39. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา

[309-310] ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา อิติ วสฺสูปนายิกา ทุเวติ สมฺพนฺโธฯ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาย ปุเร ภวาติ ปุริมา, สา เอว ปุริมิกาฯ ตโต ปจฺฉา ภวา อปราย ปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาฯ อุปนยนํ ปาปุณนํ อุปคมนํ อุปนายิกา, วสฺสนฺติ วุฏฺฐิ, อิธ ปน วสฺสกาลํ ‘‘วสฺส’’นฺติ อุปจาเรน คเหตฺวา ตตฺถ วาโส อุปจาเรเนว ‘‘วสฺส’’นฺติ วุจฺจติ, วสฺสสฺส วสฺสาวาสสฺส อุปนายิกา วจีเภทวเสน วา อาลยกรณวเสน วา อุปคมนํ วสฺสูปนายิกาฯ ตตฺถ อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปุริมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเว, อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปจฺฉิมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเวภิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุฯ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ, อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอทิโส, เอตาทิโสติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กมุปฺปตฺติอนาทรา วจีเภโท ปฐมํ วุตฺโตฯ อุภยถา วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏติฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 179; มหาว. อฏฺฐ. 207) ‘‘สเจปิ ‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, คหิตเสนาสนํ สุคฺคหิตํ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุํ ลภติเยว, วินาปิ หิ วจีเภทํ อาลยกรณมตฺเตนปิ วสฺสํ อุปคตเมว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ นาวาสตฺถวเชสุ ปน ปริเยสิตฺวา เสนาสนํ อลภนฺเตน อาลยกรณมตฺเตเนว อุปคนฺตพฺพํฯ อุปคจฺฉนฺเตน จ วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตฺวา สพฺพํ เจติยวนฺทนาทิสามีจิกมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา อุปคนฺตพฺพํฯ อาลยปริคฺคเห อาลยํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย’’ติ อาหฯ เอตฺถาติ ทฺวีสุฯ

[311] ตทหูติ ตสฺมิํ วสฺสูปนายิกทิวเสฯ ชานนฺติ ‘‘อชฺช วสฺสูปนายิกา’’ติ ชานนฺโต, อนุปคจฺฉโตติมสฺส วิเสสนํฯ

[312] ทุติยนฺติ ปจฺฉิมิกํฯ อนุปคโตติ เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคโตฯ เตมาสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํฯ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปน อรุณํ อนุฏฺฐาเปตฺวาปิ ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน ปกฺกมนฺตสฺสาปิ อนฺโตสตฺตาเห นิวตฺเตนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติฯ

[313-5] มาตาปิตูนํ ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานญฺจ อตฺถาย คิลานตทุปฏฺฐากภตฺตํ โอสธญฺจ เอสิสฺสํ วา ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺฐิสฺสํ วา คนฺตฺวา อหํ นาภิรตํ วูปกาเสสฺสํ วา กุกฺกุจฺจํ วิโนทนญฺจ ทิฏฺฐิํ วิเวจนญฺจ ครุกาทิกํ วุฏฺฐานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ วาปิ กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ วาปีติ เอวมาทินา สตฺตาหกิจฺเจน ปหิเตปิ วา อปหิเตปิ วา คนฺตุํ ลพฺภนฺติ โยชนาฯ

เอตฺถ ปน ลพฺภมานกวเสน โยเชตฺวา วกฺขมานนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มาตาทิสุติยา เตเยว คิลาน-สทฺเทน คยฺหนฺติ, เตสํ อุปฏฺฐากา ตทุปฏฺฐากา, คิลานา จ ตทุปฏฺฐากา จ, เตสํ ภตฺตนฺติ สมาโสฯ โอสธนฺติ เตสํเยว คิลานานํ เภสชฺชํฯ เอสิสฺสนฺติ ปริเยสิสฺสามิฯ ปุจฺฉิสฺสามีติ เตเยว สตฺตชเน คิลาเน ปุจฺฉิสฺสํฯ อุปฏฺฐิสฺสนฺติ เตเยว คิลาเน อุปฏฺฐหิสฺสามิฯ อภิรมตีติ อภิรโต, วิสภาครูปาทิทสฺสเนน สาสเน น อภิรโต นาภิรโตฯ อภิรมณํ วา อภิรตํ, นตฺถิ อภิรตมสฺสาติ นาภิรโต, ตํฯ สหธมฺมิเกสุ โย นาภิรโต, ตํ วูปกาเสสฺสํ วิกฺเขปหรณตฺถํ อญฺญตฺถ นยิสฺสามิฯ กุกฺกุจฺจนฺติ ปญฺจนฺนํเยว อุปฺปนฺนํ วินยกุกฺกุจฺจํฯ กิตกโยเค วิกปฺเปน ทุติยาฯ ทิฏฺฐินฺติ เตสํเยว มิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ ครุกมาทิกนฺติ ครุกํ อาทิ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ อาทิ-สทฺเทน สามเณรานํ วสฺสปุจฺฉนํ, สิกฺขาสมาทยิตุกามตา, ตชฺชนียาทิกมฺมกรณํ สงฺคหิตํฯ

วุฏฺฐานนฺติ ภิกฺขุโน ครุกาปตฺติยา ปริวาสมานตฺตทานาทีหิ วุฏฺฐานํฯ อุสฺสุกฺกนฺติ วสฺสปุจฺฉนาทิอุสฺสุกฺกํฯ เอวมาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺฐิคตาทีนํ ธมฺมกถากรณาทิํ สงฺคณฺหาติฯ คนฺตุํ ลพฺภนฺติ เอตฺถ คจฺฉนฺเตน อนฺโตอุปจารสีมายํ ฐิเตเนว ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตพฺพํฯ สเจ อาโภคํ อกตฺวา อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, ฉินฺนวสฺโส โหตีติ วทนฺติฯ สตฺตาหกิจฺเจนาติ สตฺตาหสฺส ลพฺภมานกํ วุตฺตํ วกฺขมานญฺจ สงฺฆกมฺมาทิ กิจฺจํ สตฺตาหกิจฺจํฯ สตฺตมอรุณมตฺตสฺเสว วิหาเร อุฏฺฐาปนียตฺตา สตฺตาหสฺส สากลฺเลน คหณํฯ

[316] สงฺฆกมฺเม วเชติ สงฺฆสฺส กิจฺเจ อุโปสถาคาราทีสุ เสนาสเนสุ วา เจติยฉตฺตเวทิกาทีสุ วา อนฺตมโส ปุคฺคลิกเสนาสเนสุ วาปิ กตฺตพฺพนิมิตฺเต วเชยฺยาติ อตฺโถฯ ธมฺมสวนตฺถํ นิมนฺติโต วาปิ วเช, ครูหิ เปสิโต วาปิ วเช, ครูนํ ปสฺสิตุํ วาปิ วเชติ โยเชตพฺพํฯ นิมนฺติโตติ เอตฺถ สเจ ปฐมํเยว กติกา กตา โหติ, ‘‘อสุกทิวสํ นาม สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ นิมนฺติโตเยว นาม โหติฯ ครูหีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิฯ ปหิโตติ ภณฺฑโธวนาทิอตฺถาย เปสิโตฯ ปสฺสิตุนฺติ อคิลาเนปิฯ

[317] ภณฺฑ…เป.… ทสฺสเน น วเชติ โยชนียํฯ เอตฺถาปิ นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมีฯ ภณฺฑํ นาม จีวรํฯ ญาตี มาตาปิตูหิ อญฺเญฯ อุปฏฺฐากา อุปาสกาฯ ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺส’’นฺติ อทูรโค น ปาปุเณยฺย, ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ ลพฺภนฺติ อิมสฺส อปาปุณนํ วุตฺตกมฺมํฯ อชฺเชวาคมิสฺสนฺติ สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุคฺคมนํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ น โหติ, รตฺติจฺเฉททุกฺกฏญฺจ นตฺถีติ วทนฺติฯ

[318] เสสญาตีหีติ มาตาปิตูหิ อวเสสญาตีหิฯ นิทฺทิสิตฺวาวาติ ทานธมฺมสวนาทีนิฯ ‘‘ปหิเต เปสิเต’’ติ เจตฺถ ‘‘ลพฺภ’’นฺติ อนุวตฺตนียํฯ

[319] อตฺตโน อนฺตราเย สตีติ โจรสรีสปวาฬชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย, อนฺตมโส เภสชฺชาลาภปติรูปอุปฏฺฐากาลาเภปิฯ ‘‘วสฺสจฺเฉทการณมฺปิ สตฺตาหกรณียํ สิยา’’ติ เกจิ โปราณา วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพถา วสฺสจฺเฉเทน พหิ วาสาย อนุญฺญาตการณํ สตฺตาหมตฺตํ พหิ วีตินาเมตฺวา อนฺโตวิหาเรเยว วาเสน วสฺสจฺเฉทาการณํ กถํ นาม น สิยาติฯ ฉินฺนวสฺโส โน ปวารเยติ สมฺพนฺโธฯ

[320] ‘‘อเสนาสนิเกนา’’ติ อิมินาว วิญฺญายมานตฺถตฺเตปิ ‘‘อชฺโฌกาเส จา’’ติ วจนํ ‘‘อหํ อพฺโภกาสิโก, กิํ เม เสนาสเนนา’’ติ วาสานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํฯ รุกฺขสฺส สุสิเรติ สุทฺเธ รุกฺขสุสิเรฯ มหนฺตสฺส ปน สุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘วิฏเปปิ อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตนยเมวฯ ตถา ฉตฺตจาฏีสุปิ ตทนุรูเปน เวทิตพฺพํฯ ฉวกุฏิ นาม ฏงฺกิตมญฺจาทิเภทา กุฏิฯ ตตฺถ ฏงฺกิตมญฺโจ นาม ทีเฆ มญฺจปาเท มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อฏนิโย ปเวเสตฺวา กโต, จตุนฺนํ ปาสาณานํ อุปริ ปาสาณํ อตฺถริตฺวา กตมฺปิ ฏงฺกิตมญฺโจฯ

[321] อเสนาสนิเกนาติ ยสฺส ติณปณฺณอิฏฺฐกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปญฺจนฺนํ ฉทนานํ อญฺญตเรน ฉนฺนํ โยชิตทฺวารพนฺธนํ เสนาสนํ นตฺถิ, เตนฯ อิทํ ปน วจีเภทํ กตฺวา อธิฏฺฐานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ, ตถา จ สติ นาวาทีสุ วิย วิสุํ วิธาเนน ภวิตพฺพนฺติฯ

นาวาสตฺถวชูปโคติ อิมินา อเสนาสนิเกน นาวาทีสุ วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ตตฺถ จ กุฏิกํ ปริเยสิตฺวา ลภนฺเตน ตตฺถ ปวิสิตฺวา วิหาราภาวโต ‘‘วิหาเร’’ติ อวตฺวา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อลภนฺเตน อาลโย กาตพฺโพฯ ปวาเรตุญฺจาติ จ-สทฺเทน วสฺสจฺเฉทนิมิตฺตาย อาปตฺติยา อภาวํ สมฺปิณฺเฑติฯ ‘‘วเช สตฺเถ นาวายนฺติ ตีสุ ฐาเนสุ นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺติ, ปวาเรตุญฺจ ลพฺภตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 203) อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ วสฺสจฺเฉเทติ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เยน วโช เตน คนฺตุ’’นฺติ (มหาว. 203) วุตฺตตฺตา, สตฺถสฺส นาวาย จ คมนสภาเวเนว ฐิตตฺตา จ วสฺสูปคตฏฺฐาเน อวสิตฺวา อญฺญตฺถ คมนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

40. อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา

[322-5] อารามา…เป.… มตฺติกภณฺฑานีติ เอเต ปญฺจ อวิภาชิยาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ ฯ ปญฺจาติ ‘‘อารามารามวตฺถูนิ เอก’’นฺติอาทินา ราสิวเสน ปญฺจ, สรูปวเสน ปเนตานิ ปณฺณํ ติเณ ปกฺขิปิตฺวา ปญฺจวีสติวิธานิ โหนฺติฯ ตถา จาห –

‘‘ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;

จตุตฺถํ นวโกฏฺฐาสํ, ปญฺจมํ อฏฺฐเภทนํฯ

‘‘อิติ ปญฺจหิ ราสีหิ, ปญฺจนิมฺมลโลจโน;

ปญฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยี’’ติฯ (จูฬว. อฏฺฐ. 321);

ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วาฯ อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว ปติฏฺฐาโนกาโส, วินฏฺเฐสุ วา เตสุ โปราณกภูมิภาโคฯ