ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

[28] ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺโณ นาม ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา วุตฺตวณฺโณฯ เอตฺถายํ สมฺพนฺโธ – น ภิกฺขเว เอตฺตกา เอว พุทฺธคุณา, เย ตุมฺหากํ ปากฏา, อปากฏา ปน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญ ธมฺมา’’ติ วิตฺถาโรฯ ตตฺถ ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ คหิตา’’ติอาทินา สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐานานํ ยถาคหิตาการสุญฺญตภาวปฺปกาสนโต, ‘‘ตญฺจ ปชานนํ น ปรามสตี’’ติ สีลาทีนญฺจ อปรามาสนิยฺยานิกภาวทีปเนน นิจฺจสาราทิวิรหปฺปกาสนโต, ยาสุ เวทนาสุ อวีตราคตาย พาหิรกานํ เอตานิ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตานิ สมฺภวนฺติ, เตสํ ปจฺจยภูตานญฺจ สมฺโมหาทีนํ เวทกการกสภาวาภาวทสฺสนมุเขน สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหทีปนโต, อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต จ อยํ เทสนา สุญฺญตาวิภาวนปฺปธานาติ อาห ‘‘สุญฺญตาปกาสนํ อารภี’’ติฯ ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา ตนฺติฯ เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสาววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปญฺญาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อาห ‘‘เทสนายํ ปริยตฺติย’’นฺติฯ เอวํ อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญอาปตฺติเญยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.186; อ. นิ. 4.1) สจฺเจ วตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.378) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 190) ปญฺญาย, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 184; เถรคา. 303; ชา. 1.10.102) ปุญฺเญ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.6) เญยฺเย วตฺตติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา; อภิ. อฏฺฐ. 1.ติกมาติกาปทวณฺณนา; พุ. วํ. อฏฺฐ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา)ฯ ธมฺมา โหนฺตีติ สุญฺญา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘ทุทฺทสา’’ติ เอเตเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ปกาสิตา โหติฯ สเจ ปน โกจิ อตฺตโน ปมาณํ อชานนฺโต ญาเณน เต ธมฺเม โอคาหิตุํ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ตสฺส ตํ ญาณํ อปฺปติฏฺฐเมว มกสตุณฺฑสูจิ วิย มหาสมุทฺเทติ อาห ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา’’ติฯ อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺฐา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาติ ปทวิคฺคโห เวทิตพฺโพฯ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐานํ โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘เอตฺตกา เอเต อีทิสา จา’’ติ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ วุตฺตํ ‘‘คมฺภีรตฺตา เอว ทุทฺทสา’’ติฯ เย ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, เตสํ โอคาหิตฺวา อนุพุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตา เอว ทุรนุโพธา’’ติฯ สพฺพปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺถเก สมุปฺปนฺนตฺตา, นิพฺพุตสพฺพปริฬาหสมาปตฺติสโมกิณฺณตฺตา จ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหาฯ สนฺตารมฺมณานิ มคฺคผลนิพฺพานานิ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานญฺจ อภาวโตฯ อถ วา สมูหตวิกฺเขปตาย นิจฺจสมาหิตสฺส มนสิการสฺส วเสน ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตภาโว เวทิตพฺโพ กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยวิญฺญาณานํ อนนฺตภาโว วิยฯ อวิรชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปฏิเวโธ วิย อิสฺสาสานํ อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวโพโธ สาทุรโส มหารโส จ โหตีติ อาห อติตฺติกรณฏฺเฐนาติฯ ปฏิเวธปฺปตฺตานํ, เตสุ จ พุทฺธานํเยว สพฺพากาเรน วิสยภาวูปคมนโต น ตกฺกพุทฺธิยา โคจราติ อาห ‘‘อุตฺตมญาณวิสยตฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘นิปุณา’’ติ เญยฺเยสุ ติกฺขวิสทวุตฺติยา เฉกาฯ ยสฺมา ปน โส เฉกภาโว อารมฺมเณ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย สุขุมเญยฺยคหณสมตฺถตาย สุปากโฏ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สณฺหสุขุมสภาวตฺตา’’ติฯ

อปโร นโย – วินยปณฺณตฺติอาทิคมฺภีรเนยฺยวิภาวนโต คมฺภีราฯ กทาจิ อสงฺเขฺยยฺยมหากปฺเป อติกฺกมิตฺวาปิ ทุลฺลภทสฺสนตาย ทุทฺทสาฯ ทสฺสนญฺเจตฺถ ปญฺญาจกฺขุวเสเนว เวทิตพฺพํฯ ธมฺมนฺวยสงฺขาตสฺส อนุโพธสฺส กสฺสจิเทว สมฺภวโต ทุรนุโพธา ฯ สนฺตสภาวโต, เวเนยฺยานญฺจ คุณสมฺปทานํ ปริโยสานตฺตา สนฺตาฯ อตฺตโน จ ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีตตาย ปณีตาฯ สมธิคตสจฺจลกฺขณตาย อตกฺเกหิ, อตกฺเกน วา ญาเณน อวจริตพฺพตาย อตกฺกาวจราฯ นิปุณํ, นิปุเณ วา อตฺเถ สจฺจปฺปจฺจยาการาทิวเสน วิภาวนโต นิปุณาฯ โลเก อคฺคปณฺฑิเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธน เวทียนฺติ ปกาสียนฺตีติ ปณฺฑิตเวทนียาฯ อนาวรณญาณปฏิลาภโต หิ ภควา ‘‘สพฺพวิทู หํ อสฺมิ, (ธ. ป. 353; มหาว. 11; กถา. 405) ทสพลสมนฺนาคโต ภิกฺขเว ตถาคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 2.21) อตฺตโน สพฺพญฺญุตาทิคุเณ ปกาเสติฯ เตเนวาห ‘‘สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตี’’ติฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ผลนิพฺพานานิ วิย สจฺฉิกาตพฺพสภาวํ น โหติ, อาสวกฺขยญาเณ ปน อธิคเต อธิคตเมว โหตีติ ตสฺส ปจฺจกฺขกรณํ สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา’’ติฯ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ, อภิวิสิฏฺฐญาณาธิคมเหตูติ อตฺโถฯ อภิวิสิฏฺฐญาณนฺติ วา ปจฺจเวกฺขณญาเณ อธิปฺเปเต กรณวจนมฺปิ ยุชฺชติเยวฯ ปเวทนญฺเจตฺถ อญฺญาวิสยานํ สจฺจาทีนํ เทสนากิจฺจสาธนโต, ‘‘เอโกมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (มหาว. 11; กถา. 405) ปฏิชานนโต จ เวทิตพฺพํฯ วทมานาติ เอตฺถ สตฺติอตฺโถ มาน-สทฺโท, วตฺตุํ อุสฺสาหํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ เอวํภูตา จ วตฺตุกามา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วณฺณํ วตฺตุกามา’’ติฯ สาวเสสํ วทนฺโตปิ วิปรีตํ วทนฺโต วิย ‘‘สมฺมา วทตี’’ติ น วตฺตพฺโพติ อาห ‘‘อหาเปตฺวา’’ติ, เตน อนวเสสตฺโถ อิธ สมฺมา-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ ‘‘วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยุ’’นฺติ อิมินา ‘‘วเทยฺยุ’’นฺติ สกตฺถทีปนภาวมาหฯ

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ภควโต ทสพลาทิญาณานิปิ อนญฺญสาธารณานิ, สปฺปเทสวิสยตฺตา ปน เตสํ ญาณานํ น เตหิ พุทฺธคุณา อหาเปตฺวา คหิตา นาม โหนฺติ, นิปฺปเทสวิสยตฺตา ปน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ตสฺมิํ คหิเต สพฺเพปิ พุทฺธคุณา คหิตา เอว นาม โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เยหิ…เป.… วเทยฺยุ’’นฺติฯ ปุถูนิ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ ปุถุอารมฺมณํ, สพฺพารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา ปุถุอารมฺมณารมฺมณโตติ เอตสฺมิํ อตฺเถ ‘‘ปุถุอารมฺมณโต’’ติ วุตฺตํ, เอกสฺส อารมฺมณ-สทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘โอฏฺฐมุโข กามาวจร’’นฺติ อาทีสุ วิย, เตนสฺส ปุถุญาณกิจฺจสาธกตํ ทสฺเสติฯ ตถา เหตํ ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตญาณํ, จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณํ, ปญฺจคติปริจฺเฉทกญาณํ, ฉสุ อสาธารณญาเณสุ เสสาสาธารณญาณานิ, สตฺตอริยปุคฺคลวิภาวกญาณํ, อฏฺฐสุปิ ปริสาสุ อกมฺปนญาณํ, นวสตฺตาวาสปริชานนญาณํ, ทสพลญาณนฺติ เอวมาทีนํ อเนกสตสหสฺสเภทานํ ญาณานํ ยถาสมฺภวํ กิจฺจํ สาเธตีติฯ ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสนา’’ติ เอเตน สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส กมวุตฺติตํ ทสฺเสติฯ กเมนาปิ หิ ตํ วิสเยสุ ปวตฺตติ, น สกิํเยว ยถา พาหิรกา วทนฺติ ‘‘สกิํเยว สพฺพญฺญู สพฺพํ ชานาติ, น กเมนา’’ติฯ

ยทิ เอวํ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยเภทสฺส เญยฺยสฺส ปริจฺเฉทวตา เอเกน ญาเณน นิรวเสสโต กถํ ปฏิเวโธติ, โก วา เอวมาห ‘‘ปริจฺเฉทวนฺตํ พุทฺธญาณ’’นฺติฯ อนนฺตญฺหิ ตํ ญาณํ เญยฺยํ วิยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยาวตกํ เญยฺยํ ตาวตกํ ญาณํฯ ยาวตกํ ญาณํ, ตาวตกํ เญยฺย’’นฺติ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5)ฯ เอวมฺปิ ชาติภูมิสภาวาทิวเสน ทิสาเทสกาลาทิวเสน จ อเนกเภทภินฺเน เญยฺเย กเมน คยฺหมาเน อนวเสสปฏิเวโธ น สมฺภวติ เยวาติ, นยิทเมวํฯ กสฺมา? ยํ กิญฺจิ ภควตา ญาตุํ อิจฺฉิตํ สกลํ เอกเทโส วาฯ ตตฺถ อปฺปฏิหตจารตาย ปจฺจกฺขโต ญาณํ ปวตฺตติ, วิกฺเขปาภาวโต จ ภควา สพฺพกาลํ สมาหิโตว ญาตุํ, อิจฺฉิตสฺส ปจฺจกฺขภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ ‘‘อากงฺขาปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณ’’นฺติอาทิ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5) วจนโต, น เจตฺถ ทูรโต จิตฺตปฏํ ปสฺสนฺตานํ วิย, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนฺตานํ วิย จ อเนกธมฺมาวโพธกาเล อนิรูปิตรูเปน ภควโต ญาณํ ปวตฺตตีติ คเหตพฺพํ อจินฺเตยฺยานุภาวตาย พุทฺธญาณสฺสฯ

เตเนวาห ‘‘พุทฺธวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ (อ. นิ. 4.77)ฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํสพฺพากาเรน สพฺพธมฺมาวโพธนสมตฺถสฺส อากงฺขาปฏิพทฺธวุตฺติโน อนาวรณญาณสฺส ปฏิลาเภน ภควา สนฺตาเนน สพฺพธมฺมปฏิเวธสมตฺโถ อโหสิ สพฺพเนยฺยาวรณสฺส ปหานโต, ตสฺมา สพฺพญฺญู, น สกิํเยว สพฺพธมฺมาวโพธโต , ยถา สนฺตาเนน สพฺพอินฺธนสฺส ทหนสมตฺถตาย ปาวโก ‘‘สพฺพภู’’ติ วุจฺจตีติฯ

ววตฺถาปนวจนนฺติ สนฺนิฏฺฐาปนวจนํ, อวธารณวจนนฺติ อตฺโถฯ อญฺเญ วาติ เอตฺถ อวธารเณน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ ‘‘น ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย’’ติ, อยญฺจ เอว-สทฺโท อนิยตเทสตาย จ-สทฺโท วิย ยตฺถ วุตฺโต, ตโต อญฺญตฺถาปิ วจนิจฺฉาวเสน อุปติฏฺฐตีติ อาห ‘‘คมฺภีรา วา’’ติอาทิฯ สพฺพปเทหีติ ยาว ‘‘ปณฺฑิตเวทนียา’’ติ อิทํ ปทํ, ตาว สพฺพปเทหิฯ สาวกปารมิญาณนฺติ สาวกานํ ทานาทิปาริปูริยา นิปฺผนฺนํ วิชฺชตฺตยฉฬภิญฺญาจตุปฺปฏิสมฺภิทาทิเภทํ ญาณํฯ ตโตติ สาวกปารมิญาณโตฯ ตตฺถาติ สาวกปารมิญาเณฯ ตโตปีติ อนนฺตรนิทฺทิฏฺฐโต ปจฺเจกพุทฺธญาณโตปิ, โก ปน วาโท สาวกปารมิญาณโตติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถายํ อตฺถโยชนา – กิญฺจาปิ สาวกปารมิญาณํ เหฏฺฐิมเสกฺขญาณํ ปุถุชฺชนญาณญฺจ อุปาทาย คมฺภีรํ, ปจฺเจกพุทฺธญาณํ อุปาทาย น ตถา คมฺภีรนฺติ ‘‘คมฺภีรเมวา’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา ปจฺเจกพุทฺธญาณมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุปาทายาติ ตตฺถ ววตฺถานํ น ลพฺภติ, สพฺพญฺญุตญฺญาณธมฺมา ปน สาวกปารมิญาณาทีนํ วิย กิญฺจิ อุปาทาย อคมฺภีรภาวาภาวโต คมฺภีรา วาติฯ ยถา เจตฺถ ววตฺถานํ ทสฺสิตํ, เอวํ สาวกปารมิญาณํ ทุทฺทสํ, ปจฺเจกพุทฺธญาณํ ปน ตโต ทุทฺทสตรนฺติ ตตฺถ ววตฺถานํ นตฺถีติอาทินา ววตฺถานสพฺภาโว เนตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘ตถา ทุทฺทสาว…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ

กสฺมา ปเนตํ เอวํ อารทฺธํติ เอตฺถายํ อธิปฺปาโย – ภวตุ ตาว นิรวเสสพุทฺธคุณวิภาวนูปายภาวโต สพฺพญฺญุตญฺญาณํ เอกมฺปิ ปุถุนิสฺสยารมฺมณญากิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญว ธมฺมา’’ติอาทินา พหุวจเนน อุทฺทิฏฺฐํ, ตสฺส ปน วิสฺสชฺชนํ สจฺจปจฺจยาการาทิวิเสสวเสน อนญฺญสาธารเณน วิภชนนเยน อนารภิตฺวา สนิสฺสยานํ ทิฏฺฐีนํ วิภชนวเสน กสฺมา อารทฺธนฺติฯ

ตตฺถ ยถา สจฺจปจฺจยาการาทีนํ วิภชนํ อนญฺญสาธารณํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺเสว วิสโย, เอวํ นิรวเสเสน ทิฏฺฐิคตวิภชนมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธานญฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ฐานานีติ การณานิฯ คชฺชิตํ มหนฺตํ โหตีติ เทเสตพฺพสฺส อตฺถสฺส อเนกวิธตาย, ทุวิญฺเญยฺยตาย จ นานานเยหิ ปวตฺตมานํ เทสนาคชฺชิตํ มหนฺตํ วิปุลํ, พหุเภทญฺจ โหติฯ ญาณํ อนุปวิสตีติ ตโต เอว จ เทสนาญาณํ เทเสตพฺพธมฺเม วิภาคโส กุรุมานํ อนุปวิสติ, เต อนุปวิสฺส ฐิตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ

พุทฺธญาณสฺส มหนฺตภาโว ปญฺญายตีติ เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทสกํ ปฏิเวธกญฺจาติ พุทฺธานํ เทสนาญาณสฺส ปฏิเวธญาณสฺส จ อุฬารภาโว ปากโฏ โหติฯ เอตฺถ จ กิญฺจาปิ ‘‘สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. 69; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.5; เนตฺติ. 14) วจนโต สพฺพาปิ ภควโต เทสนา ญาณรหิตา นตฺถิ, สีหสมานวุตฺติตาย จ สพฺพตฺถ สมานุสฺสาหปฺปวตฺติ เทเสตพฺพธมฺมวเสน ปน เทสนา วิเสสโต ญาเณน อนุปวิฏฺฐา คมฺภีรตรา จ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ กถํ ปน วินยปณฺณตฺติํ ปตฺวา เทสนา ติลกฺขณาหตา สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตา โหตีติ? ตตฺถาปิ จ สนฺนิสินฺนปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ ปวตฺตมานา เทสนา สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิวิภาวนี, สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาภาวปฺปกาสนี จ โหติฯ เตเนวาห ‘‘อเนกปริยาเยน ธมฺมิํ กถํ กตฺวา’’ติอาทิฯ

ภูมนฺตรนฺติ ธมฺมานํ อวตฺถาวิเสสญฺจ ฐานวิเสสญฺจฯ ตตฺถ อวตฺถาวิเสโสสติอาทิธมฺมานํ สติปฏฺฐานินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคาทิเภโทฯ ฐานวิเสโส กามาวจราทิเภโทฯ ปจฺจยาการปทสฺส อตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ สมยนฺตรนฺติ ทิฏฺฐิวิเสสา, นานาวิหิตา ทิฏฺฐิโยติ อตฺโถ, อญฺญสมยํ วาฯ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ เอวํ ลหุกครุกาทิวเสน ตทนุรูเป โอติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ สิกฺขาปทปญฺญาปนํฯ

ยทิปิ กายานุปสฺสนาทิวเสน สติปฏฺฐานาทโย สุตฺตนฺตปิฏเกปิ (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107) วิภตฺตา, สุตฺตนฺตภาชนียาทิวเสน ปน อภิธมฺเมเยว เต สวิเสสํ วิภตฺตาติ อาห ‘‘อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา…เป.… อภิธมฺมปิฏกํ วิภชิตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สตฺต ผสฺสา’’ติ สตฺตวิญฺญาณธาตุสมฺปโยควเสน วุตฺตํฯ ตถา ‘‘สตฺต เวทนา’’ติอาทีสุปิฯ

โลกุตฺตรา ธมฺมา นามาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา, เตน วุตฺตาวเสสํ อภิธมฺเม อาคตํ ธมฺมานํ วิภชิตพฺพาการํ สงฺคณฺหาติฯ จตุวีสติ สมนฺตปฏฺฐานานิ เอตฺถาติ จตุวีสติสมนฺตปฏฺฐานํ, อภิธมฺมปิฏกํฯ เอตฺถ ปจฺจยนยํ อคฺคเหตฺวา ธมฺมวเสเนว สมนฺตปฏฺฐานสฺส จตุวีสติวิธตา วุตฺตาฯ ยถาห –

‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ ทุกุตฺตมํ,

ทุกติกญฺเจว ติกทุกญฺจ;

ติกติกญฺเจว ทุกทุกญฺจ,

ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราฯ (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส 41, 44, 48, 52);

ตถา –

ติกญฺจ…เป.… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา;

ติกญฺจ…เป.… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา;

ติกญฺจ…เป.… ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติฯ (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส 44, 52);

เอวํ ธมฺมวเสน จตุวีสติเภเทสุ ติกปฏฺฐานาทีสุ เอเกกํ ปจฺจยนเยน อนุโลมาทิวเสน จตุพฺพิธํ โหตีติ ฉนฺนวุติ สมนฺตปฏฺฐานานิฯ ตตฺถ ปน ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติเก ปฏิจฺจวาเร ปจฺจยานุโลเม เหตุมูลเก เหตุปจฺจยวเสน เอกูนปญฺญาส ปุจฺฉานยา สตฺต วิสฺสชฺชนนยาติ อาทินา ทสฺสิยมานา อนนฺตเภทา นยาติ อาห ‘‘อนนฺตนย’’นฺติฯ โหติ เจตฺถ –

‘‘ปฏฺฐานํ นาม ปจฺเจกํ ธมฺมานํ อนุโลมาทิมฺหิ ติกทุกาทีสุ ยา ปจฺจยมูลวิสิฏฺฐา จตุนยโต สตฺตธา คตี’’ติฯ

นวหากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, อุปฺปตฺติยา การณภาโวฯ สติ จ อวิชฺชาย สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, น อสติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาโท หุตฺวา ปจฺจโย โหติฯ

ตถา อวิชฺชาย สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ ธรนฺติ, นิวิสนฺติ จ, เต อวิชฺชาย สติ ผลํ ภวาทีสุ ขิปนฺติ, อายูหนฺติ ผลุปฺปตฺติยา ฆฏนฺติ, สํยุชฺชนฺติ อตฺตโน ผเลน, ยสฺมิํ สนฺตาเน สยญฺจ อุปฺปนฺนา, ตํ ปลิพุนฺธนฺติ, ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ คจฺฉติ, ปฏิจฺจ อวิชฺชํ สงฺขารา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพาฯ ตถา สงฺขาราทีนํ วิญฺญาณาทีสุฯ

อุปฺปาทฏฺฐิตีติอาทีสุ จ ติฏฺฐติ เอเตนาติ ฐิติ, การณํฯ อุปฺปาโท เอว ฐิติ อุปฺปาทฏฺฐิติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยสฺมา อโยนิโสมนสิกาโร, ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วจนโต อาสวา จ อวิชฺชาย ปจฺจโย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติฯ ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญาติ สงฺขารานํ อวิชฺชาย จ อุปฺปาทาทิเก ปจฺจยากาเร ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณวเสน ปวตฺตา ปญฺญาฯ ธมฺมฏฺฐิติญาณนฺติ ธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยภาวโต ธมฺมฏฺฐิติสงฺขาเต ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํฯ ปจฺจยธมฺมา หิ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ‘‘ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ วจนโต ทฺวาทส ปจฺจยาฯ อยญฺจ นโย น ปจฺจุปฺปนฺเน เอว, อถ โข อตีตานาคตกาเลปิ, น จ อวิชฺชาย เอว สงฺขาเรสุ, อถ โข สงฺขาราทีนมฺปิ วิญฺญาณาทีสุ ลพฺภตีติ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปจฺจยาการสฺส วิภตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตีตมฺปิ อทฺธาน’’นฺติอาทิ ปาฬิํ อารภิฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. 1.ปจฺจยนิทฺเทส 1) ทสฺสิตา เหตาทิปจฺจยา เอเวตฺถ อุปฺปาทาทิปจฺจยากาเรหิ คหิตาติ เต ยถาสมฺภวํ นีหริตฺวา โยเชตพฺพา, อติวิตฺถารภเยน ปน น โยชยิมฺหฯ

ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ตสฺส ตสฺส สงฺขาราทิปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺสฯ ตถา ตถา ปจฺจยภาเวนาติ อุปฺปาทาทิเหตาทิปจฺจยภาเวนฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตโย อทฺธา กาลา เอตสฺสาติ ติยทฺธํฯ เหตุผลผลเหตุเหตุผลวเสน ตโย สนฺธี เอตสฺสาติ ติสนฺธิํฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จาติ สงฺเขโป, กมฺมํ วิปาโก จฯ สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺเขโป, อวิชฺชาทโย วิญฺญาณาทโย จฯ โกฏฺฐาสปริยาโย วา สงฺเขป-สทฺโทฯ อตีเต กมฺมสงฺเขปาทิวเสน จตฺตาโร สงฺเขปา เอตสฺสาติ จตุสงฺเขปํฯ สรูปโต อวุตฺตาปิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สงฺเขเป อากิรียนฺติ อวิชฺชาสงฺขาราทิคฺคหเณหิ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อตีเต เหตุอาทีนํ วา ปการา อาการา, เต สงฺเขเป ปญฺจ ปญฺจ กตฺวา วีสติอาการา เอตสฺสาติ วีสตาการํฯ

ขตฺติยาทิเภเทน อเนกเภทภินฺนาปิ สสฺสตวาทิโน ชาติสตสหสฺสานุสฺสรณาทิโน อภินิเวสเหตุโน วเสน จตฺตาโรว โหนฺติ , น ตโต อุทฺธํ อโธติ สสฺสตวาทาทีนํ ปริมาณปริจฺเฉทสฺส อนญฺญวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตฺตาโร ชนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตฺตาโร ชนาติ จตฺตาโร ชนสมูหาฯ อิทํ นิสฺสายาติ อิทํ อิทปฺปจฺจยตาย สมฺมา อคฺคหณํ, ตตฺถาปิ จ เหตุผลภาเวน สมฺพนฺธานํ สนฺตติฆนสฺส อเภทิตตฺตา ปรมตฺถโต วิชฺชมานมฺปิ เภทนิพนฺธนํ นานตฺตนยํ อนุปธาเรตฺวา คหิตํ เอกตฺตคฺคหณํ นิสฺสายฯ อิทํ คณฺหนฺตีติ อิทํ สสฺสตคฺคหณํ อภินิวิสฺส โวหรนฺติ, อิมินา นเยน เอกจฺจสสฺสตวาทาทโยเปตฺถ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา วตฺตพฺพาฯ ภินฺทิตฺวาติ ‘‘อาตปฺปมนฺวายา’’ติอาทินา วิภชิตฺวา ‘‘ตยิทํ ภิกฺขเว ตถาคโต ปชานาตี’’ติอาทินา วิมทฺทิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ทิฏฺฐิชฏาวิชฏเนน ทิฏฺฐิคุมฺพวิวรเณน จฯ

‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา พุทฺธคุเณ อารพฺภ เทสนาย สมุฏฺฐิตตฺตา สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อุทฺทิสิตฺวา เทสนากุสโล ภควา สมยนฺตรวิคฺคาหณวเสน สพฺพญฺญุตญฺญาณเมว วิสฺสชฺเชตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สนฺตี’’ติ อิมินา เตสํ ทิฏฺฐิคติกานํ วิชฺชมานตาย อวิจฺฉินฺนตํ, ตโต จ เนสํ มิจฺฉาคาหโต สิถิลกรณวิเวจเนหิ อตฺตโน เทสนาย กิจฺจการิตํ, อวิตถตญฺจ ทีเปติ ธมฺมราชาฯ

[29] อตฺถีติ ‘‘สํวิชฺชนฺตี’’ติ อิมินา สมานตฺโถ ปุถุวจนวิสโย เอโก นิปาโต ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ม. นิ. 3.154; สํ. นิ. 4.127; ขุ. ปา. 3.1) วิยฯ สสฺสตาทิวเสน ปุพฺพนฺตํ กปฺเปนฺตีติ ปุพฺพนฺตกปฺปิกาฯ ยสฺมา ปน เต ตํ ปุพฺพนฺตํ ปุริมสิทฺเธหิ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺเปหิ กปฺเปตฺวา, อาเสวนพลวตาย วิจิตฺตวุตฺติตาย จ วิกปฺเปตฺวา อปรภาคสิทฺเธหิ อภินิเวสภูเตหิ ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคาเหหิ คณฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพนฺตํ กปฺเปตฺวา วิกปฺเปตฺวา คณฺหนฺตี’’ติฯ ตณฺหุปาทานวเสน วา กปฺปนคฺคหณานิ เวทิตพฺพานิฯ ตณฺหาปจฺจยา หิ อุปาทานํฯ โกฏฺฐาเสสูติ เอตฺถ โกฏฺฐาสาทีสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปทปูรณสมีปอุมฺมคฺคาทีสุปิ หิ อนฺต-สทฺโท ทิสฺสติฯ

ตถา หิ ‘‘อิงฺฆ ตฺวํ สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ (ปาจิ. 442), สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. 1221) จ อาทีสุ ปทปูรเณ อนฺต-สทฺโท วตฺตติ, คามนฺตํ โอสเรยฺย, (ปารา. 409; จูฬว. 343) คามนฺตเสนาสน’’นฺติอาทีสุ สมีเป , ‘‘กามสุขลฺลิกานุโยโค เอโก อนฺโต, อตฺถีติ โข กจฺจาน อยเมโก อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.15; 3.90) อุมฺมคฺเคติฯ

กปฺป-สทฺโท มหากปฺปสมนฺตภาวกิเลสกามวิตกฺกกาลปญฺญตฺติสทิสภาวาทีสุ วตฺตตีติ อาห ‘‘สมฺพหุเลสุ อตฺเถสุ วตฺตตี’’ติฯ ตถา เหส ‘‘จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.156) มหากปฺเป วตฺตติ, ‘‘เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.94) สมนฺตภาเว, ‘‘สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติอาทีสุ (มหานิ. 1; จูฬนิ. 8) กิเลสกาเม, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 7) วิตกฺเก, ‘‘เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.387) กาเล, ‘‘อิจฺจายสฺมา กปฺโป’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 1090; จูฬนิ. 113) ปญฺญตฺติยํ, ‘‘สตฺถุกปฺเปน วต กิร โภ สาวเกน สทฺธิํ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.260) สทิสภาเว วตฺตตีติฯ วุตฺตมฺปิ เจตนฺติ มหานิทฺเทสํ (มหานิ. 28) สนฺธายาหฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนาติ ทิฏฺฐิยา อุปนิสฺสยภูตาย สหชาตาย อภินนฺทนภูตาย จ ตณฺหาย, สสฺสตาทิอากาเรน อภินิวิสนฺตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส จ วเสนฯ ปุพฺเพนิวุตฺถธมฺมวิสยาย กปฺปนาย อธิปฺเปตตฺตา อตีตกาลวาจโก อิธ ปุพฺพ-สทฺโท, รูปาทิขนฺธวินิมุตฺตสฺส กปฺปนาวตฺถุโน อภาวา อนฺต-สทฺโท จ ภาควาจโกติ อาห ‘‘อตีตํ ขนฺธโกฏฺฐาส’’นฺติฯ ‘‘กปฺเปตฺวา’’ติ จ ตสฺมิํ ปุพฺพนฺเต ตณฺหายนาภินิเวสานํ สมตฺถนํ ปรินิฏฺฐาปนมาหฯ ฐิตาติ ตสฺสา ลทฺธิยา อวิชหนํฯ อารพฺภาติ อาลมฺพิตฺวาฯ วิสโย หิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา ปุพฺพนฺโตฯ วิสยภาวโต เอว หิ โส ตสฺสา อาคมนฏฺฐานํ, อารมฺมณปจฺจโย จาติ วุตฺตํ ‘‘อาคมฺม ปฏิจฺจา’’ติฯ

อธิวจนปทานีติ ปญฺญตฺติปทานิฯ ทาสาทีสุ สิริวฑฺฒกาทิ-สทฺทา วิย วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺติยา อธิวจนํ ปญฺญตฺติฯ อถ วา อธิ-สทฺโท อุปริภาเว, วุจฺจตีติ วจนํ, อุปริ วจนํ อธิวจนํ, อุปาทาภูตรูปาทีนํ อุปริ ปญฺญาปิยมานา อุปาทาปญฺญตฺตีติ อตฺโถ , ตสฺมา ปญฺญตฺติทีปกปทานีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปญฺญตฺติมตฺตญฺเหตํ วุจฺจติ, ยทิทํ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ, น รูปเวทนาทโย วิย ปรมตฺโถฯ อธิกวุตฺติตาย วา อธิวุตฺติโยติ ทิฏฺฐิโย วุจฺจนฺติฯ

อธิกญฺหิ สภาวธมฺเมสุ สสฺสตาทิํ ปกติอาทิทพฺพาทิํ ชีวาทิํ กายาทิญฺจ อภูตมตฺถํ อชฺฌาโรเปตฺวา ทิฏฺฐิโย ปวตฺตนฺตีติฯ

[30] อภิวทนฺตีติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. 2.187, 203, 427; ม. นิ. 3.27, 29) อภินิวิสิตฺวา วทนฺติ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิวทนฺติฯ อภิวทนกิริยาย อชฺชาปิ อวิจฺเฉทภาวทสฺสนตฺถํ วตฺตมานกาลวจนํฯ ทิฏฺฐิ เอว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘มุตฺตคตํ, (ม. นิ. 2.119; อ. นิ. 9.11) สงฺขารคต’’นฺติอาทีสุ (มหานิ. 41) วิยฯ คนฺตพฺพาภาวโต วา ทิฏฺฐิยา คตมตฺตํ, ทิฏฺฐิยา คหณมตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิปฺปกาโร วา ทิฏฺฐิคตํฯ โลกิยา หิ วิธยุตฺตคตปการ-สทฺเท สมานตฺเถ อิจฺฉนฺติฯ เอเกกสฺมิญฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ, ‘‘โลโก’’ติ จ คหณวิเสสํ อุปาทาย ปญฺญาปนํ โหตีติ อาห ‘‘รูปาทีสุ อญฺญตรํ อตฺตา จ โลโก จาติ คเหตฺวา’’ติฯ อมรํ นิจฺจํ ธุวนฺติ สสฺสตเววจนานิฯ มรณาภาเวน วา อมรํ, อุปฺปาทาภาเวน สพฺพถาปิ อตฺถิตาย นิจฺจํ, ถิรฏฺเฐน วิการาภาเวน ธุวํฯ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ นิทฺเทสปฏิสมฺภิทาปาฬีหิ วิภาเวติฯ อยญฺจ อตฺโถ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ อิมิสฺสา ปญฺจวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน วุตฺโตฯ ‘‘รูปวนฺตํ อตฺตาน’’นฺติอาทิกาย ปน ปญฺจทสวิธาย สกฺกายทิฏฺฐิยา วเสน จตฺตาโร จตฺตาโร ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺญํ ‘‘โลโก’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติฯ ตถา เอกํ ขนฺธํ ’’อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺเญ อตฺตโน อุปโภคภูโต โลโกติ, สสนฺตติปติเต วา ขนฺเธ ‘‘อตฺตา’’ติ คเหตฺวา ตทญฺเญ ‘‘โลโก’’ติ ปญฺญเปนฺตีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถาห – สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เตสํ อตฺตา โลโก จ สสฺสโตติ อธิปฺเปโต, น วาโท ติ? สจฺจเมตํ, สสฺสตสหจริตตาย ปน ‘‘วาโท สสฺสโต’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ สสฺสโต อิติ วาโท เอเตสนฺติ วา อิติ-สทฺทโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา สสฺสตํ วทนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ อภินิวิสฺส โวหรนฺตีติ สสฺสตวาทา, สสฺสตทิฏฺฐิโนติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[31] อาตาปนํ กิเลสานํ วิพาธนํ ปหานํฯ ปทหนํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา จิตฺตสฺส อุสฺสหนํฯ อนุโยโค ยถา สมาธิ วิเสสภาคิยตํ ปาปุณาติ, เอวํ วีริยสฺส พหุลีกรณํฯ อิธ อุปจารปฺปนาจิตฺตปริทมนวีริยานํ อธิปฺเปตตฺตา อาห ‘‘ติปฺปเภทํ วีริย’’นฺติ ฯ นปฺปมชฺชติ เอเตนาติ อปฺปมาโท, อสมฺโมโสฯ สมฺมา อุปาเยน มนสิ กโรติ กมฺมฏฺฐานํ เอเตนาติ สมฺมามนสิกาโร ญาณนฺติ อาห ‘‘วีริยญฺจ สติญฺจ ญาณญฺจา’’ติฯ เอตฺถาติ ‘‘อาตปฺป…เป.… มนสิการํ อนฺวายา’’ติ อิมสฺมิํ ปาเฐฯ สีลวิสุทฺธิยา สทฺธิํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ อธิคมนปฏิปทา วตฺตพฺพา, สา ปน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตาติ อาห ‘‘สงฺเขปตฺโถ’’ติฯ ‘‘ตถารูป’’นฺติ จุทฺทสวิเธหิ จิตฺตทมเนหิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส ทมิตตํ วทติฯ

สมาธานาทิอฏฺฐงฺคสมนฺนาคตรูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสฺส โยคิโน สมาธิวิชมฺภนภูตา โลกิยาภิญฺญา ฌานานุภาโวฯ ‘‘ฌานาทีน’’นฺติ อิทํ ฌานลาภิสฺส วิเสเสน ฌานธมฺมา อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ตํมุเขน เสสธมฺมาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ สติ หิ ชนกภาเว รูปาทิธมฺมานํ วิย สุขาทิธมฺมานํ วิย, จ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปาทวนฺตตา วิญฺญายติ, อุปฺปาเท จ สติ อวสฺสมฺภาวี นิโรโธติ อนวกาสาว นิจฺจตา สิยาติฯ กูฏฏฺฐ-สทฺโท วา โลเก อจฺจนฺตนิจฺเจ นิรุฬฺโห ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘เอสิกฏฺฐายิฏฺฐิโต’’ติ เอเตน ยถา เอสิกา วาตปฺปหาราทีหิ น จลติ, เอวํ น เกนจิ วิการํ อาปชฺชตีติ วิการาภาวมาห, ‘‘กูฏฏฺโฐ’’ติ อิมินา ปน อนิจฺจตาภาวํฯ วิกาโรปิ วินาโสเยวาติ อาห, ‘‘อุภเยนปิ โลกสฺส วินาสาภาวํ ทีเปตี’’ติฯ ‘‘วิชฺชมานเมวา’’ติ เอเตน การเณ ผลสฺส อตฺถิภาวทสฺสเนน อภิพฺยตฺติวาทํ ทีเปติฯ นิกฺขมตีติ จ อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ กถํ ปน วิชฺชมาโนเยว ปุพฺเพ อนภิพฺยตฺโต อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ? ยถา อนฺธกาเรน ปฏิจฺฉนฺโน ฆโฏ อาโลเกน อภิพฺยตฺติํ คจฺฉติฯ

อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ – กิํ กโรนฺโต อาโลโก ฆฏํ ปกาเสตีติ วุจฺจติ, ยทิ ฆฏวิสยํ พุทฺธิํ กโรนฺโต, พุทฺธิยา อนุปฺปนฺนาย อุปฺปตฺติทีปนโต อภิพฺยตฺติวาโท หายติฯ อถ ฆฏพุทฺธิยา อาวรณภูตํ อนฺธการํ วิธมนฺโต, เอวมฺปิ อภิพฺยตฺติวาโท หายติเยวฯ

สติ หิ ฆฏพุทฺธิยา อนฺธกาโร กถํ ตสฺสา อาวรณํ โหตีติ, ยถา ฆฏสฺส อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติ, เอวํ อตฺตโนปิฯ ตตฺถาปิ หิ ยทิ อินฺทฺริยวิสยาทิสนฺนิปาเตน อนุปฺปนฺนาย พุทฺธิยา อุปฺปตฺติ, อุปฺปตฺติวจเนเนว อภิพฺยตฺติวาโท หายติ, ตถา สสฺสตวาโทฯ อถ พุทฺธิปฺปวตฺติยา อาวรณภูตสฺส อนฺธการฏฺฐานิยสฺส โมหสฺส วิธมเนนฯ สติ พุทฺธิยา กถํ โมโห อาวรณนฺติ, กิญฺจิ เภทสมฺภวโตฯ น หิ อภิพฺยญฺชนกานํ จนฺทสูริยมณิปทีปาทีนํ เภเทน อภิพฺยญฺชิตพฺพานํ ฆฏาทีนํ เภโท โหติ, โหติ จ วิสยเภเทน พุทฺธิเภโทติ ภิยฺโยปิ อภิพฺยตฺติ น ยุชฺชติเยว, น เจตฺถ วุตฺติกปฺปนา ยุตฺตา วุตฺติยา วุตฺติมโต จ อนญฺญถานุชานนโตติ ฯ เต จ สตฺตา สนฺธาวนฺตีติ เย อิธ มนุสฺสภาเวน อวฏฺฐิตา, เตเยว เทวภาวาทิอุปคมเนน อิโต อญฺญตฺถ คจฺฉนฺติ, อญฺญถา กตสฺส กมฺมสฺส วินาโส, อกตสฺส จ อพฺภาคโม อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

อปราปรนฺติ อปรสฺมา ภวา อปรํ ภวํฯ เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺตีติ อตฺตโน นิจฺจสภาวตฺตา น จุตูปปตฺติโย, สพฺพพฺยาปิตาย นาปิ สนฺธาวนสํสรณานิ, ธมฺมานํเยว ปน ปวตฺติวิเสเสน เอวํ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ, เอวํ โวหรียนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเตน อวฏฺฐิตสภาวสฺส อตฺตโน, ธมฺมิโน จ ธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จาติ อิมํ วิปริณามวาทํ ทสฺเสติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ อตฺตโน วาทํ ภินฺทตีติ สนฺธาวนาทิวจนสิทฺธาย อนิจฺจตาย ปุพฺเพ ปฏิญฺญาตํ สสฺสตวาทํ ภินฺทติ, วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ สสฺสติสมนฺติ วา เอตสฺส สสฺสตํ ถาวรํ นิจฺจกาลนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ เยสํ ‘‘สสฺสโต’’ติ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปติ อยํ ทิฏฺฐิคติโก, เตสํ เหตุํ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถฯ น หิ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ปจฺจกฺขกตมตฺถํ อตฺตโนเยว สาเธติ, อตฺตโน ปน ปจฺจกฺขกเตน อตฺเถน อตฺตโน อปฺปจฺจกฺขภูตมฺปิ อตฺถํ สาเธติฯ อตฺตนา หิ ยถานิจฺฉิตํ ปเรหิ วิญฺญาเปติ, น อนิจฺฉิตํฯ ‘‘เหตุํ ทสฺเสนฺโต’’ติ เอตฺถ อิทํ เหตุทสฺสนํ – เอเตสุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ เอโกวายํ เม อตฺตา, โลโก จ อนุสฺสรณสพฺภาวโตฯ โย หิ ยมตฺถํ อนุภวติ, โส เอว ตํ อนุสฺสรติ, น อญฺโญฯ น หิ อญฺเญน อนุภูตมตฺถํ อญฺโญ อนุสฺสริตุํ สกฺโกติ ยถา ตํ พุทฺธรกฺขิเตน อนุภูตํ ธมฺมรกฺขิโตฯ ยถา เจตาสุ, เอวํ อิโต ปุริมตราสุปิ ชาตีสูติฯ

กสฺมา สสฺสโต เม อตฺตา จ โลโก จฯ ยถา จ เม, เอวํ อญฺเญสมฺปิ สตฺตานํ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ? สสฺสตวเสน ทิฏฺฐิคหนํ ปกฺขนฺโท ทิฏฺฐิคติโก ปเรปิ ตตฺถ ปติฏฺฐเปติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติฯ โส เอวํ อาหา’’ติ จ วจนโต ปรานุมานวเสน อิธ เหตุทสฺสนํ อธิปฺเปตนฺติ วิญฺญายติฯ การณนฺติ ติวิธํ การณํ สมฺปาปกํ นิพฺพตฺตกํ ญาปกนฺติฯ ตตฺถ อริยมคฺโค นิพฺพานสฺส สมฺปาปกํ การณํ, พีชํ องฺกุรสฺส นิพฺพตฺตกํ การณํ, ปจฺจยุปฺปนฺนตาทโย อนิจฺจตาทีนํ ญาปกํ การณํ, อิธาปิ ญาปกการณเมว อธิปฺเปตํฯ ญาปโก หิ ญาเปตพฺพตฺถวิสยสฺส ญาณสฺส เหตุภาวโต การณนฺติฯ ตทายตฺตวุตฺติตาย ตํ ญาณํ ติฏฺฐติ ตตฺถาติ ‘‘ฐาน’’นฺติ, วสติ ตตฺถ ปวตฺตตีติ ‘‘วตฺถู’’ติ จ วุจฺจติฯ ตถา หิ ภควตา วตฺถุ-สทฺเทน อุทฺทิสิตฺวาปิ ฐานสทฺเทน นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ

[32-33] ทุติยตติยวาทานํ ปฐมวาทโต นตฺถิ วิเสโส ฐเปตฺวา กาลวิเสสนฺติ อาห ‘‘อุปริ วาททฺวเยปิ เอเสว นโย’’ติฯ ยทิ เอวํ กสฺมา สสฺสตวาโท จตุธา วิภตฺโต, นนุ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกวาโท วิย ทุวิเธเนว วิภชิตพฺโพ สิยาติ อาห ‘‘มนฺทปญฺโญ หิ ติตฺถิโย’’ติอาทิฯ

[34] ตกฺกยตีติ อูหยติ, สสฺสตาทิอากาเรน ตสฺมิํ ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปตีติ อตฺโถฯ ตกฺโกติ อาโกฏนลกฺขโณ วินิจฺฉยลกฺขโณ วา ทิฏฺฐิฏฺฐานภูโต วิตกฺโกฯ วีมํสา นาม วิจารณา, สา ปเนตฺถ อตฺถโต ปญฺญาปติรูปโก โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท, มิจฺฉาภินิเวโส วา อโยนิโสมนสิกาโร, ปุพฺพภาเค วา ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ เตเนวาห ‘‘ตุลนา รุจฺจนา ขมนา’’ติฯ ปริยาหนนํ วิตกฺกสฺส อารมฺมณอูหนํ เอวาติ อาห ‘‘เตน เตน ปกาเรน ตกฺเกตฺวา’’ติฯ อนุวิจริตนฺติ วีมํสาย อนุปวตฺติตํ, วีมํสานุคเตน วา วิจาเรน อนุมชฺชิตํฯ ปฏิ ปฏิ ภาตีติ ปฏิภานํ, ยถาสมิหิตาการวิเสสวิภาวโก จิตฺตุปฺปาโทฯ ปฏิภานโต ชาตํ ปฏิภานํ, สยํ อตฺตโน ปฏิภานํ สยํ ปฏิภานํฯ เตเนวาห ‘‘อตฺตโน ปฏิภานมตฺตสญฺชาต’’นฺติฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสาธิคมาทโย นิวตฺเตติฯ

‘‘อนาคเตปิ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ อิทํ น อิธาธิปฺเปตตกฺกีวเสเนว วุตฺตํ, ลาภีตกฺกิโน เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ กิญฺจิ อตฺตนา ปฏิลทฺธํ รูปาทิ สุขาทิ จ อิธ ลพฺภตีติ ลาโภ, น ฌานาทิวิเสโสฯ ‘‘เอวํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อนิจฺเจสุ ภาเวสุ อญฺโญ กโรติ, อญฺโญ ปฏิสํเวเทตีติ อาปชฺชติ, ตถา จ สติ กตสฺส วินาโส, อกตสฺส จ อพฺภาคโม สิยาฯ นิจฺเจสุ ปน ภาเวสุ โย กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตีติ น โทโส อาปชฺชตีติ ตกฺกิกสฺส ยุตฺติคเวสนาการํ ทสฺเสติฯ

ตกฺกมตฺเตเนวาติ อาคมาธิคมาทีนํ อนุสฺสวาทีนญฺจ อภาวา สุทฺธตกฺเกเนวฯ นนุ จ วิเสสลาภิโนปิ สสฺสตวาทิโน อตฺตโน วิเสสาธิคมเหตุ อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ ทสสุ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ จตฺตาลีสาย สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ ยถานุภูตํ อตฺตโน สนฺตานํ ตปฺปฏิพทฺธญฺจ ‘‘อตฺตา, โลโก’’ติ จ อนุสฺสริตฺวา ตโต ปุริมปุริมตราสุปิ ชาตีสุ ตถาภูตสฺส อตฺถิตานุวิตกฺกนมุเขน สพฺเพสมฺปิ สตฺตานํ ตถาภาวานุวิตกฺกนวเสเนว สสฺสตาภินิเวสิโน ชาตา, เอวญฺจ สติ สพฺโพปิ สสฺสตวาที อนุสฺสุติชาติสฺสรตกฺกิกา วิย อตฺตโน อุปลทฺธวตฺถุนิพนฺธเนน ตกฺกเนน ปวตฺตวาทตฺตา ตกฺกีปกฺเขเยว ติฏฺเฐยฺย, อวสฺสญฺจ วุตฺตปฺปการํ ตกฺกนมิจฺฉิตพฺพํ , อญฺญถา วิเสสลาภี สสฺสตวาที เอกจฺจสสฺสติกปกฺขํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกปกฺขํ วา ภเชยฺยาติ ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ, ยสฺมา วิเสสลาภีนํ ขนฺธสนฺตานสฺส ทีฆทีฆตรทีฆตมกาลานุสฺสรณํ สสฺสตคฺคาหสฺส อสาธารณการณํฯ ตถา หิ ‘‘อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรามิฯ อิมินามหเมตํ ชานามี’’ติ อนุสฺสรณเมว ปธานการณภาเวน ทสฺสิตํฯ ยํ ปน ตสฺส ‘‘อิมินามหเมตํ ชานามี’’ติ ปวตฺตํ ตกฺกนํ, น ตํ อิธ ปธานํ อนุสฺสรณํ ปติ ตสฺส อปฺปธานภูตตฺตาฯ ยทิ เอวํ อนุสฺสวาทีนมฺปิ ปธานภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, เตสํ สจฺฉิกิริยาย อภาเวน ตกฺกปธานตฺตา, ปธานการเณน จ นิทฺเทโส นิรุฬฺโห สาสเน โลเก จ ยถา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณํ, ยวงฺกุโร’’ติ จฯ

อถ วา วิเสสาธิคมนิพนฺธนรหิตสฺส ตกฺกนสฺส วิสุํ สสฺสตคฺคาเห การณภาวทสฺสนตฺถํ วิเสสาธิคโม วิสุํ สสฺสตคฺคาหการณํ วตฺตพฺโพ , โส จ มนฺทมชฺฌติกฺขปญฺญาวเสน ติวิโธติ ภควตา สพฺพตกฺกิโน ตกฺกีภาวสามญฺเญน เอกชฺฌํ คเหตฺวา จตุธา ววตฺถาปิโต สสฺสตวาโทฯ ยทิปิ อนุสฺสวาทิวเสน ตกฺกิกานํ วิย มนฺทปญฺญาทีนมฺปิ หีนาทิวเสน อเนกเภทสพฺภาวโต วิเสสลาภีนมฺปิ พหุธา เภโท สมฺภวติ, สพฺเพ ปน วิเสสลาภิโน มนฺทปญฺญาทิวเสน ตโย ราสี กตฺวา ตตฺถ อุกฺกฏฺฐวเสน อเนกชาติสตสหสฺสทสสํวฏฺฏวิวฏฺฏจตฺตารีสสํวฏฺฏวิวฏฺฏานุสฺสรเณน อยํ วิภาโค วุตฺโตฯ ตีสุปิ ราสีสุ เย หีนมชฺฌปญฺญา, เต วุตฺตปริจฺเฉทโต อูนกเมว อนุสฺสรนฺติฯ เย ปน ตตฺถ อุกฺกฏฺฐปญฺญา, เต วุตฺตปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวา นานุสฺสรนฺตีติ เอวํ ปนายํ เทสนาฯ ตสฺมา อญฺญตรเภทสงฺคหวเสเนว ภควตา จตฺตาริฏฺฐานานิ วิภตฺตานีติ ววตฺถิตา สสฺสตวาทีนํ จตุพฺพิธตาฯ น หิ อิธ สาวเสสํ ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมราชาฯ

[35] ‘‘อญฺญตเรนา’’ติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกนา’’ติ วุตฺตํฯ วา-สทฺทสฺส ปน อนิยมตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีหิ วา ตีหิ วา’’ติ วุตฺตํฯ เตน จตูสุ ฐาเนสุ ยถารหํ เอกจฺจํ เอกจฺจสฺส ปญฺญาปเน สหการีการณนฺติ ทสฺเสติฯ กิํ ปเนตานิ วตฺถูนิ อภินิเวสสฺส เหตุ, อุทาหุ ปติฏฺฐาปนสฺสฯ กิญฺเจตฺถ ยทิ ตาว อภินิเวสสฺส, กสฺมา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว คหิตานิ, น สญฺญาวิปลฺลาสาทโยฯ ตถาหิ วิปรีตสญฺญา อโยนิโสมนสิการอสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวนาทีนิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ปวตฺตนฏฺฐานานิฯ อถ ปติฏฺฐาปนสฺส อธิคมยุตฺติโย วิย อาคโมปิ วตฺถุภาเวน วตฺตพฺโพ, อุภยตฺถาปิ ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ? นฯ กสฺมา? อภินิเวสปกฺเข ตาว อยํ ทิฏฺฐิคติโก อสปฺปุริสูปนิสฺสยอสทฺธมฺมสฺสวเนหิ อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา วิปลฺลาสสญฺโญ รูปาทิธมฺมานํ ขเณ ขเณ ภิชฺชนสภาวสฺส อนวโพธโต ธมฺมยุตฺติํ อติธาวนฺโต เอกตฺตนยํ มิจฺฉา คเหตฺวา ยถาวุตฺตานุสฺสรณตกฺเกหิ ขนฺเธสุ ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. 1.31) อภินิเวสํ ชเนสิฯ อิติ อาสนฺนการณตฺตา, ปธานการณตฺตา, ตคฺคหเณเนว จ อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว อิธ คหิตานิฯ

ปติฏฺฐาปนปกฺเข ปน อาคโมปิ ยุตฺติปกฺเขเยว ฐิโต วิเสสโต พาหิรกานํ ตกฺกคาหิภาวโตติ อนุสฺสรณตกฺกนานิเยว ทิฏฺฐิยา วตฺถุภาเวน คหิตานิฯ กิญฺจ ภิยฺโย ทุวิธํ ลกฺขณํ ปรมตฺถธมฺมานํ สภาวลกฺขณํ สามญฺญลกฺขณญฺจาติฯ ตตฺถ สภาวลกฺขณาวโพโธ ปจฺจกฺขญาณํ, สามญฺญลกฺขณาวโพโธ อนุมานญาณํ, อาคโม จ สุตมยาย ปญฺญาย สาธนโต อนุมานญาณเมว อาวหติ, สุตานํ ปน ธมฺมานํ อาการปริวิตกฺกเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยํ ฐิโต จินฺตามยํ ปญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา อนุกฺกเมน ภาวนาย ปจฺจกฺขญาณํ อธิคจฺฉตีติ เอวํ อาคโมปิ ตกฺกวิสยํ นาติกฺกมตีติ ตคฺคหเณน คหิโตวาติ เวทิตพฺโพฯ โส อฏฺฐกถายํ อนุสฺสุติตกฺกคฺคหเณน วิภาวิโตติ ยุตฺตํ เอวิทํ ‘‘นตฺถิ อิโต พหิทฺธา’’ติฯ ‘‘อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ อภิวทนฺติ, สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.30) จ วจนโต ปติฏฺฐาปนวตฺถูนิ อิธาธิปฺเปตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[36] ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ปรมวชฺชตาย อเนกวิหิตานํ อนตฺถานํ เหตุภาวโตฯ ยถาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมาหํ ภิกฺขเว วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. 1.310) ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทาปาฬิยา (ปฏิ. ม. 1.124) ทิฏฺฐิยา ฐานวิภาคํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อารมฺมณฏฺเฐน ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.81, 345) วจนโตฯ อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ อุปนิสฺสยาทิภาเวน ปวตฺตนโตฯ ยถาห ‘‘อสฺสุตวา ภิกฺขเว ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.2; ปฏิ. ม. 1.130)ฯ ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ ยถา จาห ‘‘ตทปิ ผสฺสปจฺจยา, (ที. นิ. 1.118 อาทโย) ผุสฺส ผุสฺส ปฏิสํเวเทนฺตี’’ติ (ที. นิ. 1.144) จ ฯ สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา, (สุ. นิ. 880; มหานิ. 109) ปถวิโต สญฺญตฺวา’’ติ (ม. นิ. 1.2) จ อาทิฯ วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ (สุ. นิ. 892) ‘‘ตกฺกี โหติ วีมํสี’’ติ (ที. นิ. 1.34) จ อาทิฯ อโยนิโสมนสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํฯ เตนาห ภควา ‘‘ตสฺส เอวํ อโยนิโส มนสิ กโรโต ฉนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติฯ ‘อตฺถิ เม อตฺตา’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.19)ฯ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ สมุฏฺฐานภาโว สมุฏฺฐานฏฺโฐฯ ปวตฺติตาติ ปรสนฺตาเนสุ อุปฺปาทิตาฯ

ปรินิฏฺฐาปิตาติ อภินิเวสสฺส ปริโยสานํ มตฺถกํ ปาปิตาติ อตฺโถฯ ‘‘อารมฺมณวเสนา’’ติ อฏฺฐสุ ทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ขนฺเธ สนฺธายาหฯ ปวตฺตนวเสนาติ อวิชฺชาทโยฯ อาเสวนวเสนาติ ปาปมิตฺตปรโตโฆสาทีนมฺปิ เสวนํ ลพฺภติเยวฯ อถ วา เอวํคติกาติ เอวํคมนา, เอวํนิฏฺฐาติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิเม ทิฏฺฐิสงฺขาตา ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ ปรมตฺถโต อสนฺตํ อตฺตานํ สสฺสตภาวญฺจสฺส อชฺฌาโรเปตฺวา คหิตา, ปรามฏฺฐา จ พาลลปนา ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุญฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺติฯ ปณฺฑิเตหิ สมนุยุญฺชิยมานา ปน อนวฏฺฐิตวตฺถุกา อวิมทฺทกฺขมา สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทู วิย ขชฺโชปนกา วิย จ ภิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ จาติฯ

ตตฺถายํ อนุยุญฺชเน สงฺเขปกถา – ยทิ หิ ปเรน ปริกปฺปิโต อตฺตา โลโก วา สสฺสโต สิยา, ตสฺส นิพฺพิการตาย ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ, หิเต จ ปฏิปตฺติอตฺถํ อุปเทโส เอว นิปฺปโยชโน สิยา สสฺสตวาทิโน, กถํ วา โส อุปเทโส ปวตฺตียติ วิการาภาวโต, เอวญฺจ อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา หิํสาทิกิริยา จ น สมฺภวติฯ ตถา สุขสฺส ทุกฺขสฺส อนุภวนนิพนฺโธ เอว สสฺสตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพทฺธาภาวโต, ชาติอาทีนญฺจ อสมฺภวโต กุโต วิโมกฺโข, อถ ปน ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ, ยสฺส วเสนายํ กิริยาทิโวหาโรติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ปุริมรูปาวิชหเนน อวฏฺฐิตสฺส อตฺตโน ธมฺมมตฺตนฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ, เต วา ปนสฺส ธมฺมา อวตฺถาภูตา อญฺเญ วา สิยุํ อนญฺเญ วาฯ ยทิ อญฺเญ, น ตาหิ ตสฺส อุปฺปนฺนาหิปิ โกจิ วิเสโส อตฺถิฯ ยาหิ กโรติ ปฏิสํเวเทติ จวติ อุปปชฺชติ จาติ อิจฺฉิตํ, ตสฺมา ตทวตฺโถ เอว ยถาวุตฺตโทโสฯ กิญฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถิกา สิยา, อถานญฺเญ อุปฺปาทวินาสวนฺตีหิ อวตฺถาหิ อนญฺญสฺส อตฺตโน ตาสํ วิย อุปฺปาทวินาสสพฺภาวโต กุโต นิจฺจตาวกาโส, ตาสมฺปิ วา อตฺตโน วิย นิจฺจตาติ พนฺธวิโมกฺขานํ อสมฺภโว เอวาติ น ยุชฺชติเยว สสฺสตวาโทฯ น เจตฺถ โกจิ วาที ธมฺมานํ สสฺสตภาเว ปริสุทฺธํ ยุตฺติํ วตฺตุํ สมตฺโถ, ยุตฺติรหิตญฺจ วจนํ น ปณฺฑิตานํ จิตฺตํ อาราเธตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยาว ปณฺฑิตา น สมนุยุญฺชนฺติ, ตาว คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตี’’ติฯ กมฺมวเสน อภิมุโข สมฺปเรติ เอตฺถาติ อภิสมฺปราโย, ปโรโลโกฯ

‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณญฺจา’’ติ อิทํ อิธ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิภชิยมานตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมิํ วา วุตฺเต ตทธิฏฺฐานโต อาสวกฺขยญาณํ, ตทวินาภาวโต สพฺพมฺปิ วา ภควโต ทสพลาทิญาณํ คหิตเมว โหตีติ กตฺวาฯ ปชานนฺโตปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน ‘‘ตญฺจา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ จ-สทฺทตฺถมาหฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตํ ทิฏฺฐิคตโต อุตฺตริตรํ สารภูตํ สีลาทิคุณวิเสสมฺปิ ตถาคโต นาภินิวิสติ, โก ปน วาโท วฏฺฏามิเสติฯ ‘‘อห’’นฺติ ทิฏฺฐิวเสน วา ตํ ปรามสนาการมาหฯ ปชานามีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘มม’’นฺติ ตณฺหาวเสน ปรามสนาการํ ทสฺเสติฯ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสนํ ปรามาโสฯ น หิ ตํ อตฺถิ, ขนฺเธสุ ยํ ‘‘อห’’นฺติ วา, ‘‘มม’’นฺติ วา คเหตพฺพํ สิยาฯ โย ปน ปรามาโส ตณฺหาทโยว, เต จ ภควโต โพธิมูเลเยว ปหีนาติ อาห ‘‘ปรามาสกิเลสาน’’นฺติอาทิฯ อปรามาสโตติ วา นิพฺพุติเวทนสฺส เหตุวจนํ, ‘‘วิทิตา’’ติ อิทํ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตริ สามิวจนํ, อปรามสนเหตุ ปรามาสรหิตาย ปฏิปตฺติยา ตถาคเตน สยเมว อสงฺขตธาตุ อธิคตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

‘‘ยาสุ เวทนาสู’’ติอาทินา ภควโต เทสนาวิลาสํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ ขนฺธายตนาทิวเสน อเนกวิธาสุ จตุสจฺจเทสนาสุ สมฺภวนฺตีสุปิ อยํ ตถาคตานํ เทสนาสุ ปฏิปตฺติ, ยํ ทิฏฺฐิคติกา มิจฺฉาปฏิปตฺติยา ทิฏฺฐิคหนํ ปกฺขนฺทาติ ทสฺสนตฺถํ เวทนาเยว ปริญฺญาย ภูมิทสฺสนตฺถํ อุทฺธฏาฯ กมฺมฏฺฐานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานํฯ ยถาภูตํ วิทิตฺวาติ วิปสฺสนาปญฺญาย เวทนาย สมุทยาทีนิ อารมฺมณปฏิเวธวเสน มคฺคปญฺญาย อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ชานิตฺวา, ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถฯ ปจฺจยสมุทยฏฺเฐนาติ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ (ม. นิ. 1.404; สํ. นิ. 2.21; อุทา. 1) วุตฺตลกฺขเณน อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยานํ อุปฺปาเทน เจว มคฺเคน อสมุคฺฆาเตน จฯ นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปฺปาทลกฺขณํ, ชาตินฺติ อตฺโถฯ ปญฺจนฺนํ ลกฺขณานนฺติ เอตฺถ จตุนฺนํ ปจฺจยานมฺปิ อุปฺปาทลกฺขณเมว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, ยสฺมา ปจฺจยลกฺขณมฺปิ ลพฺภติเยว, ตถา เจว สํวณฺณิตํฯ ปจฺจยนิโรธฏฺเฐนาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยนฺติ ยสฺมา, ยํ วา สุขํ โสมนสฺสํฯ

ปฏิจฺจาติ อารมฺมณปจฺจยาทิภูตํ เวทนํ ลภิตฺวาฯ อยนฺติ สุขโสมนสฺสานํ ปจฺจยภาโว, สุขโสมนสฺสเมว วา, ‘‘อสฺสาโท’’ติ ปทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ปุริมุปฺปนฺนํ เวทนํ อารพฺภ โสมนสฺสุปฺปตฺติยํ โย ปุริมเวทนาย อสฺสาเทตพฺพากาโร โสมนสฺสสฺสาทนากาโร, อยํ อสฺสาโทติฯ กถํ ปน เวทนํ อารพฺภ สุขํ อุปฺปชฺชตีติ? เจตสิกสุขสฺส อธิปฺเปตตฺตา นายํ โทโสฯ วิเสสนํ เหตฺถ โสมนสฺสคฺคหณํ สุขํ โสมนสฺสนฺติ ‘‘รุกฺโข สิํสปา’’ติ ยถาฯ

‘‘อนิจฺจา’’ติ อิมินา สงฺขารทุกฺขตาวเสน อุเปกฺขาเวทนาย, สพฺพเวทนาสุเยว วา อาทีนวมาห, อิตเรหิ อิตรทุกฺขตาวเสน ยถากฺกมํ ทุกฺขสุขเวทนานํ, อวิเสเสน วา ตีณิปิ ปทานิ สพฺพาสมฺปิ เวทนานํ วเสน โยเชตพฺพานิฯ อยนฺติ โย เวทนาย หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจภาโว, อุทยพฺพยปฏิปีฬนฏฺเฐน ทุกฺขภาโว, ชราย มรเณน จาติ ทฺเวธา วิปริณาเมตพฺพภาโว จ, อยํ เวทนาย อาทีนโว, ยโต วา อาทีนํ ปรมการุญฺญํ วาติ ปวตฺตตีติฯ เวทนาย นิสฺสรณนฺติ เอตฺถ เวทนายาติ นิสฺสกฺกวจนํ, ยาว เวทนาปฏิพทฺธํ ฉนฺทราคํ น ปชหติ, ตาวายํ ปุริโส เวทนํ อลฺลีโนเยว โหติฯ ยทา ปน ตํ ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตทายํ ปุริโส เวทนาย นิสฺสโฏ วิสํยุตฺโต โหตีติ ฉนฺทราคปฺปหานํ เวทนาย นิสฺสรณํ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เวทนาคฺคหเณน เวทนาย สหชาตนิสฺสยารมฺมณภูตา จ รูปารูปธมฺมา คหิตา เอว โหนฺตีติ ปญฺจนฺนมฺปิ อุปาทานกฺขนฺธานํ คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เวทนาสีเสน ปน เทสนา อาคตา, ตตฺถ การณํ วุตฺตเมว, ลกฺขณหารนเยน วา อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพฯ ตตฺถ เวทนาคฺคหเณน คหิตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, เวทนานํ สมุทยคฺคหเณน คหิตา อวิชฺชาทโย สมุทยสจฺจํ, อตฺถงฺคมนิสฺสรณปริยาเยหิ นิโรธสจฺจํ, ‘‘ยถาภูตํ วิทิตฺวา’’ติ เอเตน มคฺคสจฺจนฺติ เอวเมตฺถ จตฺตาริ สจฺจานิ เวทิตพฺพานิฯ กามุปาทานมูลกตฺตา เสสุปาทานานํ, ปหีเน จ กามุปาทาเน อุปาทานเสสาภาวโต ‘‘วิคตฉนฺทราคตาย อนุปาทาโน’’ติ วุตฺตํฯ อนุปาทาวิมุตฺโตติ อตฺตโน มคฺคผลปฺปตฺติํ ภควา ทสฺเสติฯ

‘‘เวทนาน’’นฺติอาทินา หิ ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา อิมํ ทิฏฺฐิคตํ สการณํ สคติกํ ปเภทโต วิภชิตุํ สมตฺโถ อโหสิ , ตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สทฺธิํ ปุพฺพภาคปฏิปทาย อุปฺปตฺติภูมิํ ทสฺเสติ ธมฺมราชาฯ

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

เอกจฺจสสฺสตวาทวณฺณนา

[38] สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตํ เอตสฺสาติ เอกจฺจสสฺสโต, เอกจฺจสสฺสตวาโทฯ โส เอเตสํ อตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา ฯ เต ปน ยสฺมา เอกจฺจสสฺสโต วาโท ทิฏฺฐิ เอเตสนฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทา นาม โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติฯ อิมินา นเยน เอกจฺจอสสฺสติกา ทิปทสฺสปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นนุ จ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ วุตฺเต ตทญฺญสฺส เอกจฺจสฺส อสสฺสตตาสนฺนิฏฺฐานํ สิทฺธเมว โหตีติ? สจฺจํ สิทฺธเมว โหติ อตฺถโต, น ปน สทฺทโตฯ ตสฺมา สุปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺจอสสฺสติกา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ อิธ สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ ธมฺมสฺสามีฯ อิธาติ ‘‘เอกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิมสฺมิํ ปเทฯ คหิตาติ วุตฺตา, ตถา เจว อตฺโถ ทสฺสิโตฯ อิธาติ วา อิมิสฺสา เทสนายฯ ตถา หิ ปุริมกา ตโย วาทา สตฺตวเสน, จตุตฺโถ สงฺขารวเสน วิภตฺโตฯ ‘‘สงฺขาเรกจฺจสสฺสติกา’’ติ อิทํ เตหิ สสฺสตภาเวน คยฺหมานานํ ธมฺมานํ ยาถาวสภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํ, น ปเนกจฺจสสฺสติกมตทสฺสนวเสนฯ ตสฺส หิ สสฺสตาภิมตํ อสงฺขตเมวาติ ลทฺธิฯ เตเนวาห ‘‘จิตฺตนฺติ วา…เป.… ฐสฺสตี’’ติฯ น หิ ยสฺส ภาวสฺส ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวํ ปฏิชานาติ, ตสฺเสว นิจฺจธุวาทิภาโว อนุมฺมตฺตเกน สกฺกา ปฏิญฺญาตุํฯ เอเตน ‘‘อุปฺปาทวยธุวตายุตฺตภาวา สิยา นิจฺจา, สิยา อนิจฺจา สิยา น วตฺตพฺพา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส สตฺตภงฺควาทสฺส อยุตฺตตา วิภาวิตา โหติฯ

ตตฺถายํ อยุตฺตตาวิภาวนา – ยทิ ‘‘เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถีติ วุจฺจติ, เตเนว สภาเวน โส ธมฺโม นตฺถี’’ติอาทินา วุจฺเจยฺย, สิยา อเนกนฺตวาโทฯ อถ อญฺเญน, สิยา น อเนกนฺตวาโทฯ