36. เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา

[274-5] ชนสฺส เภสชฺชํ กาตุํ ทาตุํ วตฺตุญฺจ น ลพฺภตีติ สมฺพนฺธิยํฯ ลพฺภตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ กตฺตา ‘‘เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตกมฺมํฯ นนุ จ กาตุนฺติ ภาวสาธนตฺตา ตสฺส อวุตฺตกมฺเมนาปิ ภวิตพฺพํ ภาเว วิหิตกิตกปฺปจฺจยานํ ปโยเค กมฺมการกสฺสาปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปธานภูตกมฺมสตฺติยา อภิธาเน สติ อปฺปธานกิตกกิริยาภิสมฺพนฺเธน คุณีภูตา กมฺมสตฺติ อภิหิตา วิย วิญฺญายติฯ ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ โยควินิจฺฉเย ‘‘ปธานานุยายิตาย ชนโวหาราย ปธานสตฺยาภิธาเน คุณสตฺติ อภิหิตา วิย ปกาสตี’’ติฯ ชนสฺสาติ อาคตาคตชนสฺสฯ สหธมฺมีนญฺจ ปิตูนญฺจ ตทุปฏฺฐากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑูนญฺจ เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ภิกฺขาจริยวิญฺญตฺติสเกหิ เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ ตตฺถ สหธมฺมินนฺติ สห จริตพฺโพ ธมฺโม สีลสทฺธาปญฺญาสงฺขาโต สหธมฺโม, โส เอเตสมตฺถีติ สหธมฺมิโน, ภิกฺขุ ภิกฺขุนี สิกฺขมานา สามเณโร สามเณรีติ ปญฺจ, เตสํฯ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร เอกเสสนเยน, อุภินฺนํ สามญฺญนิทฺเทโส วา, เตสํฯ ภิกฺขุนิสฺสิโต นาม โย วิหาเร สพฺพกมฺมานิ กโรนฺโต ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสติฯ ภณฺฑุ นาม โย ปพฺพชฺชาเปกฺโข ยาว ปตฺตจีวรํ ปฏิยาทิยติ, ตาว วิหาเร วสติ, โส ปณฺฑุปลาโสฯ เวยฺยาวจฺจกรสฺสาติ อตฺตโน อุปฏฺฐากสฺสฯ เอเตสุ ปน มาตาปิตโร สเจ รชฺเชปิ ฐิตา ปจฺจาสีสนฺติ, อกาตุํ น วฏฺฏติฯ มาตรํ อนามสนฺเตน สพฺพํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ ปิตา ปน สหตฺเถน นหาปนสมฺพาหนาทีนิ กตฺวา อุปฏฺฐาตพฺโพฯ

[276] ปิตา จ มาตา จ ภาตา จ ภคินี จาติ ทฺวนฺโท ปิตา…เป.… ภคินิโยฯ มหนฺโต จ จูโฬ จ, มหาจูฬา จ เต ปิตา…เป.… ภคินิโย จาติ กมฺมธารโยฯ ตา อาทิ เยสนฺเตติ อญฺญปทตฺโถฯ มหาจูฬ-สทฺทา ปิตาทิ-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพา ‘‘มหาปิตุโน จูฬปิตุโน’’ติอาทินาฯ อาทิ-สทฺเทน ปเนตฺถ ปิตุจฺฉา มาตุโล, เตสํ ทสนฺนมฺปิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ปุตฺตปรมฺปรญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เตสํ สเก เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ โยชนาฯ เตสํ มหาปิตาทีนํ สนฺตเก สติ เตน เภสชฺชกรณํ ลพฺภตีติ อตฺโถฯ นาติ นตฺถิ เจฯ อตฺตนิเยติ ภิกฺขุโน อตฺตโน สนฺตเก สตีติ อตฺโถฯ ทาตพฺพํ ตาวกาลิกนฺติ ตาวกาลิกํ กตฺวา ทาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เต ปน สเจ ปฏิเทนฺติ, คเหตพฺพํ, โน เจ เทนฺติ, น โจเทตพฺพาฯ ยาว ตสฺส ทานํ, ตาว กาโล อสฺสาติ ตาวกาลิกํฯ ณิโก สมาสนฺเตฯ

[277] เภสชฺชกรณาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนามฏฺฐปิณฺฑทานาทีนํ คหณํ, หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ, หิ ยสฺมา เอเตสุ กุลทูสนาทโย น รุหนฺติ, ตสฺมา เตสํ เภสชฺชกรณํ ลพฺภํ, อตฺตนิเย จ สติ ทาตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ น รูหตีติ น โรหติ นปฺปวตฺตติ น โหติ, อาปตฺติํ น ชเนตีติ อธิปฺปาโยฯ เตสํ อตฺถาย ญาติสามเณเรหิ วา เภสชฺชํ อาหราเปตพฺพํ, อตฺตโน อตฺถาย วา อาหราเปตฺวา ทาตพฺพํฯ เตหิปิ ‘‘อุปชฺฌายาทีนํ อาหริสฺสามา’’ติ วตฺตสีเสน อาหริตพฺพํฯ สเจ อญฺเญปิ เย คิลานา หุตฺวา วิหารํ ปวิสนฺติ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อปจฺจาสีสนฺเตน เภสชฺชํ กาตพฺพํฯ สทฺธํ กุลํ โหติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มาตาปิตุฏฺฐานียํ, ตตฺร เจ โกจิ คิลาโน โหติ, ตสฺสตฺถาย ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนามสฺส โรคสฺส กิํ เภสชฺชํ กโรนฺตี’’ติ กปฺปิยํ กตฺวา ปุจฺฉนฺติ, อิทญฺจิทญฺจ คเหตฺวา กโรนฺตีติ วฏฺฏติ, ภิกฺขูหิ อญฺญมญฺญํ วา กถา กาตพฺพาฯ

[278] ฉนฺนํ มาตาทีนญฺจ ทามริกโจรสฺส อิสฺสริยสฺส อนามฏฺโฐ ปิณฺฑปาโต ทาตุํ อวาริโตติ โยเชตพฺพํฯ ฉนฺนนฺติ มาตาทีนํ ฉนฺนํ มชฺเฌฯ มาตาทีนนฺติ ภิกฺขุนิสฺสิตํ ฐเปตฺวา อวเสสานํ ปญฺจนฺนํ มาตาทีนํฯ ‘‘ฉนฺน’’นฺติ ปน โยชนาย อฏฺฐกถาย วิรุชฺฌติฯ ตตฺถ หิ ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทินา ภิกฺขุนิสฺสิตํ โอหาย สตฺเตว วุตฺตาฯ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน จ ตเถว วุตฺตํ –

‘‘อนามฏฺโฐปิ ทาตพฺโพ, ปิณฺฑปาโต วิชานตา;

ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนมฺปิ, ตทุปฏฺฐายกสฺส จฯ

‘‘อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพ, โจรทามริกสฺส จ;

ภณฺฑุกสฺสตฺตโน เจว, เวยฺยาวจฺจกรสฺสปี’’ติฯ (วินย วิ. 493-495);

ทามริกโจรสฺสาติ รชฺชํ ปตฺถยมานสฺส ปากฏโจรสฺสฯ อนามฏฺโฐติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺธา อตฺตนา อญฺเญน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค, อยํ อนามฏฺฐปิณฺฑปาโตฯ ปฏิสนฺถาโร ‘‘วิหารปฺปตฺตํ อาคนฺตุกํ วา ทลิทฺทาทิํ วา ทิสฺวา ‘ปานียํ ปิวา’ติ ทาตพฺพํ, ปาทมกฺขนเตลํ ทาตพฺพํ, กาเล อาคตสฺส ยาคุภตฺตํ, วิกาเล อาคตสฺส สเจ ตณฺฑุลา อตฺถิ, ตณฺฑุลา ทาตพฺพา, สยนฏฺฐานํ ทาตพฺพํ, โจรานํ ปน สงฺฆิกมฺปิทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺโตฯ อวเสสปฏิสนฺถาโร ปน อปจฺจาสีสนฺเตน กาตพฺโพฯ ตถา ธมฺมปฏิสนฺถาโรปิ ยสฺส กสฺสจิ ทาตพฺโพวฯ

[279] เตสนฺติ อญฺญาตกาทีนํ คิหีนํฯ กยิราติ ‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต กเรยฺยฯ ‘‘น กโรมา’’ติ วุตฺเต สเจ วิปฺปฏิสาริโน ภวิสฺสนฺติ, กาตพฺพํฯ นตฺตโนติ อตฺตโน สุตฺโตทเกหิ น กยิราติ โยชนียํฯ เอวํ สามญฺเญน ปริตฺเต ปฏิปชฺชนวิธิํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาฏานาฏิยปริตฺเต ปฏิปชฺชิตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณิตพฺพ’’นฺติอาทิมาหฯ ภณาเปนฺเตติ ‘‘ภณถา’’ติ อชฺเฌสนปุพฺพกํ ปโยเชนฺเตฯ ปริตฺตํ สาสโนคธนฺติ ปฐมเมว อาฏานาฏิยสุตฺตํ อภณิตฺวา สาสนปริยาปนฺนํ เมตฺตสุตฺตํ ธชคฺคสุตฺตํ รตนสุตฺตนฺติ อิมานิ สุตฺตานิ สตฺตาหํ ภณิตฺวา ยถาปริกมฺมํ ปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

[280] ‘‘อาคนฺตฺวา สีลํ เทตุ, ธมฺมํ ปริตฺตญฺจ ภาสตู’’ติ เกนจิ เปสิโต คนฺตฺวา สีลํ วา ทาตุํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา วตฺตุํ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธฯ

เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

37. อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา

[281] ปุคฺคล-สทฺทมตฺเต ปยุตฺเต อตฺตโนปิ คหณสมฺภโว สิยาติ พฺยภิจารตฺถํ อญฺญ-สทฺทปฺปโยโคฯ สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตีติฯ ทสเภทมฺปิ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. 506) เอวํ วุตฺตํ ทสเภทมฺปิ รตนํฯ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คณฺหนฺตสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺสฯ

[282-3] เตสุ อตฺตตฺถํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทฺวีสุ นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธฯ เตสูติ เตสุ ทสสุ มชฺเฌฯ ทฺวีสูติ รชตชาตรูปสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุฯ อตฺตตฺถนฺติ อิมินา นวกมฺมาทีนํ ปญฺจนฺนํ อตฺถาย ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติฯ เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อวเสเสสุ อฏฺฐสุ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ คณญฺจ สงฺฆญฺจ ปุคฺคลญฺจ อนามสิตฺวา ‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต จ น ปฏิกฺขิเปติ สมฺพนฺธนียํฯ น ปฏิกฺขิเปติ อิมินา สงฺฆาทิํ อามสิตฺวา วุตฺเต ปฏิกฺขิปนํ ทีเปติฯ ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กปฺปิยการกานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, มม ปุริสานํ มยฺหเมว วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺจเย ปริภุญฺชถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติฯ จตุปจฺจยตฺถาย จ ทินฺนํ เยน เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ อุปเนตพฺพํฯ เตสํ จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํฯ สเจ จีวเรน ตาทิโส อตฺโถ นตฺถิ, ปิณฺฑปาตาทีหิ สงฺโฆ กิลมติ, สงฺฆสุฏฺฐุตาย อปโลเกตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตพฺพํฯ เอส นโย ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยตฺถาย ทินฺเนปิฯ เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑตฺตา ตตฺเถว อุปเนตพฺพํ, เสนาสเนสุ นสฺสนฺเตสุ ชคฺคนตฺถํ มูลจฺเฉชฺชํ อกตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา ยาปนมตฺตํ ปริภุญฺชิตพฺพํฯ