อมราวิกฺเขปวาทวณฺณนา

[61] น มรตีติ น อุจฺฉิชฺชติฯ ‘‘เอวมฺปิ เม โน’’ติอาทินา วิวิโธ นานปฺปกาโร เขโป ปเรน ปรวาทีนํ ขิปนํ วิกฺเขโปฯ อมราย ทิฏฺฐิยา วาจาย จ วิกฺขิปนฺตีติ วา อมราวิกฺเขปิโนฯ อมราวิกฺเขปิโน เอว อมราวิกฺเขปิกาฯ อิโต จิโต จ สนฺธาวติ เอกสฺมิํ สภาเว อนวฏฺฐานโตฯ อมรา วิย วิกฺขิปนฺตีติ วา ปุริมนเยเนว สทฺทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[62] วิกฺเขปวาทิโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อกุสลธมฺเมปิ สภาวเภทวเสเนว ญาตุํ ญาณพลํ นตฺถีติ กุสลากุสลปทานํ กุสลากุสลกมฺมปถวเสเนว อตฺโถฯ ปฐมนยวเสเนว อปริยนฺตวิกฺเขปตาย อมราวิกฺเขปํ วิภาเวตุํ ‘‘เอวนฺติปิ เม โนติ อนิยมิตวิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนิยมิตวิกฺเขโปติ สสฺสตาทีสุ เอกสฺมิมฺปิ ปกาเร อฏฺฐตฺวา วิกฺเขปกรณํ, ปรวาทินา ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ ปุจฺฉิเต ปกาเร ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ อตฺโถฯ ทุติยนยวเสน อมราสทิสาย อมราย วิกฺเขปํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ วา ปุฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา อนิยมโตว สสฺสเตกจฺจสสฺสตุจฺเฉทตกฺกีวาทานํ ปฏิเสธเนน ตํ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปเตว อปริยนฺตวิกฺเขปวาทตฺตา อมราวิกฺเขปิโนฯ อตฺตนา ปน อนวฏฺฐิตวาทตฺตา น กิสฺมิญฺจิ ปกฺเข อวติฏฺฐตีติ อาห ‘‘สยํ ปน…เป.… พฺยากโรตี’’ติฯ อิทานิ กุสลาทีนํ อพฺยากรเณน ตเมว อนวฏฺฐานํ วิภาเวติ ‘‘อิทํ กุสลนฺติ วา ปุฏฺโฐ’’ติอาทินาฯ เตเนวาห ‘‘เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺฐตี’’ติฯ

[63] กุสลากุสลํ ยถาภูตํ อปฺปชานนฺโตปิ เยสมหํ สมเยน กุสลเมว ‘‘กุสล’’นฺติ, อกุสลเมว จ ‘‘อกุสล’’นฺติ พฺยากเรยฺยํ, เตสุ ตถา พฺยากรณเหตุ ‘‘อโห วต เร ปณฺฑิโต’’ติ สกฺการสมฺมานํ กโรนฺเตสุ มม ฉนฺโท วา ราโค วา อสฺสาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ สมฺภวติฯ โทโส วา ปฏิโฆ วาติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน โยเชตพฺพํฯ อฏฺฐกถายํ ปน อตฺตโน ปณฺฑิตภาววิสยานํ ราคาทีนํ วเสน โยชนา กตาฯ ‘‘ฉนฺทราคทฺวยํ อุปาทาน’’นฺติ อภิธมฺมนเยน วุตฺตํฯ อภิธมฺเม หิ ตณฺหาทิฏฺฐิโยว ‘‘อุปาทาน’’นฺติ อาคตา, สุตฺตนฺเต ปน โทโสปิ ‘‘อุปาทาน’’นฺติ วุตฺโต ‘‘โกธุปาทานวินิพนฺธา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุฯ

เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยมฺปิ วา ทฬฺหคฺคหณวเสน อุปาทาน’’นฺติ ฯ ทฬฺหคฺคหณํ อมุญฺจนํฯ ปฏิโฆปิ หิ อุปนาหาทิวเสน ปวตฺโต อารมฺมณํ น มุญฺจติฯ วิหนนํ หิํสนํ วิพาธนํฯ ราโคปิ หิ ปริฬาหวเสน สารทฺธวุตฺติตาย นิสฺสยํ วิพาธตีติฯ วินาเสตุกามตาย อารมฺมณํ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ

[64] ปณฺฑิจฺเจนาติ ปญฺญายฯ เยน หิ ธมฺเมน ยุตฺโต ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, โส ธมฺโม ปณฺฑิจฺจํ, เตน สุตจินฺตามยํ ปญฺญํ ทสฺเสติ, น ปากติกกมฺมนิพฺพตฺตํ สาภาวิกปญฺญํฯ กต-สทฺทสฺส กิริยาสามญฺญวาจกตฺตา ‘‘กตวิชฺโช’’ติอาทีสุ วิย กต-สทฺโท ญาณานุยุตฺตตํ วทตีติ อาห ‘‘วิญฺญาตปรปฺปวาทา’’ติฯ สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลคฺคสฺส อํสุโกฏิเวธโก ‘‘วาลเวธี’’ติ อธิปฺเปโตฯ

[65-6] เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ปุริมานมฺปิ ติณฺณํ กุสลาทิธมฺมสภาวานวโพธโต อตฺเถว มนฺทภาโว, เตสํ ปน อตฺตโน กุสลาทิธมฺมานวโพธสฺส อวโพธวิเสโส อตฺถิ, ตทภาวา ปจฺฉิโมเยว มนฺทโมมูหภาเวน วุตฺโตฯ นนุ จ ปจฺฉิมสฺสาปิ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เจ เม อสฺส, ‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เต นํ พฺยากเรยฺยํ, เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ (ที. นิ. 1.65) วจนโต อตฺตโน ธมฺมานวโพธสฺส อวโพโธ อตฺถิเยวาติ? กิญฺจาปิ อตฺถิ, น ตสฺส ปุริมานํ วิย อปริญฺญาตธมฺมพฺยากรณนิพนฺธนมุสาวาทาทิภยปริชิคุจฺฉนกาโร อตฺถิ, อถ โข มหามูฬฺโหเยวฯ อถ วา ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณตฺถํ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’ติ อิติ เจ มํ ปุจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉาฐปนเมว เตน ทสฺสียติ, น อตฺตโน ธมฺมานวโพโธติ อยเมว วิเสเสน ‘‘มนฺโท เจว โมมูโห จา’’ติ วุตฺโตฯ เตเนว หิ ตถาวาทินํ สญฺชยํ เพลฏฺฐปุตฺตํ อารพฺภ ‘‘อยํ วา อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ สพฺพมนฺโท สพฺพมูฬฺโห’’ติ (ที. นิ. 1.181) วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘อตฺถิ ปโรโลโก’’ติ สสฺสตทสฺสนวเสน สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา ปุจฺฉาฯ ‘‘นตฺถิ ปโรโลโก’’ติ นตฺถิกทสฺสนวเสน สมฺมาทสฺสนวเสน วา ปุจฺฉาฯ ‘‘อตฺถิ จ นตฺถิ จ ปโรโลโก’’ติ อุจฺเฉททสฺสนวเสน สมฺมาทิฏฺฐิวเสน เอว วา ปุจฺฉาฯ

‘‘เนว อตฺถิ น นตฺถิ ปโรโลโก’’ติ วุตฺตปฺปการตฺตยปฏิกฺเขเป สติ ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต อตฺถิตานตฺถิตาหิ นวตฺตพฺพากาโร ปโรโลโกติ วิกฺเขปญฺเญว ปุเรกฺขาเรน สมฺมาทิฏฺฐิวเสน วา ปุจฺฉาฯ เสสจตุกฺกตฺตเยปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปุญฺญสงฺขารตฺติโก วิย หิ กายสงฺขารตฺติเกน ปุริมจตุกฺกสงฺคหิโต เอว อตฺโถฯ เสสจตุกฺกตฺตเยน อตฺตปรามาสปุญฺญาทิ ผลตาโจทนานเยน สงฺคหิโตติฯ

อมราวิกฺเขปิโก สสฺสตาทีนํ อตฺตโน อรุจฺจนตาย สพฺพตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา วิกฺเขปญฺเญว กโรติฯ ตตฺถ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทิ ตตฺถ ตตฺถ ปุจฺฉิตาการปฏิเสธนวเสน วิกฺขิปนาการทสฺสนํฯ นนุ จ วิกฺเขปวาทิโน วิกฺเขปปกฺขสฺส อนุชานนํ วิกฺเขปปกฺเข อวฏฺฐานํ ยุตฺตรูปนฺติ? น, ตตฺถาปิ ตสฺส สมฺมูฬฺหตฺตา, ปฏิกฺเขปวเสเนว จ วิกฺเขปวาทสฺส ปวตฺตนโตฯ ตถา หิ สญฺจโย เพลฏฺฐปุตฺโต รญฺญา อชาตสตฺตุนา สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลํ ปุฏฺโฐ ปรโลกตฺติกาทีนํ ปฏิเสธนมุเขน วิกฺเขปํ พฺยากาสิฯ

เอตฺถาห – นนุ จายํ สพฺโพปิ อมราวิกฺเขปิโก กุสลาทโย ธมฺเม, ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌมาโน ตตฺถ ตตฺถ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉาย วิกฺเขปนมตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส กถํ ทิฏฺฐิคติกภาโวฯ น หิ อวตฺตุกามสฺส วิย ปุจฺฉิตมตฺถมชานนฺตสฺส วิกฺเขปกรณมตฺเตน ทิฏฺฐิคติกตา ยุตฺตาติ? วุจฺจเต – น เหว โข ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณมตฺเตน ตสฺส ทิฏฺฐิคติกตา, อถ โข มิจฺฉาภินิเวสวเสนฯ สสฺสตาภินิเวเสน มิจฺฉาภินิวิฏฺโฐเยว หิ ปุคฺคโล มนฺทพุทฺธิตาย กุสลาทิธมฺเม ปรโลกตฺติกาทีนิ จ ยาถาวโต อปฺปฏิปชฺชมาโน อตฺตนา อวิญฺญาตสฺส อตฺถสฺส ปรํ วิญฺญาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย มุสาวาทาทิภเยน จ วิกฺเขปํ อาปชฺชตีติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ยาสํ สตฺเตว อุจฺเฉททิฏฺฐิโย, เสสา สสฺสตทิฏฺฐิโย’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.97-98) อถ วา ปุญฺญปาปานํ ตพฺพิปากานญฺจ อนวโพเธน อสทฺทหเนน จ ตพฺพิสยาย ปุจฺฉาย วิกฺเขปกรณํเยว สุนฺทรนฺติ ขนฺติํ รุจิํ อุปฺปาเทตฺวา อภินิวิสนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิสุํเยเวสา เอกา ทิฏฺฐิ สตฺตภงฺคทิฏฺฐิ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จา’’ติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.61)ฯ กถํ ปนสฺสา สสฺสตทิฏฺฐิสงฺคโห? อุจฺเฉทวเสน อนภินิเวสโตฯ

นตฺถิ โกจิ ธมฺมานํ ยถาภูตเวที วิวาทพหุลตฺตา โลกสฺส, ‘‘เอวเมว’’นฺติ ปน สทฺทนฺตเรน ‘‘ธมฺมนิชฺฌานนา อนาทิกาลิกา โลเก’’ติ คาหวเสน สสฺสตเลโสเปตฺถ ลพฺภติเยวฯ

อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาทวณฺณนา

[67] อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ, กสฺสจิ วุทฺธิปุพฺพํ วา วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสญฺญิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจุปฺปตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยน ปวตฺติโต, ตทาการสหจริตตาย จ ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ, กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ จ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติฯ

[68-73] เทสนาสีสนฺติ เทสนาย เชฏฺฐกภาเวน คหณํ, เตน สญฺญํเยว ธุรํ กตฺวา ภควตา อยํ เทสนา กตา, น ปน ตตฺถ อญฺเญสํ อรูปธมฺมานํ อตฺถิภาวโตติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘อจิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิฯ ภควา หิ ยถา โลกุตฺตรธมฺมํ เทเสนฺโต สมาธิํ ปญฺญํ วา ธุรํ กโรติ, เอวํ โลกิยธมฺมํ เทเสนฺโต จิตฺตํ สญฺญํ วา ธุรํ กโรติฯ ตตฺถ ‘‘ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ (ธ. ส. 277) ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ [ที. นิ. 3.355 (ข)] ปญฺจญาณิโก สมฺมาสมาธิ, [ที. นิ. 3.355 (ช); วิภ. 2.804] ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.271) ตถา ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, (ธ. ส. 1) กิํจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขุ (ปารา. 146, 180) มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, (ธ. ป. 1, 2; เนตฺติ. 90; เปฏโก. 83) สนฺติ ภิกฺขเว สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, (ที. นิ. 3.332, 342, 357; อ. นิ. 9.24; จูฬนิ. 83) น เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติอาทีนิ สุตฺตานิ (ที. นิ. 3.358) เอตสฺส อตฺถสฺส สาธกานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ ติตฺถายตเนติ อญฺญติตฺถิยสมเยฯ ติตฺถิยา หิ อุปปตฺติวิเสเส วิมุตฺติสญฺญิโน, สญฺญาวิราคาวิราเคสุ อาทีนวานิสํสทสฺสิโน วา หุตฺวา อสญฺญสมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตตฺวา อกฺขณภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺติ, น สาสนิกาฯ