มหาสีลวณฺณนา

[21] องฺคานิ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา องฺคสหจริตํ สตฺถํ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการ’’นฺติ วทนฺติ, ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชฺชาติฯ ปณฺฑุราชาติ ทกฺขิณามธุราธิปติฯ ‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตํ, มหนฺตํ นิมิตฺตํ อุปฺปาโตติ ทสฺเสติฯ อิทํ นาม ปสฺสตีติ โย วสภํ กุญฺชรํ ปาสาทํ ปพฺพตํ วา อารุฬฺหํ สุปิเน อตฺตานํ ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม ผลํ โหตีติฯ สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํฯ องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน อาทิสนํ วุตฺตํ ‘‘องฺค’’นฺติ อิมินา, ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา ปน มหานุภาวตานิปฺผาทกองฺคลกฺขณวิเสสทสฺสเนนาติ อยเมเตสํ วิเสโสติฯ อหเตติ นเวฯ อิโต ปฏฺฐายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สญฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิ โหตีติฯ ทพฺพิโหมทีนิ โหมสฺสุปกรณาทิวิเสเสหิ ผลวิเสสทสฺสนวเสน ปวตฺตานิฯ อคฺคิโหมํ วุตฺตาวเสสสาธนวเสน ปวตฺตํ โหมํฯ องฺคลฏฺฐินฺติ สรีรํฯ อพฺภิโน สตฺถํ อพฺเภยฺยํ, มาสุรกฺเขน กโต คนฺโถ มาสุรกฺโขฯ ภูริวิชฺชา สสฺสพุทฺธิกรณวิชฺชาติ สารสมาเสฯ สปกฺขก…เป.… จตุปฺปทานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาทิสปกฺขก ฆรโคลิกาทิอปกฺขกเทวมนุสฺสโกญฺจาทิทฺวิปทกกณฺฏกชมฺพุกาทิจตุปฺปทานํฯ

[23] ‘‘อสุกทิวเส’’ติ ‘‘ปกฺขสฺส ทุติเย ตติเย’’ติอาทิ ติถิวเสน วุตฺตํฯ อสุกนกฺขตฺเตนาติ โรหิณีอาทินกฺขตฺตโยควเสนฯ

[24] อุกฺกานํ ปตนนฺติ อุกฺโกภาสานํ ปตนํฯ วาตสงฺฆาเตสุ หิ เวเคน อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺเตสุ ทีปโกภาโส วิย โอภาโส อุปฺปชฺชิตฺวา อากาสโต ปตติ, ตตฺถายํ อุกฺกาปาตโวหาโรฯ อวิสุทฺธตา อพฺภมหิกาทีหิฯ

[25] ธารานุปเวจฺฉนํ วสฺสนํฯ หตฺเถน อธิปฺเปตวิญฺญาปนํ หตฺถมุทฺทา, ตํ ปน องฺคุลิสงฺโกจเนน คณนาเยวฯ ปารสิก มิลกฺขกาทโย วิย นวนฺตวเสน คณนา อจฺฉิทฺทกคณนาฯ สฏุปฺปาทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน โวกลนภาคหาราทิเก สงฺคณฺหาติฯ จินฺตาวเสนาติ วตฺถุํ อนุสนฺธิญฺจ สยเมว จิเรน จินฺเตตฺวา กรณวเสน จินฺตากวิ เวทิตพฺโพ, กิญฺจิ สุตฺวา สุเตน อสฺสุตํ อนุสนฺเธตฺวา กรณวเสน สุตกวิ, กญฺจิ อตฺถํ อุปธาเรตฺวา ตสฺส สงฺขิปนวิตฺถารณาทิวเสน อตฺถกวิ, ยํ กิญฺจิ ปเรน กตํ กพฺพํ นาฏกํ วา ทิสฺวา ตํ สทิสเมว อญฺญํ อตฺตโน ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน กรณวเสน ปฏิภานกวิ เวทิตพฺโพฯ

[26] ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหาปนํ อาวาหนํฯ ตถา ทาปนํ วิวาหนํฯ เทสนฺตเร ทิคุณติคุณาทิคหณวเสน ภณฺฑปฺปโยชนํ ปโยโคฯ ตตฺถ วา อญฺญตฺถ วา ยถากาลปริจฺเฉทํ วฑฺฒิคหณวเสน ปโยชนํ อุทฺธาโรฯ ‘‘ภณฺฑมูลรหิตานํ วาณิชฺชํ กตฺวา เอตฺตเกนุทเยน สห มูลํ เทถาติ ธนทานํ ปโยโค, ตาวกาลิกทานํ อุทฺธาโร’’ติ จ วทนฺติฯ ตีหิ การเณหีติ เอตฺถ วาเตน, ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติฯ

สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาโต ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิพฺพาปนียนฺติ อุปสมกรํฯ ปฏิกมฺมนฺติ ยถา เต น ขาทนฺติ, ตถา ปฏิกรณํฯ ปริวตฺตนตฺถนฺติ อาวุธาทินา สห อุกฺขิตฺตหตฺถสฺส อุกฺขิปนวเสน ปริวตฺตนตฺถํฯ อิจฺฉิตตฺถสฺส เทวตาย กณฺเณ กถนวเสน ชปฺปนํ กณฺณชปฺปนนฺติฯ อาทิจฺจปาริจริยาติ กรวีรมาลาหิ ปูชํ กตฺวา สกลทิวสํ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฐาเนน อาทิจฺจสฺส ปริจรณํฯ ‘‘สิรวฺหายน’’นฺติ เกจิ ปฐนฺติ, ตสฺสตฺโถมนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา สิรสา อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อวฺหายนนฺติฯ

[27] สมิทฺธิกาเลติ อายาจิตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิกาเลฯ สนฺติปฏิสฺสวกมฺมนฺติ เทวตายาจนาย ยา สนฺติ ปฏิกตฺตพฺพา, ตสฺสา ปฏิญฺญาปฏิสฺสวกมฺมกรณํ, สนฺติยา อายาจนปฺปโยโคติ อตฺโถฯ ตสฺมินฺติ ปฏิสฺสวผลภูเต ยถาภิปตฺถิตกมฺมสฺมิํ, ยํ ‘‘สเจ เม อิทํ นาม สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ สนฺติปฏิสฺสวสฺส, โย ‘‘ปณิธี’’ติ จ วุตฺโตฯ ยถาปฏิสฺสวญฺหิ อุปหาเร กเต ปณิธิ อายาจนา กตา นิยฺยาติตา โหตีติฯ อจฺฉนฺทิกภาวมตฺตนฺติ อิตฺถิยา อกามกภาวมตฺตํฯ ลิงฺคนฺติ ปุริสลิงฺคํฯ พลิกมฺมกรณํ อุปทฺทวปฏิพาหนตฺถญฺเจว วฑฺฒิอาวหนตฺถญฺจฯ โทสานนฺติ ปิตฺตาทิโทสานํฯ เอตฺถ จ วมนนฺติ ปจฺฉฏฺฏนํ อธิปฺเปตํฯ อุทฺธํวิเรจนนฺติ วมนํ ‘‘อุทฺธํ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ตถา วิเรจนนฺติ วิเรจนเมวฯ อโธวิเรจนนฺติ ปน สุทฺธิวตฺถิกสาวตฺถิอาทิ วตฺถิกิริยาปิ อธิปฺเปตา ‘‘อโธ โทสานํ นีหรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ สีสวิเรจนํ เสมฺหนีหรณาทิฯ ปฏลานีติ อกฺขิปฏลานิฯ สลากเวชฺชกมฺมนฺติ อกฺขิเวชฺชกมฺมํ, อิทํ วุตฺตาวเสสสาลากิยสงฺคหณตฺถํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ ตปฺปนาทโยปิ หิ สาลากิยาเนวาติฯ มูลานิ ปธานานิ โรคูปสเม สมตฺถานิ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิ, มูลานํ วา พฺยาธีนํ เภสชฺชานิ มูลเภสชฺชานิฯ มูลานุพนฺธวเสน หิ ทุวิโธ พฺยาธิฯ มูลโรเค จ ติกิจฺฉิเต เยภุยฺเยน อิตรํ วูปสมตีติฯ ‘‘กายติกิจฺฉนํ ทสฺเสตี’’ติ อิทํ โกมารภจฺจสลฺลกตฺตสาลากิยาทิกรณวิเสสภูตตนฺตีนํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตตฺตา ปาริเสสวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ตทวเสสาย ตนฺติยาปิ อิธ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

สพฺพานิ เจตานิ อาชีวเหตุกานิเยว อิธาธิปฺเปตานิ ‘‘มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ฯ ยํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อิติ วา’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต, วา-อิติ วิกปฺปนตฺเถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ อิมินา ปกาเรน, อิโต อญฺเญ น วาติฯ เตน ยานิ อิโต พาหิรกปพฺพชิตา สิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานาทีนิ ชีวิโกปายภูตานิ อาชีวปกตา อุปชีวนฺติ, เตสํ ปริคฺคโห กโตติ เวทิตพฺโพฯ

มหาสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปุพฺพนฺตกปฺปิกสสฺสตวาทวณฺณนา

[28] ภิกฺขุสงฺเฆน วุตฺตวณฺโณ นาม ‘‘ยาวญฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทินา วุตฺตวณฺโณฯ เอตฺถายํ สมฺพนฺโธ – น ภิกฺขเว เอตฺตกา เอว พุทฺธคุณา, เย ตุมฺหากํ ปากฏา, อปากฏา ปน ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว อญฺเญ ธมฺมา’’ติ วิตฺถาโรฯ ตตฺถ ‘‘อิเม ทิฏฺฐิฏฺฐานา เอวํ คหิตา’’ติอาทินา สสฺสตาทิทิฏฺฐิฏฺฐานานํ ยถาคหิตาการสุญฺญตภาวปฺปกาสนโต, ‘‘ตญฺจ ปชานนํ น ปรามสตี’’ติ สีลาทีนญฺจ อปรามาสนิยฺยานิกภาวทีปเนน นิจฺจสาราทิวิรหปฺปกาสนโต, ยาสุ เวทนาสุ อวีตราคตาย พาหิรกานํ เอตานิ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตานิ สมฺภวนฺติ, เตสํ ปจฺจยภูตานญฺจ สมฺโมหาทีนํ เวทกการกสภาวาภาวทสฺสนมุเขน สพฺพธมฺมานํ อตฺตตฺตนิยตาวิรหทีปนโต, อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต จ อยํ เทสนา สุญฺญตาวิภาวนปฺปธานาติ อาห ‘‘สุญฺญตาปกาสนํ อารภี’’ติฯ ปริยตฺตีติ วินยาทิเภทภินฺนา ตนฺติฯ เทสนาติ ตสฺสา ตนฺติยา มนสาววตฺถาปิตาย วิภาวนา, ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาปภูตา วา ปญฺญาปนา, อนุโลมาทิวเสน วา กถนนฺติ ปริยตฺติเทสนานํ วิเสโส ปุพฺเพเยว ววตฺถาปิโตติ อาห ‘‘เทสนายํ ปริยตฺติย’’นฺติฯ เอวํ อาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สจฺจสภาวสมาธิปญฺญาปกติปุญฺญอาปตฺติเญยฺยาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ ตถา หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘จตุนฺนํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ อนนุโพธา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.186; อ. นิ. 4.1) สจฺเจ วตฺตติ, ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1) สภาเว, ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.378) สมาธิมฺหิ, ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค, ส เว เปจฺจ น โสจตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 190) ปญฺญาย, ‘‘ชาติธมฺมานํ ภิกฺขเว สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.373; ปฏิ. ม. 1.33) ปกติยํ, ‘‘ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 184; เถรคา. 303; ชา. 1.10.102) ปุญฺเญ, ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ปารา. 233) อาปตฺติยํ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทีสุ (มหานิ. 156; จูฬนิ. 85; ปฏิ. ม. 3.6) เญยฺเย วตฺตติ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.สุตฺตนิกฺเขปวณฺณนา; อภิ. อฏฺฐ. 1.ติกมาติกาปทวณฺณนา; พุ. วํ. อฏฺฐ. รตนจงฺกมนกณฺฑวณฺณนา)ฯ ธมฺมา โหนฺตีติ สุญฺญา ธมฺมมตฺตา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

‘‘ทุทฺทสา’’ติ เอเตเนว เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺโขคาหตา ปกาสิตา โหติฯ สเจ ปน โกจิ อตฺตโน ปมาณํ อชานนฺโต ญาเณน เต ธมฺเม โอคาหิตุํ อุสฺสาหํ กเรยฺย, ตสฺส ตํ ญาณํ อปฺปติฏฺฐเมว มกสตุณฺฑสูจิ วิย มหาสมุทฺเทติ อาห ‘‘อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐา’’ติฯ อลพฺภเนยฺยา ปติฏฺฐา เอตฺถาติ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐาติ ปทวิคฺคโห เวทิตพฺโพฯ อลพฺภเนยฺยปติฏฺฐานํ โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘เอตฺตกา เอเต อีทิสา จา’’ติ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ วุตฺตํ ‘‘คมฺภีรตฺตา เอว ทุทฺทสา’’ติฯ เย ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, เตสํ โอคาหิตฺวา อนุพุชฺฌเน กถา เอว นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตา เอว ทุรนุโพธา’’ติฯ สพฺพปริฬาหปฏิปฺปสฺสทฺธิมตฺถเก สมุปฺปนฺนตฺตา, นิพฺพุตสพฺพปริฬาหสมาปตฺติสโมกิณฺณตฺตา จ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหาฯ สนฺตารมฺมณานิ มคฺคผลนิพฺพานานิ อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานญฺจ อภาวโตฯ อถ วา สมูหตวิกฺเขปตาย นิจฺจสมาหิตสฺส มนสิการสฺส วเสน ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตภาโว เวทิตพฺโพ กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยวิญฺญาณานํ อนนฺตภาโว วิยฯ อวิรชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปฏิเวโธ วิย อิสฺสาสานํ อวิรชฺฌิตฺวา ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวโพโธ สาทุรโส มหารโส จ โหตีติ อาห อติตฺติกรณฏฺเฐนาติฯ ปฏิเวธปฺปตฺตานํ, เตสุ จ พุทฺธานํเยว สพฺพากาเรน วิสยภาวูปคมนโต น ตกฺกพุทฺธิยา โคจราติ อาห ‘‘อุตฺตมญาณวิสยตฺตา’’ติอาทิฯ ‘‘นิปุณา’’ติ เญยฺเยสุ ติกฺขวิสทวุตฺติยา เฉกาฯ ยสฺมา ปน โส เฉกภาโว อารมฺมเณ อปฺปฏิหตวุตฺติตาย สุขุมเญยฺยคหณสมตฺถตาย สุปากโฏ โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สณฺหสุขุมสภาวตฺตา’’ติฯ