อปิจ นาวาย คจฺฉนฺตสฺส ปน วสฺสาเน อาคเตปิ นิสฺสยํ อลภนฺตสฺส อนาปตฺตีติ นาวาย คจฺฉโตเยว อาเวณิกา อนาปตฺติกตา วุตฺตาฯ ตสฺมา นิสฺสยาลาโภ พาธกปฺปจฺจโย วสฺสูปคมนสฺส, น วสฺสูปคมนํ นิสฺสยสฺสาติ อนฺตราโยเยว นิสฺสยาลาโภฯ ตโตเยว ฏีกายํ ‘อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏตี’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาเยว จ ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ นิสฺสยทายเก สติ นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพญฺจ นิสฺสโย คเหตพฺโพ จ โหตีติ คมนกิริยาย ขียมานตาวเสน จ-สทฺโท สมุจฺจโย คเหตพฺโพ’’ติฯ

นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

33. กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา

[235] พนฺธียติ อเนนาติ พนฺธนํ, กายสฺส พนฺธนํ กายพนฺธนํ, นตฺถิ กายพนฺธนเมตสฺสาติ อกายพนฺธโนฯ ทุกฺกฏนฺติ สญฺจิจฺจ วา อสญฺจิจฺจ วา ปวิเสยฺย เจ, ทุกฺกฏํฯ อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ คโตติ อนฺโตคามํ คโตฯ สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ

[236] ‘‘ปฏฺฏิกา’’ติอาทินา สพฺพสงฺคาหกํ กายพนฺธนํ นิทฺทิสติฯ ปฏฺฏิกาติ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตวายิมา วาฯ สูกรานํ อนฺตํ สูกรนฺตํฯ อิธ ปน ตํสทิสํ วุจฺจติฯ จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํ มุทฺทิกกายพนฺธนมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘เอกา รชฺชู’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ปน รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติฯ

ทิคุณํ ปน อกตฺวา สตวารมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺฌิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ปามงฺคสณฺฐานํ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติ ฯ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเฐตฺวา กตํ ‘‘พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏติฯ ตทนุโลมิกาติ เตสํ ปฏฺฏิกาสูกรนฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺเว อิเม ยถากฺกมมนุโลมิกาฯ

[237-8] ปฏฺฏิกา กีทิสี วฏฺฏตีติ อาห ‘‘มจฺฉา’’ติอาทิฯ ปฏฺฏิกา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตา วา มฏฺฐา วา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ กณฺฏก-สทฺเทน ปตฺต-สทฺเทน จ ตทากาโร วุจฺจติ, อุปจารโต หิ มจฺฉานํ กณฺฏกากาโร จ ขชฺชูรีนํ ปตฺตากาโร จ เอติสฺสาติ สมาโสฯ มฏฺฐาติ ปกติวีตาฯ ฏีกายํ ปน ‘‘เอเต มจฺฉกณฺฏกาทโย มฏฺฐา วิการรหิตา ปฏฺฏิกา จ ตทนฺโตคธาติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ กถํ เตสมนฺโตคธตา? ยโต ตานิเยว ปฏฺฏิกา นามาติฯ ตถา จ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ปฏฺฏิกา วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 278)ฯ เอตฺถ ปน มจฺฉกณฺฏเกเยว ขชฺชูริปตฺตํ ปวิฏฺฐํฯ จตสฺโสปิ ทสา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ จตสฺโสติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วุตฺตํ, ตสฺมา ตโต อูนาปิ วฏฺฏนฺติฯ อนฺเตติ กายพนฺธนสฺส อุภยนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ คุโณ พนฺธนภูตํ สุตฺตกํ คุณสุตฺตกํฯ ‘‘คุโณ ปฏลราสีสุ, อานิสํเส จ พนฺธเน’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกาฯ ทฺวินฺนํ คุณสุตฺตกานํ สมาหาโร ทิคุณสุตฺตกํฯ ตํ ทสามุขสฺส ถิรภาวาย โกฏฺเฏตุํ วฏฺฏติ, น โสภนตฺถํฯ เตนาห ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทิฯ

มาลาทิํ กกฺกฏจฺฉาทิํ กุญฺชรจฺฉาทิญฺจ ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตกโกฏฺฏิตา ปฏฺฏิกา น กปฺปตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทีสุ อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ ยํ กิญฺจิ วิการรูปํ คยฺหติฯ กกฺกฏานํ วิย อจฺฉีนิ, ตานิ อาทีนิ ยสฺสาติ สมาโสฯ ตถา กุญฺชรจฺฉาทินฺติฯ

[239] ฆฏกนฺติ ฆฏกาการวฏฺฏเลขารูปํฯ มกรมุขาทินฺติ เอตฺถ มกรมุขํ นาม มกรมุขสณฺฐานํ ฯ พินฺทุ ปน อาคมวเสน วุตฺโตฯ อาทิ-สทฺเทน เทฑฺฑุภสีสาทิวิการรูปํ ยํ กิญฺจิ สงฺคยฺหติฯ ทสามุเขติ ทสานํ มุขภูเต อนฺเต เอตานิ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ วิเธ อุภนฺเต ฆฏกา เลขา อญฺญํ จิตฺตกญฺจ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ฆฏกาติ ฆฏกโตฯ เลขาติ เลขายฯ ปญฺจมิยา โลโปฯ วิเธติ กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธฯ

[240] เทฑฺฑุภกนฺติ อุทกสปฺปสีสสทิสํฯ มุรชนฺติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺฐานํ เวเฐตฺวา กตํฯ ฏีกายํ ปน ‘‘มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเฐตฺวา กตรชฺชู’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา’’ติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺตอฏฺฐกถาวจเนน วิรุชฺฌติฯ มทฺทวีณนฺติ ปามงฺคสณฺฐานํฯ กลาพุกนฺติ พหุรชฺชุกํฯ เตสํ ‘‘น กปฺปตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ทฺเว มชฺฌิมาติ มชฺเฌ ภวา มุรชมทฺทวีณสงฺขาตา ทฺเวฯ

[241] คณฺฐิโย จาปีติ จีวรสฺส คณฺฐิโย จาปิฯ ตมฺมยาติ เตหิ เวฬุอาทีหิ นิพฺพตฺตาฯ ปสงฺเคน ปเนตํ วุตฺตนฺติฯ

กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สุมงฺคลปฺปสาทนิยา นาม ฏีกาย

ปฐมภาณวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

34. ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา

[242] ชาตาชาตาติ ทุวิธาติ ชาตา ปถวี อชาตา ปถวีติ ปถวี ทุวิธาติ อตฺโถฯ อิมินา ชาตปถวิญฺจ อชาตปถวิญฺจ ทสฺเสติฯ ตาสํ วิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สุทฺธา’’ติอาทินาฯ สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตา ปถวีติ สมฺพนฺโธฯ มตฺติกา จ ปํสุ จาติ ทฺวนฺโทฯ สุทฺธา อปฺปสกฺขราทิตาย มตฺติกา ปํสโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถฯ อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒาฯ สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธมตฺติกาทีสุ อญฺญตราว เวทิตพฺพาฯ จตฺตาโร มาสา, เตหิ สหิโต อติเรโก กาโล, ตสฺมิํ โอวฏฺโฐติ สมาโสฯ โอวฏฺโฐติ เยน เกนจิ อุทเกน โอวฏฺโฐฯ พุธา ปน ‘‘อากาสโต วุฏฺฐอุทเกเนว, น อญฺญตฺถ ปหริตฺวา ปติตพินฺทุนา’’ติ วทนฺติ, ‘‘โอวฏฺโฐ’’ติ สามญฺเญน วุตฺตตฺตา จ ‘‘โปกฺขรณิยา ฐิตตนุกทฺทโม วฏฺฏติ, พหโล ตุ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 86) วุตฺตตฺตา จ ‘‘วินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ครุเก ฐาตพฺพ’’นฺติ วินยลกฺขณโต จ น ตํ ยุชฺชตีติ อมฺหากํ ขนฺติฯ ปํสุมตฺติกานํ ราสิ ปํสุมตฺติกราสิฯ จตุ…เป.… วฏฺโฐ ปํสุมตฺติกราสิ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺโถ, กมฺมธารโย วาฯ

[243] วาลุกา จ ทฑฺฒา จ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ จาตุมาโสมวฏฺฐโก วุตฺตราสิ จ ทุติยา ภูมีติ สมฺพนฺโธ สกฺขรา จ ปาสาณา จ มรุมฺพา จ กถลา จ วาลุกา จาติ ทฺวนฺโทฯ สุทฺธา สกฺขร…เป.… วาลุกา ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ หตฺถมุฏฺฐินา คเหตพฺพปฺปมาณา สกฺขรา, ตโต อุปริ ปาสาณา, กฏสกฺขรา มรุมฺพา, กปาลขณฺฑานิ กถลาติ เวทิตพฺพาฯ ทุติยาติ อชาตาฯ วุตฺตราสีติ วุตฺโต มตฺติกปํสุสิราฯ