22. อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา

[175] นวา คุณงฺคุณูปาหนา มชฺฌเทเส น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ นวาติ เอกวารมฺปิ อปฺปฏิมุกฺกาฯ ตตฺถ คุณงฺคุณูปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺฐาย วุจฺจนฺติฯ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวตีติ ‘‘มชฺฌเทเส’’ติ วิเสสนํ อมชฺฌเทสํ พฺยภิจรตีติ อมชฺฌเทเส คุณงฺคุณูปาหนา กปฺปนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ตถา นวาติ อิมินา อนวา มชฺฌเทเสปิฯ อิมินา ปน วากฺเยน มชฺฌเทเสปิ เอกวารมฺปิ ปฏิมุกฺกา, อญฺญตฺถ ตุ สพฺพาปิ คุณงฺคุณูปาหนา วฏฺฏนฺติ, น เสสาติ อาปนฺนํ, ตถาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหน’’นฺติ (มหาว. 245) วุตฺตตฺตา เอกปฏลิกาปิ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํฯ สพฺพสฺสาติ มชฺฌเทเส ปจฺจนฺติเมปิ คิลานาคิลานสฺส สพฺพสฺสฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. 249) หิ สามญฺเญน อนุญฺญาตํฯ สพฺพตฺถาติ คาเม วา อรญฺเญ วา อารามโต อญฺญตฺรฯ อกลฺลกสฺส จาติ คิลานสฺเสวฯ

[176-9] สพฺพ…เป.… รตฺตา จ อุปาหนา สพฺพ…เป.… วิจฺฉิกาฬิกา จ…เป.… ทีปีนํ จมฺเมหิ จ มชฺชาร…เป.… จมฺเมหิ จ ปริกฺขฏา จ อุปาหนา สงฺกมนียา ปาทุกา จ โกจิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ โยชนาฯ โอทาตาย ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ อภาเวปิ อนุโลมวเสเนตฺถ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ นีลโก จ โอทาโต จาติอาทินา ทฺวนฺโทฯ สพฺเพว นีลก…เป.… กณฺหกา ยาสนฺติ สมาโสฯ ‘‘มหารงฺคา’’ติอาทีสุ อปฺปยุตฺเตปิ สพฺพ-สทฺเท ปกรณวเสน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

‘‘อตฺถา ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา กาลเทสโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺติ, น สทฺทาเยว เกวลา’’ติฯ –

หิ วุตฺตํฯ จิตฺราติ วิจิตฺราฯ นีลปีตาที วทฺธาเยว ยาสนฺติ สมาโสฯ อาทิ-สทฺเทน โอทาตาทีนํ คหณํฯ ติตฺติรปตฺตสทิโส วิจิตฺโต วณฺโณ ติตฺติรปตฺต-สทฺเทน คหิโตฯ ตเมเตสมตฺถีติ ติตฺติรปตฺติกาฯ เมณฺฑสฺส จ อชสฺส จ วิสาณสทิสา วทฺธา ยาสนฺติ พาหิรตฺโถฯ ตา ปน กณฺณิกฏฺฐาเน เมณฺฑกอชวิสาณสณฺฐาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตาฯ เอส นโย วิจฺฉิกาฬิกาทีสุฯ ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลํ พทฺธํ ยาสนฺติ วิคฺคโหฯ ชงฺฆโต สพฺพปาทปฺปฏิจฺฉาทนกํ ปุฏํ พทฺธํ ยาสนฺติ พหุพฺพีหิฯ ตูลํ ปิจุ ปุณฺณํ ยาสนฺติ อญฺญปทตฺโถฯ ปลิคุณฺเฐตีติ ปลิคุณฺโฐ, อุปริปาทตลมตฺตปฺปฏิจฺฉาทกพนฺโธ, เตน โยเชตฺวา กตา ปาลิคุณฺฐิมา, วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติฯ วิจฺฉิกานํ อฬสทิสํ นงฺคุฏฺฐสทิสํ พทฺธเมตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกาฯ สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปีนํ จมฺเมหิ จาติ ปกรณโต อชินา นาม มิคาฯ อุลูกา ปกฺขิพิฬาราฯ สงฺกมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตาหีติ สงฺกมนียาฯ ตา ปน ตาลปณฺณาทีหิ กตา สํหาริยาฯ

[180] สกลํ เอกเทสํ วา ปุญฺฉิตฺวาวาติ โยชนาฯ ขลฺลกาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาทิกํ สพฺพํ สงฺคณฺหาตีติฯ

อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

23. อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา

[181] สารตฺโตติ สํรตฺโต, สญฺชาตราคจิตฺโตติ อตฺโถฯ อิตฺถิยาติ ตทหุชาตายปิ ปฏสตนิวตฺถาย อโนกาสุปนิชฺฌายเน อนฺตมโส ติรจฺฉานคตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวฯ ภิกฺขาทายิยาติ อุปลกฺขณมตฺตํ, อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย อสารตฺเตนาปิ มุขํ น อุลฺโลเกตพฺพํฯ อุชฺฌานํ ลามกโต สํจินฺตนํ, โกโป, ตตฺถ สญฺญา อสฺสาติ อุชฺฌานสญฺญีฯ อิธ ปน คิลาโนปิ น มุจฺจติฯ อาทาเส อุทกปตฺเตติ อิมินา เสเสสุ กํสปตฺตาทีสุ กญฺชิยาทีสุ จ มุขนิมิตฺตํ ปญฺญายติ, เตสํ สงฺคโหฯ ‘‘สญฺฉวิ นุ โข เม วณฺโณ, โน, ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน’’ติ ปน โอโลเกตุํ วฏฺฏติฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ

อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

24. อญฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา

[182] วฏฺฏา วา อฏฺฐโสฬสํสา วา มฏฺฐา อญฺชนี วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อฏฺฐ จ โสฬส จ อํสา โกณา ยสฺสา สาติ วิคฺคโหฯ โสฬสํสปเทสวิภตฺตาย อฏฺฐํสาสุติยา อฏฺฐํสปเทสวิภตฺตา จตุรํสาปิ สามตฺถิยา คยฺหตีติ ญาตพฺพํฯ ‘‘อุชุกเมว ปน จตุรํสาวา’’ติ หิ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.85) วุตฺตํฯ อญฺชนีติ อญฺชนนาฬิฯ มูเล ติสฺโสปิ เลขา วฏฺฏนฺตีติ โยชนาฯ มูเลติ พุนฺเท, เหฏฺฐโตติ วุตฺตํ โหติฯ เลขาติ วฏฺฏเลขาฯ พนฺธิตุํ คีวายํ เอกา เอว เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ พนฺธิตุนฺติ ปิธานพนฺธนตฺถํฯ

[183] ยํ กิญฺจิ รูปนฺติ อิตฺถิรูปาทิ ยํ กิญฺจิ รูปํฯ มาลาทิกมฺมนฺติ มาลากมฺมํ ลตากมฺมํฯ อฑฺฒจนฺทาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อคฺฆิยาทิกํ คหิตํฯ เอตฺถาติ อญฺชนิยํฯ

[184] ถวิกาติ อญฺชนิถวิกาฯ สิปาฏีติ ขุรสิปาฏิกาฯ สลากาปิ อจิตฺตกา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ สลากาติ อญฺชนิสลากาฯ นตฺถิ จิตฺตเมติสฺสาติ อจิตฺตกาฯ