อนฺตานนฺตวาทวณฺณนา

[53] อนฺตานนฺติกาติ เอตฺถ อมติ คจฺฉติ เอตฺถ สภาโว โอสานนฺติ อนฺโต, มริยาทาฯ ตปฺปฏิเสเธน อนนฺโต, อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต จ เนวนฺตานานนฺโต จ อนฺตานนฺตา สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.176; สํ. นิ. 2.1; อุทา. 1) วิยฯ กสฺส ปน อนฺตานนฺโตติ? โลกียติ สํสารนิสฺสรณตฺถิเกหิ ทิฏฺฐิคติเกหิ, โลกียนฺติ วา เอตฺถ เตหิ ปุญฺญาปุญฺญํ ตพฺพิปาโก จาติ โลโกติ สงฺขฺยํ คตสฺส อตฺตโนฯ เตนาห ภควา ‘‘อนฺตานนฺตํ โลกสฺส ปญฺญเปนฺตี’’ติฯ โก ปน เอโส อตฺตาติ? ฌานวิสยภูตกสิณนิมิตฺตํฯ ตตฺถ หิ อยํ ทิฏฺฐิคติโก โลกสญฺญีฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตํ โลโกติ คเหตฺวา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘ฌานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ อิธ ‘อตฺตา , โลโก’ติ จ คหิตา’’ติ วทนฺติฯ อนฺตานนฺตสหจริตวาโท อนฺตานนฺโต, ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติ อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติฯ โส เอเตสํ อตฺถีติ อนฺตานนฺติกาฯ เต ปน ยสฺมา ยถาวุตฺตนเยน อนฺตานนฺโต วาโท ทิฏฺฐิ เอเตสนฺติ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา อฏฺฐกถายํ ‘‘อนฺตานนฺตวาทา’’ติ วตฺวา ‘‘อนฺตํ วา’’ติอาทินา อตฺโถ วิภตฺโตฯ

เอตฺถาห – ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทีนํ อนฺตตฺตญฺจ อนนฺตตฺตญฺจ อนฺตานนฺตตฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํ, ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถ อนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ ยสฺมา อนฺตานนฺตปฏิเสธวาโทปิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ เอตทตฺถํเยว หิ สนฺธาย อฏฺฐกถายํ ‘‘อารพฺภ ปวตฺตวาทา’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ยถา ตติยวาเท เทสเภทวเสน เอกสฺเสว อนฺตวนฺตตา อนนฺตตา จ สมฺภวติ, เอวํ ตกฺกีวาเทปิ กาลเภทวเสน อุภยสมฺภวโต อญฺญมญฺญปฏิเสเธน อุภยญฺเญว วุจฺจติฯ กถํ? อนฺตวนฺตตาปฏิเสเธน หิ อนนฺตตา วุจฺจติ, อนนฺตตาปฏิเสเธน จ อนฺตวนฺตตา, อนฺตานนฺตานญฺจ น ตติยวาทภาโว กาลเภทสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา อยํ โลกสญฺญิโต อตฺตา อธิคตวิเสเสหิ มเหสีหิ อนนฺโต กทาจิ สกฺขิทิฏฺโฐติ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา เนวนฺตวาฯ ยสฺมา ปน เตหิเยว กทาจิ อนฺตวา สกฺขิทิฏฺโฐติ อนุสุยฺยติ, ตสฺมา น ปน อนนฺโตติฯ ยถา จ อนุสฺสุติตกฺกีวเสน, เอวํ ชาติสฺสรตกฺกี อาทีนญฺจ วเสน ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ อยญฺหิ ตกฺกิโก อวฑฺฒิตภาวปุพฺพกตฺตา ปฏิภาคนิมิตฺตานํ วฑฺฒิตภาวสฺส วฑฺฒิตกาลวเสน อปฺปจฺจกฺขการิตาย อนุสฺสวาทิมตฺเต ฐตฺวา ‘‘เนวนฺตวา’’ติ ปฏิกฺขิปติฯ อวฑฺฒิตกาลวเสน ปน ‘‘น ปนานนฺโต’’ติ, น ปน อนฺตตานนฺตตานํ อจฺจนฺตมภาเวน ยถา ตํ ‘‘เนวสญฺญินาสญฺญี’’ติฯ ปุริมวาทตฺตยปฏิกฺเขโป จ อตฺตนา ยถาธิปฺเปตปฺปการวิลกฺขณตาย เตสํ, อวสฺสญฺเจตํ เอวํ วิญฺญาตพฺพํ, อญฺญถา วิกฺเขปปกฺขํเยว ภเชยฺย จตุตฺถวาโทฯ น หิ อนฺตตาอนนฺตตาตทุภยวินิมุตฺโต อตฺตโน ปกาโร อตฺถิ, ตกฺกีวาที จ ยุตฺติมคฺคโก, กาลเภทวเสน จ ตทุภยํ เอกสฺมิมฺปิ น น ยุชฺชตีติฯ