เมนู

ยถา หิ อปฺปฏิคฺคหภาวสามญฺเญ สติปิ ปพฺพชิเตหิ อปฺปฏิคฺคหิตพฺพวตฺถุวิเสสภาวสนฺทสฺสนตฺถํ อิตฺถิกุมาริทาสิทาสาทโย วิภาเคน วุตฺตา , เอวํ ปรสฺสหรณภาวโต อทินฺนาทานภาวสามญฺเญ สติปิ ตุลากูฏาทโย อทินฺนาทานวิเสสภาวทสฺสนตฺถํ วิภาเคน วุตฺตา, น เอวํ ปาณาติปาตปริยายสฺส วธสฺส ปุนคฺคหเณ ปโยชนํ อตฺถิฯ ‘‘ตตฺถ สยงฺกาโร, อิธ ปรํกาโร’’ติ จ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ฉปฺปโยคา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถ สุนฺทรตโรฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วโธติ มารณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตมฺปิ โปถนเมว สนฺธายาติ จ สกฺกา วิญฺญาตุํ มารณ-สทฺทสฺส วิหิํสเนปิ ทิสฺสนโตฯ

เอตฺตาวตาติ ‘‘ปาณาติปาตํ ปหายา’’ติอาทินา ‘‘เฉทน…เป.… สหสาการา ปฏิวิรโต’’ติ เอตปริมาเณน ปาเฐนฯ อนฺตราเภทํ อคฺคเหตฺวา ปาฬิยํ อาคตนเยน ฉพฺพีสติสิกฺขาปทสงฺคหํ เยภุยฺเยน สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตตฺตา จูฬสีลํ นามฯ เทสนาวเสน หิ อิธ จูฬมชฺฌิมาทิภาโว อธิปฺเปโต, น ธมฺมวเสนฯ ตถา หิ อิธ สงฺขิตฺเตน อุทฺทิฏฺฐานํ สิกฺขาปทานํ อวิภตฺตานํ วิภชนวเสน มชฺฌิมสีลเทสนา ปวตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘มชฺฌิมสีลํ วิตฺถาเรนฺโต’’ติฯ

จูฬสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มชฺฌิมสีลวณฺณนา

[11] ตตฺถ ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ วาติ วิกปฺปนตฺเถฯ ปนาติ วจนาลงฺกาเรฯ เอเกติ อญฺเญฯ โภนฺโตติ สาธูนํ ปิยสมุทาหาโรฯ สาธโว หิ ปเร ‘‘โภนฺโต’’ติ วา, ‘‘เทวานํ ปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมนฺโต’’ติ วา สมาลปนฺติฯ ยํ กิญฺจิ ปพฺพชฺชํ อุปคตา สมณาฯ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – อุสฺสาหํ กตฺวา มม วณฺณํ วทมาโนปิ ปุถุชฺชโน ‘‘ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต’’ติอาทินา ปรานุทฺเทสิกนเยน วา ยถา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณภาวํ ปฏิชานมานา, ปเรหิ จ ตถาสมฺภาวิยมานา ตทนุรูปปฏิปตฺติํ อชานนโต, อสมตฺถโต จ น อภิสมฺภุณนฺติ, น เอวมยํ, อยํ ปน สมโณ โคตโม สพฺพถาปิ สมณสารุปฺปปฏิปทํ ปูเรสิเยวาติ เอวํ อญฺญุทฺเทสิกนเยน วา สพฺพถาปิ อาจารสีลมตฺตเมว วเทยฺยุํ, น ตทุตฺตรินฺติฯ

พีชคามภูตคามสมารมฺภปเท สทฺทกฺกเมน อปฺปธานภูโตปิ พีชคามภูตคาโม นิทฺทิสิตพฺพตาย ปธานภาวํ ปฏิลภติฯ อญฺโญ หิ สทฺทกฺกโม อญฺโญ อตฺถกฺกโมติ อาห ‘‘กตโม โส พีชคามภูตคาโม’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ วิภตฺเต ตพฺพิสยตาย สมารมฺโภปิ วิภตฺโตว โหตีติ ฯ เตเนวาห ภควา ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทิฯ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํฯ ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหณสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท ตทตฺถสํสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ มูลาทิโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติฯ ‘‘รูปรูปํ , ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. 4.327) จ ยถาฯ กสฺมา ปเนตฺถ พีชคามภูตคามํ ปุจฺฉิตฺวา พีชคาโม เอว วิภตฺโตติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ นนุ อโวจุมฺห ‘‘มูลเมว พีชํ มูลพีชํ, มูลํ พีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชนฺติ’’ฯ ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม นิทฺทิฏฺโฐ, ทุติเยน ภูตคาโม, ทุวิโธเปส สามญฺญนิทฺเทเสน, มูลพีชญฺจ มูลพีชญฺจ มูลพีชนฺติ เอกเสสนเยน วา ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺโฐติ เวทิตพฺโพฯ เตเนวาห ‘‘สพฺพญฺเหต’’นฺติอาทิฯ

[12] ‘‘สนฺนิธิกตสฺสา’’ติ เอเตน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ เอตฺถ การ-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ ทสฺเสติฯ ยถา วา ‘‘อาจยํคมิโน’’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘อาจยคามิโน’’ติ (ธ. ส. 10) นิทฺเทโส กโต, เอวํ ‘‘สนฺนิธิการํ ปริโภค’’นฺติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน ‘‘สนฺนิธิการปริโภค’’นฺติ วุตฺตํ, สนฺนิธิํ กตฺวา ปริโภคนฺติ อตฺโถฯ

สมฺมา กิเลเส ลิขตีติ สลฺเลโข, สุตฺตนฺตนเยน ปฏิปตฺติฯ ปริยายติ กปฺปียตีติ ปริยาโย, กปฺปิยวาจานุสาเรน ปฏิปตฺติฯ กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสํ, ยํ กิญฺจิ อุปโภคารหํ วตฺถุฯ เตเนวาห ‘‘อามิสนฺติ วุตฺตาวเสส’’นฺติฯ นยทสฺสนญฺเหตํ สนฺนิธิวตฺถูนํฯ อุทกกทฺทเมติ อุทเก จ กทฺทเม จฯ อจฺฉถาติ นิสีทถฯ คีวายามกนฺติ คีวํ อายมิตฺวา, ยถา จ ภุตฺเต อติภุตฺตตาย คีวา อายมิตพฺพาว โหติ, เอวนฺติ อตฺโถฯ จตุภาคมตฺตนฺติ กุฑุพมตฺตํฯ ‘‘กปฺปิยกุฏิย’’นฺติอาทิ วินยวเสน วุตฺตํฯ

[13] เอตฺตกมฺปีติ วินิจฺฉยวิจารณาวตฺถุกิตฺตนมฺปิ ปโยชนมตฺตเมวาติ ปทตฺถโยชนมตฺตเมวฯ ยสฺส ปน ปทสฺส วิตฺถารกถํ วินา น สกฺกา อตฺโถ วิญฺญาตุํ, ตตฺถ วิตฺถารกถาปิ ปทตฺถสงฺคหเมว คจฺฉติฯ กุตูหลวเสน เปกฺขิตพฺพโต เปกฺขา, นฏสตฺถวิธินา นฏานญฺจ ปโยโคฯ นฏสมูเหน ปน ชนสมูเห กรณวเสน ‘‘นฏสมชฺช’’นฺติ วุตฺตํ, สารสมาเส ‘‘เปกฺขา มห’’นฺติ วุตฺตํฯ ฆนตาฬํ นาม ทณฺฑมยตาฬํ, สิลาสลากตาฬํ วาฯ เอเกติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ ยถา เจตฺถ, เอวํ อิโต ปเรสุปิ ‘‘เอเก’’ติ อาคตฏฺฐาเนสุฯ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ นาม รุกฺขสารทณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ จตุรสฺสอมฺพณกํ กตฺวา จตูสุ ปสฺเสสุ จมฺเมน โอนนฺธิตฺวา กตวาทิตํฯ อพฺโภกฺกิรณํ รงฺคพลีกรณํ, ยา ‘‘นนฺที’’ติ วุจฺจติฯ โสภนกรนฺติ โสภนกรณํ, ‘‘โสภนฆรก’’นฺติ สารสมาเส วุตฺตํฯ จณฺฑาลานมิทนฺติ จณฺฑาลํฯ สาเณ อุทเกน เตเมตฺวา อญฺญมญฺญํ อาโกฏนกีฬา สาณโธวนํฯ อินฺทชาเลนาติ อฏฺฐิโธวนมนฺตํ ปริชปฺปิตฺวา ยถา ปเร อฏฺฐีนิเยว ปสฺสนฺติ, เอวํ ตจาทีนํ อนฺตรธาปนมายายฯ สกฏพฺยูหาทีติ อาทิ-สทฺเทน จกฺกปทุมกฬีรพฺยูหาทิํ สงฺคณฺหาติฯ

[14] ปทานีติ สารีนํ ปติฏฺฐานฏฺฐานานิฯ ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีหิ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํฯ ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนกํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธํ เอกกาทิวเสน สาริโย อปเนนฺตา อุปเนนฺตา จ กีฬนฺติฯ ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเกฯ พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตสฺเสว อุทฺธรณํ สลากหตฺถนฺติ เอเกฯ ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกาฯ เตเนวาห ‘‘ตํ ธมนฺตา’’ติฯ ‘‘ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺฐมุตฺติ ลาภาลาภาทิชานนกีฬา อกฺขริกา’’ติปิ วทนฺติฯ ‘‘วาทิตานุรูปํ นจฺจนํ คายนํ วา ยถาวชฺชํ’’ ติปิ วทนฺติฯ ‘‘เอวํ กเต ชโย ภวิสฺสติ, อญฺญถา ปราชโย’’ติ ชยปราชเย ปุรกฺขตฺวา ปโยคกรณวเสน ปริหารปถาทีนมฺปิ ชูตปมาทฏฺฐานภาโว เวทิตพฺโพฯ ปงฺคจีราทีหิปิ วํสาทีหิ กาตพฺพกิจฺจสิทฺธิอสิทฺธิชยปราชยาวโห ปโยโค วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘ยถาวชฺช’’นฺติ จ กาณาทีหิ สทิสตาการทสฺสเนหิ ชยปราชยวเสน ชูตกีฬิตภาเวน วุตฺตํฯ

[15] วาฬรูปานีติ อาหริมานิ วาฬรูปานิฯ ‘‘อกปฺปิยมญฺโจว ปลฺลงฺโก’’ติ สารสมาเสฯ วานวิจิตฺตนฺติ ภิตฺติจฺฉทาทิวเสน วาเนน วิจิตฺรํฯ รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกีตูลานํ วเสน ติณฺณํ ตูลานํฯ อุทฺทโลมิยํ เกจีติ สารสมาสาจริยา, อุตฺตรวิหารวาสิโน จฯ ตถา เอกนฺตโลมิยํฯ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ โกเสยฺยกสฺสฏมยํฯ สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํฯ ‘‘ฐเปตฺวา ตูลิก’’นฺติ เอเตน รตนปริสิพฺพนรหิตาปิ ตูลิกา น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ‘‘รตนปริสิพฺพิตานี’’ติ อิมินา ยานิ รตนปริสิพฺพิตานิ, ตานิ ภูมตฺถรณวเสน, ยถานุรูปํ มญฺจปีฐาทีสุ จ อุปเนตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติฯ อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิฯ ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติฯ วุตฺตนเยนาติ วินเย วุตฺตนเยนฯ

[16] อลงฺการญฺชนเมว น เภสชฺชํ มณฺฑนานุโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ มาลา-สทฺโท สาสเน สุทฺธปุปฺเผสุปิ นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘พทฺธมาลา วา’’ติฯ มตฺติกกกฺกนฺติ โอสเธหิ อภิสงฺขตํ โยคมตฺติกกกฺกํฯ จลิเตติ กุปิเตฯ โลหิเต สนฺนิสินฺเนติ ทุฏฺฐโลหิเต ขีเณฯ

[17] ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จฯ ตํ นิยฺยานํ อรหติ, นิยฺยาเน วา นิยุตฺตา, นิยฺยานํ วา ผลภูตํ เอติสฺสา อตฺถีติ นิยฺยานิกา, วจีทุจฺจริตสํกิเลสโต นิยฺยาตีติ วา อี-การสฺส รสฺสตฺตํ, ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกา, เจตนาย สทฺธิํ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิฯ ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺสา ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ, ตสฺมา อนิยฺยานิกตฺตาฯ ติรจฺฉานภูตาติ ติโรกรณภูตาฯ กมฺมฏฺฐานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานภาเวฯ สห อตฺเถนาติ สาตฺถกํ, หิตปฏิสํยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ วิสิขาติ ฆรสนฺนิเวโส, วิสิขาคหเณน จ ตนฺนิวาสิโน คหิตา ‘‘คาโม อาคโต’’ติอาทีสุ วิยฯ เตเนวาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ จฯ

กุมฺภฏฺฐานาปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห ‘‘กุมฺภทาสีกถา วา’’ติฯ อุปฺปตฺติฐิติสมฺภาราทิวเสน โลกํ อกฺขายตีติ โลกกฺขายิกาฯ

[18] สหิตนฺติ ปุพฺพาปราวิรุทฺธํฯ

[19] ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํ, ตสฺส กถา ทูเตยฺยกถาฯ

[20] ติวิเธนาติ สามนฺตชปฺปนอิริยาปถสนฺนิสฺสิตปจฺจยปฏิเสวนเภทโต ติปฺปกาเรนฯ วิมฺหาปยนฺตีติ ‘‘อโห อจฺฉริยปุริโส’’ติ อตฺตนิ ปเรสํ วิมฺหยํ อุปฺปาเทนฺติฯ ลปนฺตีติ อตฺตานํ, ทายกํ วา อุกฺขิปิตฺวา ยถา โส กิญฺจิ ททาติ, เอวํ อุกฺกาเจตฺวา กเถนฺติฯ นิมิตฺเตน จรนฺติ, นิมิตฺตํ วา กโรนฺตีติ เนมิตฺติกา นิมิตฺตนฺติ จ ปเรสํ ปจฺจย ทานสญฺญุปฺปาทกํ กายวจีกมฺมํ วุจฺจติฯ นิปฺปิํสนฺตีติ นิปฺเปสา, นิปฺเปสาเยว นิปฺเปสิกา, นิปฺเปโสติ จ สฐปุริโส วิย ลาภสกฺการตฺถํ อกฺโกสขุํสนุปฺปณฺฑนปรปิฏฺฐิมํสิกตาทิฯ

มชฺฌิมสีลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาสีลวณฺณนา

[21] องฺคานิ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา องฺคสหจริตํ สตฺถํ ‘‘องฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เกจิ ปน ‘‘องฺคนฺติ องฺควิการ’’นฺติ วทนฺติ, ปเรสํ องฺควิการทสฺสเนนาปิ ลาภาลาภาทิวิชฺชาติฯ ปณฺฑุราชาติ ทกฺขิณามธุราธิปติฯ ‘‘มหนฺตาน’’นฺติ เอเตน อปฺปกํ นิมิตฺตํ, มหนฺตํ นิมิตฺตํ อุปฺปาโตติ ทสฺเสติฯ อิทํ นาม ปสฺสตีติ โย วสภํ กุญฺชรํ ปาสาทํ ปพฺพตํ วา อารุฬฺหํ สุปิเน อตฺตานํ ปสฺสติ, ตสฺส อิทํ นาม ผลํ โหตีติฯ สุปินกนฺติ สุปินสตฺถํฯ องฺคสมฺปตฺติวิปตฺติทสฺสนมตฺเตน อาทิสนํ วุตฺตํ ‘‘องฺค’’นฺติ อิมินา, ‘‘ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา ปน มหานุภาวตานิปฺผาทกองฺคลกฺขณวิเสสทสฺสเนนาติ อยเมเตสํ วิเสโสติฯ อหเตติ นเวฯ อิโต ปฏฺฐายาติ เทวรกฺขสมนุสฺสาทิเภเทน วิวิธวตฺถภาเค อิโต วา เอตฺโต วา สญฺฉินฺเน อิทํ นาม โภคาทิ โหตีติฯ ทพฺพิโหมทีนิ โหมสฺสุปกรณาทิวิเสเสหิ ผลวิเสสทสฺสนวเสน ปวตฺตานิฯ อคฺคิโหมํ วุตฺตาวเสสสาธนวเสน ปวตฺตํ โหมํฯ องฺคลฏฺฐินฺติ สรีรํฯ อพฺภิโน สตฺถํ อพฺเภยฺยํ, มาสุรกฺเขน กโต คนฺโถ มาสุรกฺโขฯ ภูริวิชฺชา สสฺสพุทฺธิกรณวิชฺชาติ สารสมาเสฯ สปกฺขก…เป.… จตุปฺปทานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาทิสปกฺขก ฆรโคลิกาทิอปกฺขกเทวมนุสฺสโกญฺจาทิทฺวิปทกกณฺฏกชมฺพุกาทิจตุปฺปทานํฯ

[23] ‘‘อสุกทิวเส’’ติ ‘‘ปกฺขสฺส ทุติเย ตติเย’’ติอาทิ ติถิวเสน วุตฺตํฯ อสุกนกฺขตฺเตนาติ โรหิณีอาทินกฺขตฺตโยควเสนฯ

[24] อุกฺกานํ ปตนนฺติ อุกฺโกภาสานํ ปตนํฯ วาตสงฺฆาเตสุ หิ เวเคน อญฺญมญฺญํ สงฺฆฏฺเฏนฺเตสุ ทีปโกภาโส วิย โอภาโส อุปฺปชฺชิตฺวา อากาสโต ปตติ, ตตฺถายํ อุกฺกาปาตโวหาโรฯ อวิสุทฺธตา อพฺภมหิกาทีหิฯ

[25] ธารานุปเวจฺฉนํ วสฺสนํฯ หตฺเถน อธิปฺเปตวิญฺญาปนํ หตฺถมุทฺทา, ตํ ปน องฺคุลิสงฺโกจเนน คณนาเยวฯ ปารสิก มิลกฺขกาทโย วิย นวนฺตวเสน คณนา อจฺฉิทฺทกคณนาฯ สฏุปฺปาทนาทีติ อาทิ-สทฺเทน โวกลนภาคหาราทิเก สงฺคณฺหาติฯ จินฺตาวเสนาติ วตฺถุํ อนุสนฺธิญฺจ สยเมว จิเรน จินฺเตตฺวา กรณวเสน จินฺตากวิ เวทิตพฺโพ, กิญฺจิ สุตฺวา สุเตน อสฺสุตํ อนุสนฺเธตฺวา กรณวเสน สุตกวิ, กญฺจิ อตฺถํ อุปธาเรตฺวา ตสฺส สงฺขิปนวิตฺถารณาทิวเสน อตฺถกวิ, ยํ กิญฺจิ ปเรน กตํ กพฺพํ นาฏกํ วา ทิสฺวา ตํ สทิสเมว อญฺญํ อตฺตโน ฐานุปฺปตฺติกปฏิภาเนน กรณวเสน ปฏิภานกวิ เวทิตพฺโพฯ

[26] ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหาปนํ อาวาหนํฯ ตถา ทาปนํ วิวาหนํฯ เทสนฺตเร ทิคุณติคุณาทิคหณวเสน ภณฺฑปฺปโยชนํ ปโยโคฯ ตตฺถ วา อญฺญตฺถ วา ยถากาลปริจฺเฉทํ วฑฺฒิคหณวเสน ปโยชนํ อุทฺธาโรฯ ‘‘ภณฺฑมูลรหิตานํ วาณิชฺชํ กตฺวา เอตฺตเกนุทเยน สห มูลํ เทถาติ ธนทานํ ปโยโค, ตาวกาลิกทานํ อุทฺธาโร’’ติ จ วทนฺติฯ ตีหิ การเณหีติ เอตฺถ วาเตน, ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติฯ