เมนู

นตฺถิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺส, ‘‘เอวเมว’’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ‘‘ธมฺมนิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก’’ติ คาหวเสน สสฺสตเลโสเปตฺถ ลพฺภติเยวฯ

อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา

[67] อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ, กสฺสจิ วุทฺธิปุพฺพํ วา วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสญฺญิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยน ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตตาย จ ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ จ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติฯ

[68-73] เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺฐกภาเวน คหณํ, เตน สญฺญํเยว ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อญฺเญสํ อรูปธมฺมานํ อตฺถิภาวโตติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิฯ ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธิํ ปญฺญํ วา ธุรํ กโรติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ สญฺญํ วา ธุรํ กโรติฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ (ธ. ส. 277) ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ [ที. นิ. 3.355 (ข)] ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, [ที. นิ. 3.355 (ช); วิภ. 2.804] ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.271) ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, (ธ. ส. 1) กิํจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ (ปารา. 146, 180) มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, (ธ. ป. 1, 2; เนตฺติ. 90; เปฏโก. 83) สนฺติ ภิกฺขเว สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, (ที. นิ. 3.332, 342, 357; อ. นิ. 9.24; จูฬนิ. 83) น เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติอาทีนิ สุตฺตานิ (ที. นิ. 3.358) เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ ติตฺถายตเนติ อญฺญติตฺถิยสมเยฯ ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน, สญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโน วา หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกาฯ

วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวาติ วาโยกสิเณ ปฐมาทีนิ ตีณิ ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ตติยชฺฌาเน จิณฺณวสี หุตฺวา ตโต วุฏฺฐาย จตุตฺถชฺฌานาธิคมาย ปริกมฺมํ กตฺวาฯ เตเนวาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติฯ

กสฺมา ปเนตฺถ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – ยเถว หิ รูปปฏิภาคภูเตสุ กสิณวิเสเสสุ รูปวิภาวเนน รูปวิราคภาวนาสงฺขาโต อรูปสมาปตฺติวิเสโส สจฺฉิกรียติ, เอวํ อปริพฺยตฺตวิคฺคหตาย อรูปปฏิภาคภูเต กสิณวิเสเส อรูปวิภาวเนน อรูปวิราคภาวนาสงฺขาโต รูปสมาปตฺติวิเสโส อธิคมียตีติ เอตฺถ ‘‘สญฺญา โรโค สญฺญา คณฺโฑ’’ติอาทินา (ม. นิ. 3.24) ‘‘ธิ จิตฺตํ, ธิพฺพเต ตํ จิตฺต’’นฺติอาทินา จ นเยน อรูปปฺปวตฺติยา อาทีนวทสฺสเนน, ตทภาเว จ สนฺตปณีตภาวสนฺนิฏฺฐาเนน รูปสมาปตฺติยา อภิสงฺขรณํ, รูปวิราคภาวนา ปน สทฺธิํ อุปจาเรน อรูปสมาปตฺติโย, ตตฺถาปิ วิเสเสน ปฐมารุปฺปชฺฌานํฯ ยทิ เอวํ ‘‘ปริจฺฉินฺนากาสกสิเณปี’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตสฺสาปิ หิ อรูปปฏิภาคตา ลพฺภตีติ? อิจฺฉิตเมเวตํ เกสญฺจิ อวจนํ ปเนตฺถ ปุพฺพาจริเยหิ อคฺคหิตภาเวนฯ ยถา หิ รูปวิราคภาวนา วิรชฺชนียธมฺมภาวมตฺเตน ปรินิปฺผนฺนา, วิรชฺชนียธมฺมปฏิภาคภูเต จ วิสยวิเสเส ปาตุภวติ, เอวํ อรูปวิราคภาวนาปีติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธ, ติตฺถิเยเหว ปน ตสฺสา สมาปตฺติยา ปฏิปชฺชิตพฺพตาย, เตสญฺจ วิสยปเถสุปนิพนฺธนสฺเสว ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปตฺติโต ทิฏฺฐิวนฺเตหิ ปุพฺพาจริเยหิ จตุตฺเถเยว ภูตกสิเณ อรูปวิราคภาวนาปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจ วณฺณกสิเณสุ วิย ปุริมภูตกสิณตฺตเยปิ วณฺณปฏิจฺฉายาว ปณฺณตฺติ อารมฺมณํ ฌานสฺส โลกโวหารานุโรเธเนว ปวตฺติโตฯ เอวญฺจ กตฺวา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.57) ปถวีกสิณสฺส อาทาสจนฺทมณฺฑลูปมาวจนญฺจ สมตฺถิตํ โหติ, จตุตฺถํ ปน ภูตกสิณํ ภูตปฺปฏิจฺฉายเมว ฌานสฺส โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ตสฺเสว อรูปปฏิภาคตา ยุตฺตาติ วาโยกสิเณเยว ปริกมฺมํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิเธวาติ ปญฺจโวการภเวเยวฯ ตตฺถาติ อสญฺญภเวฯ ยทิ รูปกฺขนฺธมตฺตเมว อสญฺญภเว ปาตุภวติ, กถมรูปสนฺนิสฺสเยน วินา ตตฺถ รูปํ ปวตฺตติ, กถํ ปน รูปสนฺนิสฺสเยน วินา อรูปธาตุยํ อรูปํ ปวตฺตติ, อิทมฺปิ เตน สมานชาติยเมวฯ กสฺมา? อิเธว อทสฺสนโตฯ

ยทิ เอวํ กพฬีการาหาเรน วินา รูปธาตุยํ รูเปน น ปวตฺติตพฺพํ, กิํ การณํ ? อิเธว อทสฺสนโตฯ อปิ จ ยถา ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นิพฺพตฺติการณํ รูเป อวิคตตณฺหํ, ตสฺส สห รูเปน สมฺภวโต รูปํ นิสฺสาย ปวตฺติ, ยสฺส ปน นิพฺพตฺติการณํ รูเป วิคตตณฺหํ, ตสฺส วินา รูเปน รูปนิรเปกฺขตาย การณสฺส, เอวํ ยสฺส รูปปฺปพนฺธสฺส นิพฺพตฺติการณํ วิคตตณฺหํ อรูเป, ตสฺส วินา อรูเปน ปวตฺติ โหตีติ อสญฺญภเว รูปกฺขนฺธมตฺตเมว นิพฺพตฺตติฯ กถํ ปน ตตฺถ เกวโล รูปปฺปพนฺโธ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยรหิโต จิรกาลํ ปวตฺตตีติ ปจฺเจตพฺพํ, กิตฺตกํ วา กาลํ ปวตฺตตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร’’ติอาทิ, เตน น เกวลมาคโมเยว อยเมตฺถ ยุตฺตีติ ทสฺเสติฯ ตตฺตกเมว กาลนฺติ อุกฺกํสโต ปญฺจ มหากปฺปสตานิปิ ติฏฺฐนฺติ อสญฺญสตฺตาฯ ฌานเวเคติ อสญฺญสมาปตฺติปริกฺขเต กมฺมเวเคฯ อนฺตรธายตีติ ปจฺจยนิโรเธน นิรุชฺฌติ นปฺปวตฺตติฯ

อิธาติ กามภเวฯ กถํ ปน อเนกกปฺปสตสมติกฺกเมน จิรนิรุทฺธโต วิญฺญาณโต อิธ วิญฺญาณํ สมุปฺปชฺชติฯ น หิ นิรุทฺเธ จกฺขุมฺหิ จกฺขุวิญฺญาณมุปฺปชฺชมานํ ทิฏฺฐนฺติ? นยิทเมกนฺตโต ทฏฺฐพฺพํฯ จิรนิรุทฺธมฺปิ หิ จิตฺตํ สมานชาติกสฺส อนฺตรานุปฺปชฺชนโต อนนฺตรปจฺจยมตฺตํ โหติเยว, น พีชํ, พีชํ ปน กมฺมํฯ ตสฺมา กมฺมโต พีชภูตโต อารมฺมณาทีหิ ปจฺจเยหิ อสญฺญภวโต จุตานํ กามธาตุยา อุปปตฺติวิญฺญาณํ โหติเยวฯ เตนาห ‘‘อิธ ปฏิสนฺธิสญฺญา อุปฺปชฺชตี’’ติฯ เอตฺถ จ ยถา นาม อุตุนิยาเมน ปุปฺผคฺคหเณ นิยตกาลานํ รุกฺขานํ เวเข ทินฺเน เวขพเลน น ยถา นิยามตา โหติ ปุปฺผคฺคหณสฺส, เอวเมว ปญฺจโวการภเว อวิปฺปโยเคน วตฺตมาเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ รูปารูปวิราคภาวนาเวเข ทินฺเน ตสฺส สมาปตฺติเวขพลสฺส อนุรูปโต อรูปภเว อสญฺญาภเว จ ยถากฺกมํ รูปรหิตา อรูปรหิตา จ ขนฺธานํ ปวตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ นนุ เอตฺถ ชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏาทีนํ มตฺถเก, อพฺภนฺตรโต วา ปวตฺตาย อสญฺญูปวตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท ลาภีสสฺสตวาโท วิย อเนกเภโท สมฺภวตีติ? สจฺจํ สมฺภวติ, อนนฺตรตฺตา ปน อาปนฺนาย อสญฺญูปปตฺติยา วเสน ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท นยทสฺสนวเสน เอโกว ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

อถ วา สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคหโต อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตวาเท อาคโต สพฺโพ เทสนานโย ยถาสมฺภวํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาเทปิ คเหตพฺโพติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ภควตา ลาภีอธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท อวิภชิตฺวา เทสิโตฯ อวสฺสญฺจ สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส อิจฺฉิตพฺโพ สํกิเลสปกฺเข สตฺตานํ อชฺฌาสยสฺส ทุวิธตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิ จา’’ติฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.97-98)ฯ

นนุ จ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุตฺโตฯ ‘‘อหญฺหิ ปุพฺเพ นาโหสิ’’นฺติอาทิวเสน ปวตฺตนโต, อปุพฺพสตฺตปาตุภาวคฺคาหตฺตา, อตฺตโน โลกสฺส จ สทาภาวคาหินี จ สสฺสตทิฏฺฐิ ‘‘อตฺถิตฺเวว สสฺสติสม’’นฺติ ปวตฺตนโต? โน น ยุตฺโต อนาคเต โกฏิอทสฺสนโตฯ ยทิปิ หิ อยํ วาโท ‘‘โสมฺหิ เอตรหิ อหุตฺวา สนฺตตาย ปริณโต’’ติ (ที. นิ. 1.68) อตฺตโน โลกสฺส จ อตีตโกฏิปรามสนวเสน ปวตฺโต, ตถาปิ วตฺตมานกาลโต ปฏฺฐาย น เตสํ กตฺถจิ อนาคเต ปริยนฺตํ ปสฺสติ, วิเสเสน จ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตกาเลสุ ปริยนฺตาทสฺสนปภาวิโต สสฺสตวาโทฯ ยถาห ‘‘สสฺสติสมํ ตเถว ฐสฺสตี’’ติฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส, สสฺสตวาทาทีนญฺจ ปุพฺพนฺตกปฺปิเกสุ สงฺคโห น ยุตฺโต อนาคตกาลปรามสนวเสน ปวตฺตตฺตาติ? น, สมุทาคมสฺส อตีตโกฏฺฐาสิกตฺตาฯ ตถา หิ เนสํ สมุปฺปตฺติ อตีตํสปุพฺเพนิวาสญาเณหิ, ตปฺปฏิรูปกานุสฺสวาทิปฺปภาวิตตกฺกเนหิ จ สงฺคหิตาติ, ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ อถ วา สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาเณน วาทิวเรน ธมฺมสฺสามินา นิรวเสสโต อคติญฺจ คติญฺจ ยถาภูตํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตา เอตา ทิฏฺฐิโย, ตสฺมา ยาวติกา ทิฏฺฐิโย ภควตา เทสิตา, ยถา จ เทสิตา, ตถา ตถาว สนฺนิฏฺฐานโต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, น เอตฺถ ยุตฺติวิจารณา กาตพฺพา พุทฺธวิสยตฺตาฯ อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธวิสโยติฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อปรนฺตกปฺปิกวาทวณฺณนา

[74] ‘‘อปรนฺเต ญาณํ, อปรนฺตานุทิฏฺฐิโน’’ติอาทีสุ วิย อปร-สทฺโท อิธ อนาคตกาลวาจโกติ อาห ‘‘อนาคตโกฏฺฐาสสงฺขาต’’นฺติฯ อปรนฺตํ กปฺเปตฺวาติอาทีสุ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ

สญฺญีวาทวณฺณนา

[75] อุทฺธมาฆาตนาติ ปวตฺโต วาโท อุทฺธมาฆาตโน, โส เอเตสํ อตฺถีติ อุทฺธมาฆาตนิกาฯ ยสฺมา ปน เต ทิฏฺฐิคติกา ‘‘อุทฺธํ มรณา อตฺตา นิพฺพิกาโร’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ‘‘อุทฺธมาฆาตนา อตฺตานํ วทนฺตีติ อุทฺธมาฆาตนิกา’’ติ วุตฺตํฯ สญฺญีวาโท เอเตสํ อตฺถีติ สญฺญีวาทา ‘‘พุทฺธํ อสฺส อตฺถีติ พุทฺโธ’’ติ ยถาฯ อถ วา สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญี สหจรณนเยน, สญฺญี วาโท เอเตสนฺติ สญฺญีวาทาฯ

[76-77] รูปี อตฺตาติ เอตฺถ นนุ รูปวินิมุตฺเตน อตฺตนา ภวิตพฺพํ สญฺญาย วิย รูปสฺสปิ อตฺตนิยตฺตาฯ น หิ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ เอตฺถ สญฺญา อตฺตาฯ เตเนว หิ ‘‘ตตฺถ ปวตฺตสญฺญญฺจสฺส สญฺญาติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ สติ กสฺมา กสิณรูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ, อถ โข ‘‘รุปฺปนสีโล รูปี’’ติฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ รูปสริกฺขตาย กสิณรูปสฺส วฑฺฒิตาวฑฺฒิตกาลวเสน วิเสสาปตฺติ, สา จ ‘‘นตฺถี’’ติ น สกฺกา วตฺตุํ ปริตฺตวิปุลตาทิวิเสสสพฺภาวโตฯ ยทิ เอวํ อิมสฺส วาทสฺส สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติ กายเภทโต อุทฺธํ อตฺตโน นิพฺพิการตาย เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อโรโค ปรํ มรณา’’ติฯ อถ วา ‘‘รูปํ อสฺส อตฺถีติ รูปี’’ติ วุจฺจมาเนปิ น โทโสฯ กปฺปนาสิทฺเธนปิ หิ เภเทน อเภทสฺสาปิ นิทฺเทสทสฺสนโต, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติฯ รุปฺปนํ วา รูปสภาโว รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ รูปี, อตฺตา ‘‘รูปิโน ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา 11) วิยฯ เอวญฺจ กตฺวา รูปสภาวตฺตา อตฺตโน ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ วจนํ ญายาคตเมวาติ ‘‘กสิณรูปํ ‘อตฺตา’ติ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ