เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. 10.11) วุตฺตปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ อุปคมฺม ตตฺถ วสนฺเตน ‘‘ทีฆานิ เกสโลมนขานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺฐานิ รชิตพฺพานิ, สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มญฺจปีฐาทีนิ โสเธตพฺพานี’’ติ เอวํ วุตฺตอุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ วิโนเทตฺวา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อสมฺมุยฺหนฺเตน มนสิ กาตพฺพนฺติฯ
จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
50. วิปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
[471-2] นามรูปนฺติ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามญฺจ อฏฺฐวีสติวิธํ รูปญฺจฯ ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามรูปโต น อญฺโญ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถี’’ติ เอวํ ฌานลาภี เจ, ฌานโต วุฏฺฐาย ฌานคตํ วา วิปสฺสนายานิโก เจ, ปกิณฺณกภูตํ นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวาฯ ปาติโมกฺขสํวราทิ สีลวิสุทฺธิ, จตุรารกฺขวเสน ทีปิตา โสปจารสมาธิสงฺขาตา จิตฺตวิสุทฺธิ จ วุตฺตาว นามาติ อิมินา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ กถิตาฯ ตโต ตสฺส ปจฺจยญฺจ ปริคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส ปจฺจยนฺติ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปทฺวยเมว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺเมหิ อุปฺปชฺชติ, น อิสฺสราทิการเณนา’’ติอาทินา ตสฺส การณํ, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ
หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาติ สพฺเพปิ นามรูปสงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา อภาวาปชฺชนโต อนิจฺจาฯ อุทยพฺพยปีฬนา ทุกฺขาติ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปีฬนโต ทุกฺขาฯ อวสวตฺติตฺตา อนตฺตาติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโต อนตฺตาติ เอวํ สงฺขาเรหิ สทฺธิํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาฯ ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโตติ ยถาวุตฺตนเยน สมฺมสนฺโต สมถยานิโก วิปสฺสนายานิโก จ โยคาวจโรฯ อิมินา มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ จ ทสฺสิตาฯ
สงฺขารานเมว หิ อุทยพฺพยาทินานุปสฺสนโต อุทยพฺพยภงฺคภยอาทีนวนิพฺพิทามุญฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาส- งฺขารุเปกฺขาญาณสงฺขาตสฺส อฏฺฐวิธสฺส ญาณสฺส วเสน สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิ นามฯ อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยํ ปาปุเณยฺยาติ อิมินา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ ทสฺสิตาฯ สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ โอรมฺภาคิยานํ ปญฺจนฺนํ สํโยชนานํ เหฏฺฐา มคฺคตฺตเยน เขปิตตฺตา, อิตเรสํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ เขปิตตฺตา จ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยนฺเต ชาตํ อรหตฺตมคฺคํฯ
นิคมนกถาวณฺณนา
[473] ยสฺมา การณา ยา สิกฺขนา, อยํ ภิกฺขุกิจฺจํ, อโต ตสฺมา การณาติ อตฺโถฯ
[474] นิจฺจโส โลกวิจาริโนติ นิจฺจํ โลเก วิจรโตฯ มาลุตสฺเสว ปริสฺสโม น สมฺโภตีติ โยชนาฯ มาลุตสฺเสวาติ วาตสฺส อิวฯ น สมฺโภตีติ น โหติฯ
[475-6] ตมฺพปณฺณิ เอว ตมฺพปณฺณิโย, เกตุ วิย เกตุ, ตมฺพปณฺณิเย เกตูติ ตปฺปุริโสฯ เตน รจิตา ธมฺมวินยญฺญุปสํสิตา อยํ ขุทฺทสิกฺขา ปริมาณโต คาถานํ ปญฺจมตฺเตหิ สเตหิ เอตฺตาวตา นิฏฺฐานมุปาคตาติ สมฺพนฺโธฯ
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ