37. อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา

[281] ปุคฺคล-สทฺทมตฺเต ปยุตฺเต อตฺตโนปิ คหณสมฺภโว สิยาติ พฺยภิจารตฺถํ อญฺญ-สทฺทปฺปโยโคฯ สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตีติฯ ทสเภทมฺปิ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. 506) เอวํ วุตฺตํ ทสเภทมฺปิ รตนํฯ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คณฺหนฺตสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺสฯ

[282-3] เตสุ อตฺตตฺถํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทฺวีสุ นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ เตสุ ทสสุ มชฺเฌฯ ทฺวีสูติ รชตชาตรูปสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุฯ อตฺตตฺถนฺติ อิมินา นวกมฺมาทีนํ ปญฺจนฺนํ อตฺถาย ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติฯ เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อวเสเสสุ อฏฺฐสุ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ คณญฺจ สงฺฆญฺจ ปุคฺคลญฺจ อนามสิตฺวา ‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต จ น ปฏิกฺขิเปติ สมฺพนฺธนียํฯ น ปฏิกฺขิเปติ อิมินา สงฺฆาทิํ อามสิตฺวา วุตฺเต ปฏิกฺขิปนํ ทีเปติฯ ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กปฺปิยการกานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, มม ปุริสานํ มยฺหเมว วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺจเย ปริภุญฺชถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ จตุปจฺจยตฺถาย จ ทินฺนํ เยน เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ อุปเนตพฺพํฯ เตสํ จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํฯ สเจ จีวเรน ตาทิโส อตฺโถ นตฺถิ, ปิณฺฑปาตาทีหิ สงฺโฆ กิลมติ, สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลเกตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตพฺพํฯ เอส นโย ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยตฺถาย ทินฺเนปิฯ เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑตฺตา ตตฺเถว อุปเนตพฺพํ, เสนาสเนสุ นสฺสนฺเตสุ ชคฺคนตฺถํ มูลจฺเฉชฺชํ อกตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา ยาปนมตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพํฯ

[284] เขตฺตาทีนํ เกสญฺจิ ทุกฺกฏวตฺถูนํ สมฺปฏิจฺฉนูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เขตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ เขตฺตนฺติ ปุพฺพณฺณวิรุหนฏฺฐานํฯ วตฺถุนฺติ อปรณฺณอุจฺฉุผลาทีนํ วิรุหนฏฺฐานํฯ ทาสปสฺวาทิกนฺติ ทาสปสุปุปฺผารามผลารามาทิกํฯ ปฏิกฺขิปิตฺวา กปฺปิเยน กเมน จ คณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ กปฺปิเยน กเมน จาติ เอตฺถ กม-สทฺโท โวหารปฺปฏิปาฏิวจโน, ตสฺมา ปเรสํ อตฺตโน จ กปฺปิยโวหารกฺกเมเนวาติ อตฺโถฯ

โส จ เขตฺตวตฺถูสุ ตาว ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชถา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ กปฺปิยภณฺฑํ ภุญฺชตู’’ติ วา ‘‘สีมํ เทมา’’ติ วา ปเรหิ วุตฺโต, ‘‘สาธุ, อุปาสก มิคปกฺขิโน เอตฺถ นิพฺภยา สุเขน ชีวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนา วา ตฬาเก ยถาวุตฺเตเนว ‘‘อุทกํ ปริภุญฺชิสฺสนฺติ, ภณฺฑกํ โธวิสฺสนฺติ, มิคปกฺขิโน ปิวิสฺสนฺตี’’ติ ปเรหิ วา ‘‘สาธุ, อุปาสก, สงฺโฆ ปานียํ ปิวิสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วา ทาเส ‘‘อารามิกํ ทมฺมิ, เวยฺยาวจฺจกรํ ทมฺมิ, กปฺปิยการกํ ทมฺมี’’ติ วา ปสูสุ ‘‘ปญฺจโครสปริโภคตฺถาย ทมฺมี’’ติ อาราเม ‘‘วนํ ทมฺมี’’ติ เอวมาทินา วุตฺโต เวทิตพฺโพฯ สเจ ปน โกจิ อพฺยตฺโต อกปฺปิยโวหาเรน เขตฺตาทิํ ปฏิคฺคณฺหาติ วา กาเรติ วา, ตํ ภิกฺขูหิ น ปริภุญฺชิตพฺพํ, ตํ นิสฺสาย ลทฺธํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ อกปฺปิยเมวฯ อพฺยตฺเตน ปน ลชฺชีภิกฺขุนา การาปิเตสุ กิญฺจาปิ ปฏิคฺคหณํ กปฺปิยํ, ภิกฺขุสฺส ปโยคปจฺจยา อุปฺปนฺเนน มิสฺสตฺตา วิสคตปิณฺฑปาโต วิย, อกปฺปิยมํสโภชนํ วิย จ ทุพฺพินิพฺโภคํ โหติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยเมวฯ

[285-6] นว…เป.… กิริยา จ อนเว มตฺติกุทฺธารณญฺจ พนฺโธ จ อาฬิยา ถิรกาโร จ อนเว เกทาเร อติเรกภาคคฺคหณญฺจ นเว จ อปริจฺฉินฺนภาเค สสฺเส ‘‘เอตฺตเก เทถา’’ติ กหาปณุฏฺฐาปนญฺจาติ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธฯ มาติกา จ เกทาโร จ ตฬาโก จาติ ทฺวนฺโท มาติก…เป.… ตฬากาฯ เตสํ กิริยาติ สมาโสฯ อนเวติ จตุปจฺจยวเสน ปฏิคฺคหิเต ปุราณตฬาเกฯ อุทกวเสน ปฏิคฺคหิเต ปน สุทฺธจิตฺตานํ วฏฺฏติฯ พนฺโธติ ปาฬิยา พนฺโธฯ โปราณเกทาเร นิยมิตปกติภาคตฺตา อาห ‘‘อนเว’’ติฯ อปริจฺฉินฺนภาเคติ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค เอตฺตโก ภาโค ทาตพฺโพ’’ติ เอวํ อปริจฺฉินฺนภาเคฯ

[287-9] ‘‘กส วปฺป’’ อิจฺจาทิํ อวตฺวา จ ‘‘เอตฺตกาย ภูมิยา เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ ภูมิํ วา ปติฏฺฐาเปติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธฯ จ-สทฺโท อวธารเณฯ ปติฏฺฐาเปตีติ โย ภิกฺขุ ปติฏฺฐาเปติฯ ตสฺเสวาติ ตสฺส ปติฏฺฐาปกภิกฺขุสฺเสวฯ เอตนฺติ ปติฏฺฐาปิตภูมิโต ลทฺธธญฺญํ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ คณฺหถา’’ติ เอวํ วทนฺเต ปมาณคณฺหนตฺถํ ทณฺฑรชฺชุภิ มินเน วา ขเล ฐตฺวา รกฺขเณ วา ตํ นีหราปเน วา โกฏฺฐาคาราทิปฏิสามเน วา เอตํ ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺธนียํฯ ปติฏฺฐาเปติ จาติ โส ภิกฺขุ ปติฏฺฐาเปติ จฯ กตนฺติ อมฺเหหิ กตํฯ วทนฺเตวนฺติ เอวํ กสฺสเก วทนฺเตฯ ปมาณนฺติ ภูมิปฺปมาณํฯ นีหราปเนติ ขลโต เคหสฺส นีหราปเนฯ เอตนฺติ มิตลทฺธรกฺขิตาทิกํฯ ตสฺเสวาติ มานกรกฺขกาทิโน เอวฯ อปุพฺพสฺส อนุปฺปาทิตตฺตา อญฺเญสํ กปฺปตีติ อาห ‘‘ตสฺเสเวตมกปฺปิย’’นฺติฯ

[290] ปฏิสามนปฺปสงฺเคนาห ‘‘ปฏิสาเมยฺยา’’ติอาทิฯ ปิตุสนฺตกมฺปิ คิหิสนฺตกํ ยํ กิญฺจีติ สมฺพนฺโธฯ ปิตุสนฺตกนฺติ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, เตสํ สนฺตกํฯ

คิหิสนฺตกนฺติ อิมินา ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺตกํ ยํ กิญฺจิ ปริกฺขารํ ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ ยํ กิญฺจีติ กปฺปิยํ อกปฺปิยํ วา อนฺตมโส มาตุกณฺณปิฬนฺธนตาลปณฺณมฺปิฯ ภณฺฑาคาริกสีเสนาติ สีสงฺคมิว ปธานํ ยํ กิญฺจิ ‘‘สีส’’นฺติ อิธ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ตถา ภณฺฑาคาริกสทฺโทปิ ภาวปฺปธาโน, ภณฺฑาคาริโก ภณฺฑาคาริกตฺตํ สีสํ ปธานนฺติ วิเสสนปรปเท กมฺมธารโย, เตน, ภณฺฑาคาริกตฺตสฺส ปธานกรเณนาติ อตฺโถฯ

[291-2] อวสฺสํ ปฏิสามิยนฺติ อวสฺสํ สงฺโคเปตพฺพํฯ วุตฺเตปีติ มาตาปิตูหิ วุตฺเตปิฯ

[293-4] วฑฺฒกิอาทโย วา ราชวลฺลภา วา ‘‘สกํ ปริกฺขารํ วา สยนภณฺฑํ วา ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ ยทิ วทนฺติ, ฉนฺทโตปิ ภยาปิ น กเรยฺยาติ โยชนาฯ ปริกฺขารนฺติ วาสิผรสุอาทิอุปกรณภณฺฑํฯ ฉนฺทโตปิ ภยาปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยนฯ

[295-6] ปฏิสามิตุํ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํฯ สงฺกนฺตีติ ยาทิเส ปเทเส ‘‘ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกํ อุปฺปาเทนฺติ, ตาทิเส วิหาราวสถสฺสนฺโตติ โยชนียํฯ วิหาราวสถสฺสาติ วิหารสฺส จ อาวสถสฺส จฯ รตนนฺติ ทสวิธํ รตนํฯ รตฺนสมฺมตนฺติ วตฺถาทิกํฯ นิกฺขิเปยฺยาติ สามิเก ทิฏฺเฐ นิยเมตฺวา ทาตุํ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินานุรูเปน มตฺติกลญฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สญฺญาณํ กตฺวา นิกฺขิเปยฺยฯ คเหตฺวานาติ ตาทิเส อสติ อตฺตนาว คเหตฺวาฯ ตาทิเสติ รตเน วา รตนสมฺมเต วา สติฯ

สามิกานาคมํ ญตฺวาติ ยทิ อตฺตนิ อาสงฺกนฺติ, มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิย ปจฺฉา สามิกานํ อนาคมนํ วิญฺญายฯ ปติรูปนฺติ รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนนฺติ เอวรูปํ ภิกฺขูนํ อนุรูปนฺติฯ

อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

38. ทูสนนิทฺเทสวณฺณนา

[297] ททโตติ สสนฺตกํ ปรสนฺตกญฺจ เทนฺตสฺสฯ กุลทูสนทุกฺกฏนฺติ อตฺตโน ทุปฺปฏิปตฺติยา กุลานํ ทูสนํ ปสาทวินาสนํ กุลทูสนํ, เตน ทุกฺกฏํ กุลทูสนทุกฺกฏํฯ

[298] เอตฺถ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เอเตสํ ปุปฺผาทีนํ มชฺเฌฯ อิสฺสเรนาติ ตทฺธิตโลเปน วุตฺตํ, อิสฺสริเยน อิสฺสรวตายาติ อตฺโถฯ เทนฺตสฺสาติ กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย ททโตฯ ถุลฺลจฺจยนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ‘‘กุลทูสนทุกฺกฏ’’นฺติ สามญฺญวิหิตทุกฺกเฏน สทฺธิํ ‘‘ปญฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ, น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติฯ โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. 321) เอวํ วุตฺตถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ถุลฺลจฺจยเมวฯ เสนาสนตฺถาย นิยมิเตปิ เอเสว นโยฯ สงฺฆสฺส สนฺตกํ เถยฺยา เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนีติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เทนฺตสฺสาติ วุตฺตนยเมวฯ ทุกฺกฏาทีนีติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกเฏน สทฺธิํ มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ , อติเรกมาสเก วา อูนปญฺจมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ, ปญฺจมาสเก วา อติเรกปญฺจมาสเก วา ปาราชิกนฺติ เอวํ ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ อตฺโถฯ อญฺญตฺถ ทุกฺกฏาทีเนวฯ