สญฺญาย สห รูปธมฺเม, สพฺเพ เอว วา รูปารูปธมฺเม ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยวาโท, ตกฺกคาหวเสเนว จตุตฺถวาโท ปวตฺโตฯ ตสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ทุติยจตุกฺเกปิ กสิณรูปสฺส อสญฺชานนสภาวตาย อสญฺญีติ กตฺวา อนฺตานนฺติกวาเท วุตฺตนเยเนว จตฺตาโรปิ เวทิตพฺพาฯ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีวาเทปิ เนวสญฺญีนาสญฺญีภเว นิพฺพตฺตสตฺตสฺเสว จุติปฏิสนฺธีสุ, สพฺพตฺถ วา ปฏุสญฺญากิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถาย สุขุมาย สญฺญาย อตฺถิภาวปฏิชานนวเสน ปฐมวาโท, อสญฺญีวาเท วุตฺตนเยน สุขุมาย สญฺญาย วเสน, สญฺชานนสภาวตาปฏิชาเนน จ ทุติยวาทาทโย ปวตฺตาติ เอวํ เอเกน ปกาเรน สติปิ การณปริเยสนสฺส สมฺภเว ทิฏฺฐิคติกวาทานํ อนาทรณียภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ตตฺถ น เอกนฺเตน การณํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเตสญฺจ สญฺญีอสญฺญีเนวสญฺญีนาสญฺญีวาทานํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติ วจนโต สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห ปากโฏเยวฯ