เมนู

มาสเมกํ วาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกํ ปจฺฉิมกตฺติกมาส’’นฺติ (ปารา. 649 อตฺถโต สมานํ) วุตฺตตฺตา กถินตฺถเต ปญฺจ มาเสติ ลพฺภติฯ กถินํ อตฺถตํ ยสฺมิํ วิหาเรติ สมาโสฯ ปาริปูรตฺถนฺติ ปาริปูริ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ กิริยาวิเสสนํ, ปาริปูริปฺปโยชนํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อูนสฺสาติ ยตฺตเกน กยิรมานํ อธิฏฺฐานํ จีวรํ ปโหติ, ตตฺตกตาภาวโต อูนสฺส เอกาทสมาสสตฺตมาสสงฺขาเต ปิฏฺฐิสมเย อุปฺปนฺนสฺส มูลจีวรสฺสฯ ปจฺจาสา สตีติ ‘‘สงฺฆาทิโต ยโต กุโตจิ ลจฺฉามี’’ติ เอวํ สติยา ปจฺจาสายาติ อตฺโถฯ อุภยมฺปิ ย-การโลเปน นิทฺทิฏฺฐํฯ สตีติ วา นิปาโต, ลิงฺควิปลฺลาเสน วาหฯ เอตฺถ ปน พฺยติเรกวเสน ทสาหาติกฺกมนาทีสุ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพนฺติฯ

วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

32. นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา

[230] พฺยตฺตสฺสาติ ‘‘การิย’’นฺติ กิตกโยเค กตฺตริ ฉฏฺฐีฯ พฺยตฺโต จ นาม ‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพํ, อาปตฺติํ ชานาติ, อนาปตฺติํ ชานาติ, ลหุกํ อาปตฺติํ ชานาติ, ครุกํ อาปตฺติํ ชานาติ, อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยญฺชนโสฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพ’’นฺติ (มหาว. 103) เอวํ วุตฺตพฺยตฺโต จ พหุสฺสุตพฺยตฺโต จ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ สุวิภตฺตานีติ สุฏฺฐุ วิภตฺตานิ ปทปจฺจาภฏฺฐสงฺกรโทสวิรหิตานิฯ สุปฺปวตฺตีนีติ ปคุณานิ วาจุคฺคตานิฯ

สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโสติ ขนฺธกปริวารโต อาหริตพฺพสุตฺตวเสน สุฏฺฐุ วินิจฺฉิตานิฯ อนุพฺยญฺชนโสติ อกฺขรปทปาริปูริยา สุวินิจฺฉิตานิ อกฺขณฺฑานิ อวิปรีตกฺขรานิฯ เอเตน อฏฺฐกถา ทีปิตาฯ อฏฺฐกถาโต หิ เอส วินิจฺฉโย โหตีติฯ พหุสฺสุตพฺยตฺโต ปน เยน สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา, ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมสวนตฺถาย สุตฺตนฺตโต จตฺตาโร ภาณวารา, สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ปริกถนตฺถาย อนฺธกวินฺทมหาราหุโลวาทอมฺพฏฺฐสทิโส เอโก กถามคฺโค, สงฺฆภตฺตมงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนตฺถาย ติสฺโส อนุโมทนา, อุโปสถปฺปวารณาทิชานนตฺถํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโย, สมณธมฺมกรณตฺถํ สมาธิวเสน วิปสฺสนาวเสน วา อรหตฺตมคฺคปริโยสานเมกํ กมฺมฏฺฐานํ เอตฺตกํ อุคฺคหิตํ, สฺวายํ วุจฺจติฯ นตฺถิ นิสฺสาย การิยนฺติ อาจริยาทิํ นิสฺสาย วาเสน กตฺตพฺพํ นตฺถิฯ ‘‘นิสฺสยการิย’’นฺติ วา ปาโฐ, นิสฺสเยน การิยนฺติ สมาโสฯ ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ

[231] เตน นิสฺสาย วสนฺเตน เอวํ นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอกํสนฺติ เอโก อํโส อสฺส จีวรสฺสาติ วิคฺคโหฯ กิริยาวิเสสนํ วา ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, เอกสฺมิํ อํเสติ อตฺโถฯ อญฺชลิ กรปุโฏฯ ยาวตติยกํ วเทติ อุปสมฺปทาย สฏฺฐิวสฺเสน สตฺตติวสฺเสน วาปิ พฺยตฺตสฺส นวกสฺส สนฺติเก ยาวตติยกํ วจนํ กเรยฺยฯ ยาวตติโย วาโร อสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโสฯ อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํฯ วจฺฉามีติ วสามิฯ อุปชฺฌํ คณฺหนฺเตนาปิ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ คเหตพฺพํฯ

ตํ ปน ‘‘อาจริโย’’ติ เอตฺถ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ วจนํ วิเสโสติ เอตฺถ วาจาเภทโต น วิสุํ วุตฺตํฯ น เกวลเมตฺถ นิสฺสยุปชฺฌายคหเณ, คามปฺปเวสนาทีสุปิ เอวเมว กตฺวา ‘‘อหํ อาวุโส’’ติ วา ‘‘ภนฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํฯ

[232] นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิํ ทสฺเสติ ‘‘ปกฺกนฺเต’’ติอาทินาฯ ปกฺกนฺเตติ อุปชฺฌาเย อาจริเย สทฺธิวิหาริเก อนฺเตวาสิเก จ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา คเตฯ เตสุ เยน เกนจิ ‘‘อสุกํ นาม คามํ คจฺฉามี’’ติ วุตฺเต เตสุเยว เยน เกนจิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเตปิ ตํ ตํ นิยมํ อติกฺกมิตฺวา ปกฺกนฺเตปิ อนาปุจฺฉา ปน อุปจารสีมาติกฺกเมน ปกฺกนฺเตปิ นิสฺสโย สมฺมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ ปกฺขสงฺกนฺเตติ ติตฺถิยปกฺขสงฺกนฺเต จาปิ วิพฺภนฺเต จาปิ มรเณน จ ตงฺขณญฺเญว ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อาณตฺติ นาม ‘‘ปณาเมมิ ต’’นฺติ วา ‘‘มา อิธ ปวิสา’’ติอาทิกา นิสฺสยปฺปณามนาฯ ตาย ปณามิเตน อาจริยุปชฺฌายา ขมาเปตพฺพาฯ อขมนฺเตสุ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา ตสฺมิํ วิหาเร มหาเถเร คเหตฺวาปิ สามนฺตวิหาเร ภิกฺขู คเหตฺวาปิ ขมาเปตพฺพาฯ น ขมนฺติ เจ, อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตพฺพํฯ เยน เกนจิ การเณน น สกฺกา โหติ ตตฺร อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตุํ, ตํเยว วิหารํ อาคนฺตฺวา อญฺญสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ สทฺธิวิหาริกํ อปฺปณาเมนฺโต อุปชฺฌาโย สาติสาโร โหติ, ปณาเมนฺโต อนติสาโร โหติฯ อุปชฺฌายมฺหิ นาธิมตฺตํ เปมํ โหติ, นาธิมตฺโต ปสาโท โหติ, นาธิมตฺตา หิรี โหติ, นาธิมตฺโต คารโว โหติ, นาธิมตฺตา ภาวนา โหติฯ อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจหงฺเคหิ…เป.… โหติ (มหาว. 68)ฯ

ปญฺจหิ, ภิกฺขเว , องฺเคหิ สมนฺนาคตํ อนฺเตวาสิกํ อปฺปณาเมนฺโต อาจริโย…เป.… โหตี’’ติ (มหาว. 81) วุตฺตตฺตา ปน อสมฺมาวตฺตนฺเต อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเก อปฺปณาเมนฺตา อาจริยุปชฺฌายา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ภาวนาติ เมตฺตาภาวนาฯ อุปชฺฌายสโมธานํ ปน ตสฺส ทสฺสนสวนวเสน เวทิตพฺพํฯ

[233] อลชฺชินฺติ –

‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชติ;

อาปตฺติํ ปริคูหติ;

อคติคมนญฺจ คจฺฉติ;

เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติฯ (ปริ. 359) –

เอวํ วุตฺตลกฺขณํ อลชฺชิํฯ นิสฺสยํ เทนฺเตนาปิ ลชฺชิโนเยว ทาตพฺพํฯ ‘‘น ภิกฺขเว อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพฯ โย ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 120) หิ วุตฺตํฯ อทิฏฺฐปุพฺพสฺส กติปาหํ อาจารํ อุปปริกฺขิตฺวา ทาตพฺพํฯ อปุพฺพนฺติ เอตฺถ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา ปุพฺพ-สทฺเทน ปุพฺพวาโส คหิโต, นตฺถิ ปุพฺโพ อสฺสาติ อปุพฺพํ, นวนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จตฺตาริ ปญฺจ วา ปริมาณเมเตสนฺติ วิคฺคโหฯ เอตฺถ ปน ปริมาณ-สทฺทสนฺนิธาเนน สงฺเขฺยยฺยวาจิโนปิเต สงฺขฺยามตฺตวาจิโน โหนฺตีติ จตุปญฺจสงฺขฺยาปริมาณเมว สงฺเขฺยยฺยมาห, ตสฺมา วิคฺคหปทตฺเถหิ ภินฺโน อญฺญปทตฺโถ สมฺภวตีติ สมาโสฯ วา-สทฺทสฺส โย วิกปฺปตฺโถ, ตตฺถ จายํ สมาโส, จตฺตาริ วา ปญฺจ วา, จตุปญฺจ อหานิ, เตสํ อหานํ สมาหาโร จตุปญฺจาหํฯ ภิกฺขุสภาคตนฺติ สมาโน ภาโค ลชฺชิตาสงฺขาโต โกฏฺฐาโส เยสํ, ภิกฺขูหิ สภาคา, เตสํ ภาโว ภิกฺขุสภาคตา, ตํ, เปสลภาวนฺติ อตฺโถฯ

‘‘เถโร ลชฺชี’’ติ ชานนฺเตน ปน ปกติยา นิสฺสยทานฏฺฐานํ คเตน จ ตทเหว คเหตพฺโพ, เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร นตฺถิฯ สเจ ‘‘โอกาเส อลภนฺเต ปจฺจูสสมเย คเหสฺสามี’’ติ สยติ, อรุณํ อุคฺคตมฺปิ น ชานาติ, อนาปตฺติฯ ลทฺธปริหาเรนาปิ วสิตุํ วฏฺฏตีติฯ

[234] ‘‘ลพฺภตี’’ติ กมฺมนิ นิปฺผนฺนตฺตา อวุตฺตกตฺตาติ ‘‘อทฺธิกสฺสา’’ติอาทีสุ กตฺตริ สามิวจนํ, ‘‘อทฺธิเกนา’’ ติอาทิ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติ ปน สรูเปเนว นิทฺทิฏฺฐํฯ วสิตุนฺติ วุตฺตกมฺมํฯ ภาเว หิ ตุํ-ปจฺจโย, วาโสติ อตฺโถฯ ยาจิตสฺสาติ ‘‘คิลานุปฏฺฐากสฺส จา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํฯ สเจ ปน ‘‘ยาจาหิ ม’’นฺติ วุจฺจมาโนปิ คิลาโน มาเนน น ยาจติ, คนฺตพฺพํฯ อรญฺเญ วา สลฺลกฺเขนฺเตน ผาสุกนฺติ ยตฺถ วสนฺตสฺส ปฏิลทฺธตรุณสมถวิปสฺสนาวิเสสภาคิตาวเสน ผาสุ โหติ, ตสฺมิํ อรญฺเญ ตาทิสํ ผาสุวิหารํ สลฺลกฺเขนฺเตน อารญฺญเกนฯ ทายเก อสนฺเตติ ปทจฺเฉโทฯ ตาวาติ อวธิมฺหิ, อทฺธิกาทีหิ ยาว นิสฺสยทายโก ลพฺภติ, ตาว, อารญฺญเกน ปน ‘‘ปฏิรูเป นิสฺสยทายเก สติ นิสฺสาย วสิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา ยาว อาสาฬฺหิปุณฺณมา, ตาวาติ อตฺโถฯ ‘‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ (มหาว. อฏฺฐ. 121)ฯ อนฺโตวสฺเส ปน นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพํ, นิสฺสโย จ คเหตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 121) หิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ

อมฺหากํ ปน เกจิ อนฺเตวาสิกตฺเถรา ‘‘น ภิกฺขเว วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํฯ โย น อุปคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. 186) จ ‘น ภิกฺขเว ตทหุ วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อนุปคนฺตุกาเมน สญฺจิจฺจ อาวาโส อติกฺกมิตพฺโพฯ

โย อติกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. 186) ปาฬิวจนโต เกนจิ การเณน นิสฺสยํ อลภมาเนนปิ น สกฺกา อนฺโตวสฺเส วสฺสํ อนุปคนฺตุํฯ ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ ปน จ-สทฺโท อนฺวาจยตฺโถ, ตสฺมา เตนาปิ วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวา’’ติ วทิํสุฯ

มยํ ปเนตฺถ เอวมโวจุมฺห ‘‘ภควตา อนุปคมเน ทุกฺกฏํ อนนฺตรายิกสฺเสว วุตฺตํ, เตเนว ‘เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคเตน ปจฺฉิมิกา อุปคนฺตพฺพา’ติ อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 185) วุตฺตํฯ อนฺตราโย จ นาม อนฺตรา เวมชฺเฌ เอตีติ อนฺตราโย, โย โกจิ พาธกปฺปจฺจยตาย อธิปฺเปโต วุจฺจติ ‘น ลภนฺติ ปติรูปํ อุปฏฺฐากํ, เอเสว อนฺตราโยติ ปกฺกมิตพฺพ’นฺติอาทีสุ (มหาว. 201) วิย, ตสฺมา พาธกปฺปจฺจยตา อธิปฺเปตา ฯ นิสฺสยาลาโภปิ อนฺตราโยตฺเวว วิญฺญายติฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘อนฺตราโย วสฺสูปคโม สนฺนิสฺสยตฺตา ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนํ กโตกาโส วิยา’ติฯ ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนมฺปิ หิ กโตกาเสปิ ‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพ’นฺติ ทฬฺหํ กตฺวา อฏฺฐกถายํ (มหาว. อฏฺฐ. 121) วุตฺตํฯ อมฺหากํ ครูหิ จ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค 3.121) ‘อาจริยํ อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตี’ติ วสฺสูปนายิกทิวเสปิ นิสฺสยตฺถาย คมนเมว วุตฺตํฯ อถ จ ปน มหาการุณิโกปิ ภควา ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานุปฏฺฐาเกน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน ยาจิยมาเนน อนิสฺสิตเกน วตฺถุ’นฺติ (มหาว. 121) คิลานวิสเยปิ นิสฺสยํ ครุกํ กตฺวา ปฏฺฐเปสิฯ ยํ ปน อนิสฺสยํ, ตํ อนนฺตรายํ นิสฺสยมุตฺตกสฺส วสฺสูปคมนํ วิยฯ

อปิจ นาวาย คจฺฉนฺตสฺส ปน วสฺสาเน อาคเตปิ นิสฺสยํ อลภนฺตสฺส อนาปตฺตีติ นาวาย คจฺฉโตเยว อาเวณิกา อนาปตฺติกตา วุตฺตาฯ ตสฺมา นิสฺสยาลาโภ พาธกปฺปจฺจโย วสฺสูปคมนสฺส, น วสฺสูปคมนํ นิสฺสยสฺสาติ อนฺตราโยเยว นิสฺสยาลาโภฯ ตโตเยว ฏีกายํ ‘อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏตี’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมาเยว จ ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ นิสฺสยทายเก สติ นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพญฺจ นิสฺสโย คเหตพฺโพ จ โหตีติ คมนกิริยาย ขียมานตาวเสน จ-สทฺโท สมุจฺจโย คเหตพฺโพ’’ติฯ

นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

33. กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา

[235] พนฺธียติ อเนนาติ พนฺธนํ, กายสฺส พนฺธนํ กายพนฺธนํ, นตฺถิ กายพนฺธนเมตสฺสาติ อกายพนฺธโนฯ ทุกฺกฏนฺติ สญฺจิจฺจ วา อสญฺจิจฺจ วา ปวิเสยฺย เจ, ทุกฺกฏํฯ อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ คโตติ อนฺโตคามํ คโตฯ สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํฯ

[236] ‘‘ปฏฺฏิกา’’ติอาทินา สพฺพสงฺคาหกํ กายพนฺธนํ นิทฺทิสติฯ ปฏฺฏิกาติ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตวายิมา วาฯ สูกรานํ อนฺตํ สูกรนฺตํฯ อิธ ปน ตํสทิสํ วุจฺจติฯ จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํ มุทฺทิกกายพนฺธนมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘เอกา รชฺชู’’ติ วุตฺตํฯ ตํ ปน รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติฯ