34. ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา

[242] ชาตาชาตาติ ทุวิธาติ ชาตา ปถวี อชาตา ปถวีติ ปถวี ทุวิธาติ อตฺโถฯ อิมินา ชาตปถวิญฺจ อชาตปถวิญฺจ ทสฺเสติฯ ตาสํ วิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สุทฺธา’’ติอาทินาฯ สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตา ปถวีติ สมฺพนฺโธฯ มตฺติกา จ ปํสุ จาติ ทฺวนฺโทฯ สุทฺธา อปฺปสกฺขราทิตาย มตฺติกา ปํสโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถฯ อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒาฯ สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธมตฺติกาทีสุ อญฺญตราว เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร มาสา, เตหิ สหิโต อติเรโก กาโล, ตสฺมิํ โอวฏฺโฐติ สมาโสฯ โอวฏฺโฐติ เยน เกนจิ อุทเกน โอวฏฺโฐฯ พุธา ปน ‘‘อากาสโต วุฏฺฐอุทเกเนว, น อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ปติตพินฺทุนา’’ติ วทนฺติ, ‘‘โอวฏฺโฐ’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา จ ‘‘โปกฺขรณิยา ฐิตตนุกทฺทโม วฏฺฏติ, พหโล ตุ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) วุตฺตตฺตา จ ‘‘วินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ครุเก ฐาตพฺพ’’นฺติ วินยลกฺขณโต จ น ตํ ยุชฺชตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ ปํสุมตฺติกานํ ราสิ ปํสุมตฺติกราสิฯ จตุ…เป.… วฏฺโฐ ปํสุมตฺติกราสิ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺโถ, กมฺมธารโย วาฯ

[243] วาลุกา จ ทฑฺฒา จ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ จาตุมาโสมวฏฺฐโก วุตฺตราสิ จ ทุติยา ภูมีติ สมฺพนฺโธ สกฺขรา จ ปาสาณา จ มรุมฺพา จ กถลา จ วาลุกา จาติ ทฺวนฺโทฯ สุทฺธา สกฺขร…เป.… วาลุกา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ หตฺถมุฏฺฐินา คเหตพฺพปฺปมาณา สกฺขรา, ตโต อุปริ ปาสาณา, กฏสกฺขรา มรุมฺพา, กปาลขณฺฑานิ กถลาติ เวทิตพฺพาฯ ทุติยาติ อชาตาฯ วุตฺตราสีติ วุตฺโต มตฺติกปํสุสิราฯ

[244] กีทิสี เยภุยุมตฺติกาทีติ อาห ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิฯ ยสฺส ภูมิยาติ ยสฺสา ภูมิยาฯ เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุเยภุยฺยสกฺขรเยภุยฺยปาสาณาทีสุฯ

[245] ‘‘ปาจิตฺตี’’ติอาทินา ตตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติฯ ชาเต ชาตสญฺญิสฺส ขณเน ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ชาเตติ ชาเต ภูมิภาเค, ลิงฺควิปลฺลาโส วา, ชาตายาติ วุตฺตํ โหติฯ ชาเต ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ชาเต อชาตสญฺญิสฺส อนาปตฺติฯ ตถา อาณาปเน อนาปตฺตีติ โยชนาฯ อชาตสญฺญิสฺสาติ อชาตาติ สญฺญา อชาตสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ อชาตสญฺญี, ตสฺสฯ

[246] เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกิํ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอว อาปตฺตีติ อตฺโถฯ วาจโส อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ วาจโสติ วิจฺฉายํ โส, วาจาย วาจายาติ อตฺโถฯ

[247] ‘‘อิมํ ฐานํ ขณ วา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ ‘‘เอตฺถ อคฺคิํ ชาเลหิ วา’’ติ โยชนา ฯ ‘‘วตฺตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส กตฺตุปทวจนนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘อิมํ ฐานํ ขณา’’ติอาทิปฺปกาโร วจนาย น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ นิยเมตฺวาติ อิมินา ‘‘อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ

[248] ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน วา, กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ ‘‘มตฺติกํ ชาน วา, มตฺติกํ อาหร วา, มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ เอทิสํ วจนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตํ วิย ทิสฺสตีติ เอทิสํ, กิํ ตํ? ‘‘มตฺติกํ เทหี’’ติอาทิกํ อุปเมยฺยํฯ

‘‘มตฺติกํ ชานา’’ติอาทิกํ ปน อุปมานํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยา กปฺปิยสงฺขาตา สมานธมฺมตา, สา อุปมาฯ ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติฯ อญฺญถา อุปมานภูตอกฺขราวฬิสทิสีเยว, อกฺขราวฬิ อุปเมยฺยํ สิยาฯ วากฺเย วิย-สทฺโทเยว ปน อุปมานํ โชเตตีติ เวทิตพฺพํฯ

[249] ปถวิยา อสมฺพทฺธํ สุกฺขกทฺทมอาทิกญฺจ ตนุกํ อุสฺสิญฺจนียกทฺทมญฺจ โกเปตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ กทฺทมอาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทเกน คตฏฺฐาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, ยํ วาตปฺปหาเรน จลติ, ตํ สงฺคณฺหาติฯ อุสฺสิญฺจนียกทฺทมนฺติ ฆเฏหิ อุสฺสิญฺจิตุํ สกฺกุเณยฺยกทฺทมํฯ

[250] ‘‘จาตุมาสาธิโกวฏฺฐํ คณฺฑุปฺปาท’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ คณฺฑํ ปถวิยา คณฺฑสทิสํ มตฺติกราสิํ อุปฺปาเทนฺตีติ คณฺฑุปฺปาทาฯ อิธ ปน เตหิ อุฏฺฐาปิโต คูโถ ‘‘คณฺฑุปฺปาท’’นฺติ นิทฺทิฏฺโฐฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘คณฺฑุปฺปาโท’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ตํ ‘‘น โกปเย’’ติ เอตฺถ กมฺเมน ภวิตพฺพนฺติ น ยุชฺชติฯ มูสิกุกฺกิรนฺติ มูสิกานํ อุกฺกิโร ขณิตฺวา พหิ กตํ ปํสุราสิ มูสิกุกฺกิโรติฯ เลฑฺฑาทินฺติ เอตฺถ เลฑฺฑุนฺติ กสิตฏฺฐาเน นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํฯ อาทิ-สทฺเทน คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนํ กทฺทมํ สงฺคณฺหาติฯ

[251-2] อุทกสนฺติเก ปติเต วาปิอาทีนํ กูเล จ ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จ อพฺโภกาสุฏฺฐิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จ ตถาติ สมฺพนฺโธฯ ตถาติ อิมินา กูลาทิเก จาตุมาสาธิโกวฏฺฐํ วา สพฺพํ น โกปเยติ อิทํ อติทิสติฯ อิฏฺฐกกุฏฺฏโก วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เยภุยฺยา’’ติอาทิฯ

เยภุยฺเยน กถลา เอตฺถาติ เยภุยฺยกถลา, ภูมิ , ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํ , เยภุยฺยกถลาย ฐานํ, ตสฺมิํฯ อิฏฺฐกกุฏฺฏโก เยภุยฺยกถลา วิย โหตีติ อธิปฺปาโยฯ กุฏฺฏกํ โกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ อิฏฺฐกาย กโต กุฏฺฏโกติ สมาโสฯ

[253-5] สญฺจาเลตฺวา ภูมิํ วิโกปยํ ถมฺภาทิํ คณฺหิตุํ วาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วิโกปยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, วิโกปยตาติ อตฺโถฯ อญฺญถา กถเมตฺถ ปฐมาปสงฺโคฯ ปฐมา หิ ‘‘ภว’’นฺติ วุตฺเต สิยา, น จ ‘‘คณฺหิตุ’’นฺติอาทีสุ ตุํ-ปจฺจเยหิ วุตฺโต โกจิ อตฺถิ, ยทา ภาเว ตุํ-ปจฺจโย, ตทา น กิญฺจิ วุตฺตํ โหตีติ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ ปธานกิริยายปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กตฺตา อญฺโญเยวาติ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตติยตฺเถ ตุ สติ อิโต จิโต สญฺจาเลตฺวา ภูมิํ วิโกปยตา ถมฺภาทิํ คณฺหิตุํ น กปฺปตีติ อตีว ยุชฺชติฯ ธารายาติ ปสฺสาวธารายฯ วิสมํ สมํ กาตุํ สมฺมุญฺชนีหิ ฆํสิตุํ วาติ โยชนาฯ วิสมนฺติ วิสมฏฺฐานํฯ ‘‘ปทํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ภูมิํ ภินฺทนฺโต จงฺกมิตุํ วาติ สมฺพนฺโธฯ ภินฺทนฺโตติ ภินฺทตาฯ กณฺฑุโรคี วา ตฏาทีสุ องฺคปจฺจงฺคํ ฆํสิตุนฺติ โยชนาฯ กณฺฑุโรคีติ กณฺฑุโรคินาฯ จ-สทฺโท อวธารเณฯ

[256-7] สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ปถวิเภทาธิปฺปายวิรเหน ปริสุทฺธจิตฺตสฺสฯ

[258] อคฺคิสฺส อนุปาทาเน กปาเล วา อนุปาทานาย อิฏฺฐกาย วา อคฺคิํ ปาเตตุํ วา อวเส สติ ภูมิยํ ปาเตตุํ วา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธฯ อุปาทานํ อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, ตสฺมิํฯ วโส ปภุตฺตํฯ ‘‘วโส ปภุตฺเต อายตฺเต’’ติ หิ นิฆณฺฑุฯ

น วโส อวโส, ตสฺมิํ อปภุตฺเตติ อตฺโถฯ ปติตฏฺฐาเนเยว อุปาทานํ ทตฺวา อคฺคิํ กาตุํ วฏฺฏติฯ สุกฺขขาณุกสุกฺขรุกฺขาทีสุ จ อคฺคิํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ สเจ ปน ‘‘ปถวิํ อปฺปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติ, ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติฯ ‘‘ภูมิยํ ปาเตหี’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติฯ

ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

35. ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา

[259-60] ฉตฺเต อนฺโต พหิ จ ปญฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตุญฺจ ปณฺเณ คิริกูฏอฑฺฒจนฺทาทิํ ฉินฺทิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ฉตฺเตติ ตาลปณฺเณ ฉตฺเตฯ คิริกูฏํ นาม มกรทนฺตกํ, อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ อญฺญํ วิการรูปํ สงฺคหิตํฯ ฆฏกนฺติ เคหตฺถมฺเภสุ วิย กยิรมานํ ฆฏกํฯ ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑฯ เลขาติ ตหิํ ตหิํ ทินฺนา เลขาฯ สาทิสนฺติ ทีเฆน นิทฺทิฏฺฐํฯ พุนฺทมฺหิ มูเลฯ

[261] ถิรตฺถํ ฉตฺเต เอกวณฺเณน สิพฺพิตุํ วา ปญฺชรํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ สิพฺพิตุนฺติ อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํฯ เอกวณฺเณนาติ นีลาทินา เอกวณฺเณนฯ ปญฺชรนฺติ ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปญฺชรํฯ ถิรตฺถนฺติ อิมินา น วณฺณมฏฺฐตฺถายาติ ทสฺเสติฯ พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ พนฺธิตุนฺติ วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คเหตฺวา พนฺธนตฺถายฯ เลขาวาติ วลยมิว อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา เอวฯ วฏฺฏตีติ ยทิปิ น พนฺธติ, รชฺชุเกหิ พนฺธิตุํ ยุตฺตฏฺฐานตฺตา วฏฺฏติฯ