กิฏฺฐํ อทตีติ กิฏฺฐาทิ, ตํฯ สมฺปชาโนติ สาตฺถกสปฺปายโคจรอสมฺโมหสงฺขาเตน จตุสมฺปชญฺเญน สมฺมา ปชาโนฯ อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํ กถิตํฯ

สํวรนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

47. สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา

[455] เทสนา สํวโร เอฏฺฐิ ปจฺจเวกฺขณนฺติ เภทโต สุทฺธิ จตุพฺพิธาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปจฺจเวกฺขณํ เภทโต’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตโลโป ทฏฺฐพฺโพ, เทสนาสุทฺธิ สํวรสุทฺธิ ปริเยฏฺฐิสุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ จตุพฺพิธาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สุชฺฌตีติ สุทฺธิ, ยถาธมฺมํ เทสนาย สุทฺธิ เทสนาสุทฺธิฯ วุฏฺฐานสฺสาปิ เจตฺถ เทสนาย เอว สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ มูลาปตฺตีนํ ปน อภิกฺขุตาปฏิญฺญาว เทสนาติ เหฏฺฐา วุตฺตา, สาวสฺส ปาราชิกาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม โหติฯ อยญฺหิ ยสฺมา ปาราชิกํ อาปนฺโน, ตสฺมา ภิกฺขุภาเว ฐตฺวา อภพฺโพ ฌานาทีนิ อธิคนฺตุํฯ ภิกฺขุภาโว หิสฺส สคฺคนฺตราโย เจว โหติ, มคฺคนฺตราโย จฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘สามญฺญํ ทุปฺปรามฏฺฐํ, นิรยายูปกฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. 311);

อปรมฺปิ วุตฺตํ –

‘‘สิถิโล หิ ปริพฺพโช, ภิยฺโย อากิรเต รช’’นฺติฯ (ธ. ป. 313);

อิจฺจสฺส ภิกฺขุภาโว วิสุทฺธิ นาม น โหติฯ

ยสฺมา ปน คิหิอาทิโก หุตฺวา ทานสรณสีลสํวราทีหิ สคฺคมคฺคํ วา ฌานวิโมกฺขมคฺคํ วา อาราเธตุํ ภพฺโพ โหติ, ตสฺมาสฺส คิหิอาทิภาโว วิสุทฺธิ นาม โหติฯ อธิฏฺฐานวิสิฏฺเฐน สํวเรน วิสุทฺธิ สํวรวิสุทฺธิฯ ธมฺเมน สเมน ปจฺจยานํ เอฏฺฐิยา สุทฺธิ เอฏฺฐิสุทฺธิฯ จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขเณน สุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธิฯ ‘‘จตุพฺพิธา ปาตี’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร’’ติ สมฺมตํ สีลํฯ

[456] จิตฺตาธิฏฺฐานสํวรา สุชฺฌตีติ อินฺทฺริยสํวโร สํวรสุทฺธีติ วุตฺโตติ โยชนาฯ

[457] อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺฐิยา สุทฺธตฺตา อาชีวนิสฺสิตํ เอฏฺฐิสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปจฺจเย อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ

[458] ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนาติ เหตุมฺหิ ปญฺจมีติฯ

สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

48. สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา

[459] ปํสุกูลํ ปิณฺฑิยาโลโป รุกฺขมูลํ ปูติมุตฺตเภสชฺชนฺติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา อปฺปคฺฆนกตาย อปฺปา เจว กสฺสจิปิ อาลยาภาเวน อนวชฺชา จ คตคตฏฺฐาเน ลพฺภมานตาย สุลภา จาติ วุจฺจนฺติ, เตนาห ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิฯ มตฺตญฺญูติ ปริเยสนปฺปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชเนสุ จตูสุ มตฺตญฺญุตาวเสน ปมาณญฺญูฯ

[460] กถํ สนฺตุฏฺโฐติ อาห ‘‘อตีต’’นฺติอาทิฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโตติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนน ยถาวุตฺตจตุพฺพิธปจฺจเยน ยาเปนฺโตติฯ

สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

49. จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[461-2] พุทฺธานุสฺสติ …เป.… มรณสฺสตีติ อิมา จตุรารกฺขา นามาติ เสโสฯ อารกตฺตาทินาติ อารกภาโว อารกตฺตํ, ตํ อาทิ ยสฺส ‘‘อรีนํ หตตฺตา’’ติอาทิกสฺส ตํ อารกตฺตาทิฯ เตน เตน มคฺเคน สวาสนานํ อรานํ หตตฺตา อารกา สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโตติ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ก-การสฺส ห-การํ สานุนาสิกํ กตฺวา ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อารกา’’ติ จ วุตฺเต สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปฺปโยชิตพฺพตฺตา ‘‘กิเลเสหี’’ติ ลพฺภติฯ

สมฺมาติ อวิปรีตํฯ สามนฺติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถฯ ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ หิ เอตฺถ สํ-สทฺโท ‘‘สย’’นฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ทฏฺฐพฺโพฯ พุทฺธโตติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, พุทฺธตฺตาติ อตฺโถฯ ‘‘อรหํ’’ อิติ วา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ อิติ วา ภควโต นวเภเท คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อนุสฺสติ, สา พุทฺธานุสฺสตีติ โยชนาฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิตี’’ติ วตฺตพฺเพ อ-กาโร สนฺธิวเสน อาคโตฯ อิติ-สทฺโท ปเนตฺถ อาทิอตฺโถ, อิจฺจาทีติ อตฺโถฯ นวเภเทติ ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’’ติ เอกโต คเหตฺวาฯ เอตฺถ ปน อุปจาโร อุปฺปชฺชติ, น อปฺปนา, ตถา มรณสฺสติยํฯ อิตเรสุ ปน อุภยมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ พุทฺธานุสฺสติฯ

[463-4] ‘‘สีมฏฺฐา’’ติอาทินา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสติฯ สีมฏฺฐสงฺเฆติ สีมายํ ติฏฺฐตีติ สีมฏฺโฐ , โสว สงฺโฆฯ โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ มานุเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสูติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ คาเมฯ สุขิตา โหนฺตุ อเวราติ ปทจฺเฉโทฯ