สามิกานาคมํ ญตฺวาติ ยทิ อตฺตนิ อาสงฺกนฺติ, มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิย ปจฺฉา สามิกานํ อนาคมนํ วิญฺญายฯ ปติรูปนฺติ รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนนฺติ เอวรูปํ ภิกฺขูนํ อนุรูปนฺติฯ

อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

38. ทูสนนิทฺเทสวณฺณนา

[297] ททโตติ สสนฺตกํ ปรสนฺตกญฺจ เทนฺตสฺสฯ กุลทูสนทุกฺกฏนฺติ อตฺตโน ทุปฺปฏิปตฺติยา กุลานํ ทูสนํ ปสาทวินาสนํ กุลทูสนํ, เตน ทุกฺกฏํ กุลทูสนทุกฺกฏํฯ

[298] เอตฺถ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอเตสํ ปุปฺผาทีนํ มชฺเฌฯ อิสฺสเรนาติ ตทฺธิตโลเปน วุตฺตํ, อิสฺสริเยน อิสฺสรวตายาติ อตฺโถฯ เทนฺตสฺสาติ กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย ททโตฯ ถุลฺลจฺจยนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ‘‘กุลทูสนทุกฺกฏ’’นฺติ สามญฺญวิหิตทุกฺกเฏน สทฺธิํ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ, น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติฯ โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. 321) เอวํ วุตฺตถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ถุลฺลจฺจยเมวฯ เสนาสนตฺถาย นิยมิเตปิ เอเสว นโยฯ สงฺฆสฺส สนฺตกํ เถยฺยา เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เทนฺตสฺสาติ วุตฺตนยเมวฯ ทุกฺกฏาทีนีติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกเฏน สทฺธิํ มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ , อติเรกมาสเก วา อูนปญฺจมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ, ปญฺจมาสเก วา อติเรกปญฺจมาสเก วา ปาราชิกนฺติ เอวํ ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ทุกฺกฏาทีเนวฯ

[299-300] กุลสงฺคหตฺถํ ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ สพฺพถา โรเปตุญฺจ โรปาเปตุญฺจ ชคฺคิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺธนียํฯ จ-สทฺโท โอจินิตุํ โอจินาเปตุํ, คนฺถิตุํ คนฺถาเปตุนฺติ จ อวุตฺตานิ จ สมุจฺจิโนติฯ ผลปุปฺผานิ สมฺปาทนวเสน อุปคจฺฉตีติ ผลปุปฺผูปคํฯ สพฺพถาติ กปฺปิยโวหารอกปฺปิยโวหารปริยายโอภาสนิมิตฺตกมฺมวเสน สพฺพปฺปกาเรเนวฯ ตตฺถ กปฺปิยโวหาโร นาม ‘‘อิมํ รุกฺขํ ชาน, อิมํ อาวาฏํ ชาน, อิมํ มาลาวจฺฉํ ชาน, เอตฺถ อุทกํ ชานา’’ติ วจนํ, สุกฺขมาติกาย อุชุกรณญฺจฯ ตพฺพิปริยาเยน อกปฺปิยโวหาโร นามฯ ปริยาโย นาม ‘‘ปณฺฑิเตน มาลาวจฺฉาทโย โรปาเปตพฺพา, น จิรสฺเสว อุปการาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํฯ โอภาโส นาม กุทฺทาลขณิตฺตาทีนิ จ มาลาวจฺเฉ จ คเหตฺวา ฐานํฯ นิมิตฺตกมฺมํ นาม กุทฺทาลอุทกภาชนาทีนํ อาหริตฺวา สมีเป ฐปนํฯ ชคฺคิตุนฺติ วทนฺติ อุทกเสจนาทีนิ กตฺวาฯ คนฺถนคนฺถาปเนสุ ปน สพฺพาปิ ฉ ปุปฺผวิกติโย เวทิตพฺพา คนฺถิมํ โคปฺผิมํ เวธิมํ เวฐิมํ ปูริมํ วายิมนฺติฯ นามวเสเนว ปเนเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ ตํ ปน กุลสงฺคหโต อญฺญตฺราปิ ภิกฺขุสฺส กาตุมฺปิ อกปฺปิยวจเนน การาเปตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหี’’ติอาทินา ปน กปฺปิยวจเนน การาเปตุํ วินา กุลสงฺคหํ วฏฺฏติฯ โรปนาทีนีติ อกปฺปิยปถวิยํ โรปาปนสิญฺจาปนาทีนิ, อญฺญตฺถ โรปนาทีนิฯ

[301-2] อิทานิ ปุปฺผทานาทีสุ อฏฺฐสุ กุลสงฺคหวตฺถูสุ อวเสสานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตาวา’’ติอาทิมาหฯ วุตฺตาว มิจฺฉาชีววิวชฺชนายํ วุตฺตา เอวฯ ชงฺฆเปสเน วินิจฺฉโย วุจฺจตีติ ปาฐเสโสฯ

ปิตโร ภณฺฑุํ สกํ เวยฺยาวจฺจกรํ ฐเปตฺวา คิหิกมฺเมสุ ทูตสาสนํ หรเณ ปทวาเรน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ สหธมฺมิเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ปิตาทโยว วุตฺตาฯ คิหิกมฺมสูติ วิสยสตฺตมีฯ ปทวาเรนาติ ปทกฺกเมน, ปเท ปเทติ อธิปฺปาโยฯ ปฐมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ ปุน วทโต ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปุนาติ ปจฺฉาฯ ‘‘อยํ ทานิ โส คาโม, หนฺท นํ สาสนํ อาโรเจมี’’ติ มคฺคา โอกฺกมนฺตสฺส จ ปเท ปเท วทโต จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส ปน สาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สยเมว การุญฺเญ ฐิเตน คนฺตฺวา อตฺตโน ปติรูปํ สาสนํ อาโรเจตุํ, ‘‘มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถา’’ติอาทิกํ คิหีนํ กปฺปิยสาสนํ หริตุญฺจ วฏฺฏติฯ

[303] อภูตาโรจนรูปิยสํโวหารุคฺคหาทิสาติ อภูตาโรจนาย รูปิยสํโวหาเร จ อุคฺคเห อุปฺปนฺนปจฺจเย อาทิสนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺตีติ อภูตา…เป.… หาทิสา, ตํสทิสาติ วุตฺตํ โหติฯ

[304] ปิตูนํ หราเปตฺวา หริตฺวาปิ ปุปฺผานิ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ, เสสญาตีนํ ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุนฺติ โยชนียํฯ ‘‘หราเปตฺวา หริตฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปกฺโกสิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตเมว สิยาติ น วุตฺตํฯ ปตฺตานนฺติ ปกฺโกสเกน ปตฺตาปิ คหิตาฯ วตฺถุปูชตฺถนฺติ รตนตฺตยปูชนตฺถํฯ อุปาสกานมฺปิ ปน สมฺปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ วฏฺฏติเยวฯ ลิงฺคาทิปูชตฺถนฺติ สิวลิงฺคคิณฺฑุพิมฺพาทิปูชนตฺถํฯ

[305] ตถา ผลนฺติ อิมินา ปุปฺเผ วุตฺตํ สพฺพํ อปทิสติฯ ปริพฺพยวิหีนานนฺติ ปริพฺพยํ ปาเถยฺยํ วิหีนํ นฏฺฐํ เยสํ อาคนฺตุกานนฺติ สมาโสฯ สปรนฺติ อตฺตโน วิสฺสาสิกาฯ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.436-437) ปน ‘‘อตฺตโน สนฺตกํเยวา’’ติ วจนํ ถุลฺลจฺจยาทิวิภาคโต โมเจตฺวา วุตฺตํฯ

[306] สมฺมเตน เทยฺยนฺติ โยชนาฯ เทยฺยนฺติ จตุตฺถภาคํ ทาตพฺพํฯ อิตเรน ตุ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อิตเรน ตุ อสมฺมเตน ปนฯ

[307] ปริจฺฉิชฺชาติ ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ ผลปริจฺเฉเทน วา ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ รุกฺขปริจฺเฉเทน วา ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ ตโตติ ปริจฺฉินฺนผลโต รุกฺขโต วาฯ ยาจมานสฺส คิลานสฺเสตรสฺส วาติ สมฺพนฺธนียํฯ รุกฺขาว ทสฺสิยาติ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิโต คเหตุํ ลพฺภตี’’ติ รุกฺขา วา ทสฺเสตพฺพาฯ

[308] อิทานิ อฏฺฐสุ ปุปฺผาทีนํ จตุนฺนํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ยถาวุตฺตผลปุปฺผวินิจฺฉยํ อวเสเสสุ จตูสุ อปทิสนฺโต ‘‘สิรีสา’’ติอาทิมาหฯ สิรีสจุณฺณกสวาทิจุณฺเณติ กสาวํ ยํ กิญฺจิ อาทิ ยสฺส, ตเมว จุณฺณํ, สิรีสจุณฺณญฺจ กสาวาทิจุณฺณญฺจาติ สมาโสฯ ‘‘สิรีสจุณฺณํ วา อญฺญํ วา กสาว’’นฺติ หิ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.436-437) วุตฺตํฯ ‘‘กสาวาที’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺเสน วุตฺตํฯ เสเสสูติ เวฬุอาทีสุ ตีสุฯ ปาฬิยา อวุตฺตสฺสาปิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเย’’ติฯ เอตฺถาติ ปุปฺผาทีสูติฯ

ทูสนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

39. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา

[309-310] ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา อิติ วสฺสูปนายิกา ทุเวติ สมฺพนฺโธฯ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาย ปุเร ภวาติ ปุริมา, สา เอว ปุริมิกาฯ ตโต ปจฺฉา ภวา อปราย ปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาฯ อุปนยนํ ปาปุณนํ อุปคมนํ อุปนายิกา, วสฺสนฺติ วุฏฺฐิ, อิธ ปน วสฺสกาลํ ‘‘วสฺส’’นฺติ อุปจาเรน คเหตฺวา ตตฺถ วาโส อุปจาเรเนว ‘‘วสฺส’’นฺติ วุจฺจติ, วสฺสสฺส วสฺสาวาสสฺส อุปนายิกา วจีเภทวเสน วา อาลยกรณวเสน วา อุปคมนํ วสฺสูปนายิกาฯ ตตฺถ อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปุริมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเว, อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปจฺฉิมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเวภิ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุฯ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โส อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ, อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอทิโส, เอตาทิโสติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ กมุปฺปตฺติอนาทรา วจีเภโท ปฐมํ วุตฺโตฯ อุภยถา วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏติฯ เตเนว อฏฺฐกถายํ (วิ. สงฺค. อฏฺฐ. 179; มหาว. อฏฺฐ. 207) ‘‘สเจปิ ‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, คหิตเสนาสนํ สุคฺคหิตํ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุํ ลภติเยว, วินาปิ หิ วจีเภทํ อาลยกรณมตฺเตนปิ วสฺสํ อุปคตเมว โหตี’’ติ วุตฺตํฯ นาวาสตฺถวเชสุ ปน ปริเยสิตฺวา เสนาสนํ อลภนฺเตน อาลยกรณมตฺเตเนว อุปคนฺตพฺพํฯ อุปคจฺฉนฺเตน จ วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปตฺวา สพฺพํ เจติยวนฺทนาทิสามีจิกมฺมํ นิฏฺฐาเปตฺวา อุปคนฺตพฺพํฯ อาลยปริคฺคเห อาลยํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย’’ติ อาหฯ เอตฺถาติ ทฺวีสุฯ

[311] ตทหูติ ตสฺมิํ วสฺสูปนายิกทิวเสฯ ชานนฺติ ‘‘อชฺช วสฺสูปนายิกา’’ติ ชานนฺโต, อนุปคจฺฉโตติมสฺส วิเสสนํฯ